Ke Au Okoa, Volume VI, Number 36, 22 December 1870 — HE MOOLELO KAAO NO KAEHUIKIMANOOPUULOA. NO KE KEIKI MANO A KAPUKAPU MA LAUA O HOLEI KA HOOUKA KAUA A NA MANO. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KAEHUIKIMANOOPUULOA. NO KE KEIKI MANO A KAPUKAPU MA LAUA O HOLEI

KA HOOUKA KAUA A NA MANO.

[Hakoia e William Henry Uaua Esq.] HELU 5.

0 ke ah'like noai ia no ko na'lii a pau, a liuliu no ka 'hele'ana, ia manawa hiki mai la ka Puka.ua- Qukux> Komoawa ka inoa, no k& ukalr ana ika huukai a na'lii. Paina nui na'lii a pau, a kauoha mai la ke'lii Ka ahupahau 0 ka umi keia o na la 0 ko kakou noho pu aha alo alii nei, a ke hele nei ookou inamua aku neī, bia no mamua o oukooka ai a me na lako a pan ke hiki oukou i Kaiiai, ke ooho .la no o Kupiapia lauu me K<ipiopio ua'iii nui oia aina, a o ka faua mau keiki aku no hoi, o Laiikahiu ke'lii ia ia 0 Niihaa, aia nae ku hale alii o Kupiapia-i waho"pono mai o Kalanipuu e kupono ana no 1 ua puu (a, e kipa oukou o Ka. makamaka ia, eia ka maka kuu lei niho e paa. oe ft_Krfehiiiimaaooipuuloa a pela no oukou ke hiki aku i o Kupiopio la, aia kona haleahi iwaena o Kaui.' me Niihau, o'ka maka no keia"a ōUkou .hoiCe āka ai, a hiki wafe oukon i i o Kuhāimoana la o ka maka no keia 0 kun lei, a i hele oukoo mailaila aku' e waiho iho i kuu lei nei ilaila, a na ho laila poe e hoihoi mai a loaa ia'u a nana e malama ia ōukou a hiki i ko oukou heie ana, a nana e kuhikuhi aku i na kamaaina o mua aku nana oukou e malama. 1 ka pau ana o ka olelo & ke'lii wahine, aloha aku aloha mai na'lii a pau, a hookuu aku la ka huekai malihini, o ka Pukaua Komoawa mamna, a 0 na'lii mai mahope, o ka Pukaua Nui Kahiuka -mahope loa, a puka nui aku la ka nuakai a hiki i ka nuku, mawaho 0 Keaalii, hookuu aka la o Komoawa me Kahiuka i ka hoakai a na'lii makaikai, ia manawa i lilo ai i ka huen opio a kakou ka noho Pukaua Nui ana no lakou, ma ia hele ana e liue me kona kulana man mai Hawaii mai, a i ke kupono ana o ka la iluna hiki aoa lakou nei i kahi 0 ke kamaaina Kupiapia ke 'lii o Kauai, a halawai aku la me ke kiai oia hale alii o Niumalu he wahi mano kuapuu keia, a ninaa akula o Kaehuikimanoopuuloa, auhea ke'lii au, aia no ke noho la, wwhi a ke kiai, kena aku la ua huen Opio nei e hele aku oe e hai, htr man malihini makou no Hawaii mai o ko oiakou kamaaiua nae ia i kipa mai nei, eia ka maka la he lei alii niho palaoa. Ae ; wahi ake kiai, holo aku la kela a olelo aku la i ke'hl, he mau malihini mai Hawaii mai, aia mawaho o ka pahu kapu, me

ka fei ālii palaoa, he maka e ike aku ai oe, o oe ke kamaaiaa i kipa mai nei, be poe banobano wale no la"koa a'pau me be mau alii ia oo Hawaii mai, a he wahi Opio ka mea ia.ia ka lakoo kamailio a,me ka niho palaoa Jei alii. Pane mai la Kopiapia e kii aku oe e hookipa mai ia le"kou, j aole akn la kena he leie, '* o kekee o ia-aa- I iu o Makaiwa, o ka lei o ko haoai o Kaafiapahau ke'liī wahine o ka la hamau leo. O ko ia nei kii mai la no ia a loaa 4 lakou nei* ,baele noi mai, o ko lakou.holo aku la no ia.-a pa ana lfabea a ke kamaaina, komo nui mai, eia kahi o ka oukou kauwa la, 4como'nai aku la lakou nei, a hoike'akw'la o i£aebuikimanoopuuloa i oa lei alii niho palaoa iiei, a ike mai la ke'lii Kupia'pla'. a roa lja hoike pakahi ana a ka Opio imua © ke kamaaina, o Kepaniia keia o ke*lij o Hilo, o Kaneilrhia kei'a o ke 'lii o Kau, o K.ua keia o ke'lii o Kona, o Manokini keia o ke'lii 'o Kohala, o Kapulena kela o ke J lifO Hāmakna, a ovau no hoi o Kaehnikimanoopnoloa ke keiki a Kapukapa ma lauao Holei o Jciai paii o Panau i Puna Hawaii. Pau na moko eono ,0: Hawaii, aloha like jmai la ke kamaaina i« lakou nei a pan, a bitri i kahi~Opio a kaleou, lalau mai la i ka lei alii a honi 'iho la, a waiho mai la i kona mau hoomaikai aoa a pan ia lakou nei, ua maikai nō ka hoōkiptf ana a kekamahina i' na malihioi, d pa'u ka ike ana, a kuu iho la ka nae/hoolale a$ la/ke kamaaina i na qnea. ai a pVu, āi nui iho la a maona. luana nui lakoa a^ u ojD o lrf makaak&(> oo ko no, I% okoa ifo la'manawa, a~lidokuu mai "Ta 'iio' Kup'.apia ia lakou nei.me he aloha nui. a o ka hulo oui aku ]a no ia. aohe maaawa komePana lakoa'ntet i ka .moana o Bl.hualakalp.iatevjnāa o Kaoaime Niihau, » lana aoa iakoo neimawaho o ka'halealii o Kupiopio, na.hik>>niai/fcfl ktikiatiiia<l«u* o hia mai Niij»"Hi, poho ana me ia makoakaoe, ikejjj»i;le 4ao» nsi, i r kpia huakai nui <P£fkt o (Kaahop«hair e paa*afctt na'ka Opio o'Poiia, 'aote a laua' nei 4waJmUlMtDO' ka hookipa ana, o - ke ,ih*lok'<6, 'a 'kahikuhi ