Ke Au Okoa, Volume VI, Number 35, 15 December 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 68. I ka halawai ana o Kihaapiilani me leehaLi kanaka e hoi mai ana mai kahi alii mai, a e pii mai ana oia mni kai mai a Inaa i Knmakahonu, a un oioan oia i ka lalaoi o Knkui. a ua ike mai paha nia he kanaka kaaaina paha, a hft malihini paha, a ua kuhikuhi ia mai kefa halealii wahine, a me keia hnlealii wahine, a ua maooopo ka halealii wahine o Piikes. Oko ia nei hele no ia a komo ani ika halealii o Piikea. " Anhea ke alii wahine," Heaha oe ? wahi aka p«ie kiai poo. '' He inalihini au no Mnni mai." O oe ka paha ke kaikunane o kelii wahine e lohe ia aku nei ika hanaino ia ? Ae ; owau no. I ka lohe ana o Piikea i keia mau olelo, o ke 010 mai la no ia oka uwe me ka helu ana i na makna no ka lohe ia i ka hana a Lonoapiilani. a lohe aku la o Umialilon i ka nwe o Piikea me ka uwe kankau i ke kaikunane, a i na makua. a manao ae la o Umi»liloa nole makena e a Piikea. O Kibapii]»ni no. ua lohe ko Hawaiii ka hooknmakai», a me ka hanaino ia o Kihapiilani e Lonoapiilani.

Ia manawa, o ka hoolale ae la nnia oUmi, aliloa, e kalua na mea ai nn ka malihini, a e hannia me ka hikiwawe lon.o ka hana ana, a ua ninau ia kona poe hoahele. a un kii ia o Kumaka me ko lakou hoa hoe wan nana laua i hoe mai a hiki ■ Hawaii. Ualaweia mai o Kumaka imua o kona kaikoeke o Piikea me ke aloha nui ia, n pau ka ahaaina olioli s na malihini aiii i aloha noi ia. alaila, ninan mai .la o Umialiloa ia Kihapiilani. "Heahaka huakai nui o ka holo ana mai i Hawnii nei ?" Olelo akn la o Kihapiilani. Aole a'u huakai e i holo mai nei i o olua nei. I holo mai nei au ua hookumakaia au e kuu kaikuaana, a ua lohe paha oukou i ko'u mainoino a me ka hoomaewaewa ia, a ua pakele mahunehune ko'u ola Ma ke ksooha aka makuakane o maua, oia o Piilani, o maua ria keiki i kauoha ia nona ke aupuni o Maui, aka, ua lawe kuu kaikuaaua i ke aupuni nona wale no, a ua imi mai i ko'u nla e pepehi, a nolaila au i kauaho mai nei i Hawaii nei i o olaa, i wahi e ku ai kuu kumakaia i kuu kaikuaana. Aia mai ia olua. Olelo mai o Piikea. " Nou ke anpuni ua hewa ke kaikuaana o kaua, ho ka mea, ua knuoha ka makuakane o kaknu, no oiua ke aupuoi, a i hewa keleahi o olua, no kekahi o olua ke aupuni, a ua akaka ia mea, ua hewa ke kaikuaana o kaua, alaila non ke anpuni." I mai o Umialiloa, " Pehea kou manao e Kiha, ina he manao kou e noho i Hawaii nei alaila, e noho pu oo kakou i Hawaii nei. I mai o Kihapiilani. Aole pela ko'u manao, aole auanei e oluolu ko'u manao, aole e ko kau hookumakaia i ka poe naoa au i hoom*iooino. I mai o Umialiloa, "Ua pono ; he makahiki hoomakaukau keia i ke kaUi waa, & aui ka aowaa,.a!aila, i kela makahiki aku e holo ai ike kaua i Maoi." Ika lohe ana 0 Lonoapiilani aia o Kihapiilaui i Hawaii, aia ke hoomakaukau la ka auwan kaua o Hawaii, aia ke kalai la ka auwaa, ke kalai la ke kauila o Napuu a me Kahuku, ke oa, ke koaie, he laau kaua i Maui. Ika lohe ana o Lonoapilani, a me kona mau pnali alii, ua haalula lakou ika mnkau ike kaua. A hala he makahiki okoa o ka hoomakaukau ana, 1 ka auwaa, a me na mea kaua, a ua lako na k"a ina mea kaua. Aole p»ha he kaua mamua aku i oleloia e like me keia kaua, ka nui o ka auwaa mai Hawaii no ka hope o ka auwnn, a hiki no ka makamua o ka auwaa ma H«na, i Maui. I ka hiki ana o ka auwaa i Hana, aia no o Hoolaemakaa iluna o ka puukaua o Kauiki e kukulu ana i ka hale, a e hana ana i ka hulili o ka puukaua, aia boi ke olelo mai nei kanaka, e waiho ka hana, eia ke kaua o Hawaii la ua kokoke loa, a e hnalele kakou i kn hana. Eia ka Hoolae olelo, "e noho malie e hia ke oa, e ako ka hale." - Auhea ka wa pono e ako ai ka hale, ua kokoke mai ke kaua, aia no ka hope i Hawaii, eia ka maka mua i Kaihalulu, a kaalo ■ Kapueokahi. " E hia ke oa." He wahi kanaka ikaika o Hoolae, i ka hoouka kaua ana o kt> Hawaii me Hoolaemakua, ua oi aku o Hoolae mn ke koa ana, aole i pae ka auwaa o Hawaii i ka wai o Puoahoa, a ua make e no ia Hoolae ke kaoakß, a ua hooke ae ka auwaa e pae i Waikaakihi, a ua hoouka aku la o Hoolae a pau i ka bee, a na pae ae la kekahi auwaa i kai o Kihahale ma kahi o Kahuakole, a ua kai a huakai mauka e kouame Hoolaemakaa, a ua loaa mai o Hoolaemakua i ke one o Waikoloa, aia mamua o Kawaipapa ke kaua maa pobaku, ke maa mai la i ka auwaa, aia o Hoolaeuua pili uku la i kekahi pohaku i kapaia i keia wa o Hoolaepohaku, no kona pili ana i ka pohaku a hoouka aku 1a i ke kaaa, alanakila maluna o ko Hawaii poe kaun, a ua aohee aku la ka auwaa i ka moano, a no ka poeleele, ua hekau ka auwaa kaua mai Ala'u a hiki i Kaiaakauli, a i ke ao aaa ae, ua hoo-

ke hou kn aowna kaoa o Hnwaii i uka, mni

Nnlualele a hiki i Kaihilnlu a Lehuula. Ua hoouka kaoa aku la o Hoolnemakua, me ka pne hoolei ala kannwao o Kiwaipapa, a me ka poe moki hoolei iliili o Waikaakihi. a me ka pne ulenle ala o Waikio a me Honokalani, a me na keiki pnhelehele pohaku o na Kaeleku, ua hiu aku la keia pne i na maa pnhaku, a ua pukoko ka H*wnii, a ua nahnha kekahi auwaa, a un lilo aku Ī8 Hoolaemakua kekahi auwBa. Ika hiki ana mni o Unnialiloa ma mahope mii, a ua lohe i ka hiki ole akn a me ka pae ole akn o ka anwna i uka, ua paa i ke koa ikaika o Maui ia Hoo'aemakua. A'aila, oi ae la o Umi ia f?ihapiilani. aole anei he awa kaawale akn ma keia wohi aku e pae ai ka auwaa i uka, a mauka e hele mai ai ke k»ui, no.ka mea, us lewa ko kakon kulana kaua. I mai la o Kihaoiilani. he wahi awa uuku aia i Koolao, o Wailu«iki, a i pan ole ka auwaa, alaila, e pae i Wailuonui. Ua ka kona aku la kn auwaa, a holo aku la i Wailnaiki ma Koolao.

I ka hiki ana o ka auwaa i Wailnaiki. ua wehewehe ia ka auwaa, a oa kukuloia iluna, a pela i pau ai ka auwaa kaua o Hawaii no ka nui loa. Ika pau ana o ka auwaa, ua hoomaka iho la ka hele mauka i ke knua, a i ka hiki ana ma Ulaiuo, ua hoomaka ihn la ke knua ma Makiolehna, n ma Akiala i Laahana i Kawaikau, i Nenewepue, i kukui a FCamehaikana, a hiki ke kaua i Honokalani a i Wakiu, a komo i ka uluhala o Kahalaoweke, a ihn o Pihehe, a na kahua o Ealani, aka wai o Pnnahoa. Ika ulele ana me ua keiki koa noi o ka puu kana o Kauiki ma ke kahua kaua o Knakaha, aole o kana mai k_e koa o keia wahi kanaka uuku lima nao, nalo iloko o kapuapua na mea he koa launa mni, a hiolo akn la ke kaoa ma Kalaaiawawa, a pa no, a pa no, a lilo sku la no ka eo i kahi kanaka unku o ka puukaua, a alakei aku la no keia noho mai sna iluna o ka huiili o ka puukaua, aole be loaa aku.

Kakahiaka ne no-hoouka ke kaua, aole no he lauakila akn, ua kaua hoohaloa ia i ka po, aole no he loaa iki aku. O kekahi kumu o ka loaa ole i ke kaua mnemoe i ka po, oa haaa maalea o Koolaemakua i kekahi kii laan nui, o Kawelakii ka inoa o ua kii laau nei. Aia ma kela po ma keia po, ua lawe ia ua kii laau nei a ke kumu 6 ka hulili ilalo o ka punkana, oa hoaaha ia i na knhike kftUB-, » me ka iaau kaua nui ē ku ana imua o ua kii la, a na lilo keia kii i mea huopalaka i ka po, a Hlo i ka hiamoe ka poe koa oluna o ka puukaua, a ua manao ko ka punkaua, aia ma k» po he hiamne, aia ma ke ao ke kaua ikaika, akn, ua halua mau ko Hawaii poe koa,- a ua knhihewa pinepine lakou i kela po i keia po me ke auhee ana, a "hiki i kela wanaao keia wanaao e hoihoi ai ko ka puukaua i ua lanu kii nei a lakou. I kekahi wa noonoo o Piimaiwaa. A'ihea keia kanaka nui ? Ua ike ia i kela po i keia, aole hoi he hele mai i ke ao e kaua ai, he kanaka hoopunipuni paha keia, a ua noonoo nui o Piimaiwaa, a i kekahi po hoohalua kaua a ko Hawaii, no ka mea, o ka po ka wa kokoke iki aku i ka punkaua, a i ke ao, aole he pono e hookokoke aku i ka puu, oia ka wa e lele mai ai na pohaku ala kanawao, aia ilaila ka poe maa pohaku pololei, aole e hala ka lauoho a me na pua mauu, a ua like me ke lele ana a na uilana pohaku, a oia ke komu i Kaua moemoe ai a me ka hoohalua i ka po ko Hawaii poe kaua. A makaukau o Piimaiwaa, i kekahi po, ua makaukau o Piiinaiwaa me kana mau mea kaua ma kona lima, a hiki oia ma ke kumu o ka hulili o ka punkaua, a hiki ma kahi e knkulu m«u ia ai ua kanaka kii laau nui nei. A ike o Pih aiwaa, alaila, oniu ae la oia i kana laau kaua, a niniu ae la a ku ma kalima hema na laau, « oniu ae la ma kalimu hema a ku ma ka lima akau ka laau, a o ka laau pololu kaua a ua kannka kii nei, aohe he luli iki ae, a ua ku mau i kahi hookahi, a nolaila, hahau iho la o Piimaiwna i kana laau ia Kahoelepo, a koele ae la na lann elua. I iho la o Piimaiwaa, e pau ana ka puukaua i ka lakuia, a hoouna aku la o Piimaiwaa e akoakoa mai na koa a pau o Hawaii, a e mahele hapalua na koa, a o keknhi hnpn, e nakinaki i ke kaula i ka hulili, a o kekahi hapa ia lakou ka lukui ka poe kaua oluna o ka puukaoa. I ka manawn pokole, ua Mo ka hulili i mea ole, a maluna o ua hulili nei i lele aku ai o Hoolaemakua, a me na koa ukali, a ua pakele aku Inkou, a o ka nui ua puehu liilii aku ]a a lele i ke kai, a o ke kaikamahine a me ke keiki, ua hoopnkele ia lakou e like me ke kauohn a Kihapiilani, aka no ka poeleele, ua pnkele kekahi poe, a ua pau i ka lakuia kekahi poe. I ke ao nna oe, ua holiia ka poe i mak", aole i loaa o Hoolaemakua. Hoole no o Kihnp ilani, aole i mnke o Hoolae. Ua hoohiki aku o Kihapiilani ia Piimaiwao, aia a make o Hoolae a lawe ia mai ka lima nao, alaila, e lilo oia i alii no ka puukaun o Kauiki, a me ka mokuaina o Hana. Ua huli aku I* o Piimniwaa maoka o Painlopawa, a mnukn o Kealakona, a mauka o Hinni, a ma Keaa, Opikoula, aia ke hnihoi ia la ko lima i hope, a ke hoolo la no o Kihapiilani, aole ke-

ia o ūa lima o Hoolaemakna, ai.-i mauka pono o Nahiku, ma kahi i kapaia o Kapipiwai, aia malaila i loaa ni o Hoolaemakua, a ua make iloko o kona ikaika nui iloko o ka hoouka kaua ana, a lawe ia mai na lima o Hoolaemakua, a na hooiaio mai o Kihapiilaoi me Kahuakole, ua make o Hoolaemakua. Ua hoole o Kahuakole, aole i make o Hoolaemakoa. Ua olelo o Umialilna, aole koa ikaika e pakele i kana keiki ia Piimaiwaa. Ua make o Hoolaemakua ma ka hnomauhalao Kihaūiilani i kona makuahonowni, no ke kokua ole ona, 8»>Ie oia i aloha i kn puka a maka ana iwaho (hoehaa oa Oahu makaewaewa).

I ka lohe aoa o ke'lii nona ke aupuni o LonoBpiilani, aia o Umialiloa. a me Kihapiilani, a me na'lii a me na koa a me na auwaa kaua o Hawaii, a Ua hee kn puu kaua o Kauiki, a ua make o HoolaemHkna i uka o Kapipiwai, ua kau mai ka nluhia o ka weliweli a me ka makau i ka make, a oie ka hoomainoino ia e like me Hoolaemakua, koaa ikaika, a ua hoomainoino ia o Hoola.ee Kihapiilaoi, aole i oi aku kona hanaino ana ia ia mamui o kona iho, u noluila, ua haalulu a n»ka o Lonoapiilani i ka makau i ka maKe, a ua make io no o Louoopiilani, aole i hiki mai ka mamaka kaua i Wailuku, a lohe o Kihapiilani, ua make o Lono, a nolaila ua puapuahulu mai la o Kihapiilaui ma i ka holo i Wailuku, a i k« b>ki ana i Wailuku o Kihapiilani a me Umialiloa, a me ka au*aa kaua ua nalowale ke kapapau o Looo. Ua huli o Kihapiilani i ke kino kupapau e hoomainoino ia Louo, aole i loaa, a nolaila, ua kii ia ke Kaula i Kauai nana e kuhikuhi mai i ka aina i kanu ia ai ke kup»pau o Looo, a ua kuhikuhi ia mai e ke Kanla, aia no i Wailuku kahi i kanu ia ai ke kupapau, o na Paunin ka inoa o ka aina, a i ka huli ana i kela mau aina o Pauniu, a ua kii ia mni e huna hou, a ua nalowale loa na iwi o L'inoapiilani, oi noke, oi huli, oi naku, oi huli na kanaka o Haw«ii me ka hoowaa ana i kela mau aina o Wailuku oPauniu ma, aohe loaa iki.

I ka pau ana o keia hana hoomainoino a Kihapiilani, alaila, ua okioki ka aina o ko Kihaapiilani noho aupuni ana, a ua hoonoho mai o Umialiloa i kekahi keiki a laua o Piikea, o Aihakoko, oia ke keiki e noho me Kihapiilani, a oia ke noho i alii malalo o KihapiiUni o Aihakoko, a 'pan ka okioki ana, a me ka hoonoho ana o na'lii o na mokuaina.

0 na okana u me na ahupuaa, a kuapipa ke aupuni a hoi aku la o Umialiloa i Hawaii, a hiki-i ko Umialiloa . a eleniaknie, ua kalai o Hawaii i ka pohaku halelua no Umi, no kona kupapau, a ua kauoha oia i kaiia poe keiki, a me kana poe kaiknmahme a me na'lii a me n» mikaainana a puni o Hawaii a me Maai, e kalai i pohaku loloa h-uinaha, he anana ka loa aoi aku, he īwilei ka laula, a be bapa iwilei ka manoanoa, he ala ka pohaku i kalai ia, aia ma ke ana.o Umialiloa ma Keopa 1 Kailua, a ma keia auhau kaumaha mai Hawaii mai, a nolaila, ua pepehi ia ke kahu o Aihakoko e Kihaapiilaoi, a 'oia ke kumu i naauauwa ai o Aihakoko i ka moana, a-ma Kapaahu i Kamaole no Knla kahi i pae ai, a ua kapaia ka inoa oia wahi o Kaloa-o-Aihako-ko. Aohe i maikai loa ka hila lua poh»ku o Umialiloa, a ua mike e iho ia o Umialiloa ma Kailua i Hawaii. JVb ke kupapau o UmiaMoa. I ka make ana o Umialiloa, a lohe o Koi, oia kekahi keiki hookama a Umialiloa, a ua kauoha mua oia i na ;wi ona naoa e huna loa a nalowole, a o keia keiki hookama a Umi, a i ka wa i kuapapauui ai ke aupuoi malalo o Umialiloa, a pau ka aina i ka okioki, a o kona mau aina, mai Waimanu a hiki i P.ololu, a o kona mau kaikuahine a me oa noho hale, a. ku ae la ia a ao i kt aea hele mai Hawaii a Kauai, a hoi mai la mai Kauai mai a noho ma Keoneoio i Honuaula, a moe wahine ia wahi a kamaain», a loaa na keiki. I ka lohe ana o Koi he mai make ko Umialiloa, o ka olelo aku la no ia i na kaikunane o ka wahine e holo pu i Oawaii, olelo mai la ka wah'ne a Koi, aole oee Inwe i ko'u miu kaikuoane, lawe paha auanei oe a pepehiia aku eoe ko'u mau kaikunane. Aolo ; wahi a Koi. Iko lakou holo ana mai Kipabulu : aku, a pae i Kohala, a lohe ilaila, ua make o-Umi-ililoa, a mailaila aka lakou nei a pae i Kekaha, a poeleele, aia ma Kekaha "kekahi kanaka, ua kulike na ano me ko Umialiloa, a o ke kii no ia o Koi e pepehi a hooiii i ka wa». Mai Kekaha aku o Koi ma a pae ka waa i ke aa makai mai o Makaeo, aia i ke aumoe, a o ka pii aku la no ia o Koi a ua moe kiai o ka lua, aka, o Piimaiwaa aia no io ia ke kiai oloko, aia hoi o Koi e komo aku Bna me keia kanaka pakui, a ua lohe no o Piimaiwaa ua lilo kahiko ke kupapau ia Koi, s hoomoe ia aku la keia kanaka, a lilo mai la ke kupapau o Umialiloa ia Koi, a o ka "lilo aku la no ia ia Koi ma ke aa, a hiki i kai o Makaeo, a kau ma ka waa, a mai keia po a kelA po kau ana ina pali hulaana o Wuimann, a komo ana o Koi i ka hole o ke knikuahine, a ike mni la ke kaikuahine i ke kaikunane lele mai la me ka uwe nui. (Aole t pau.)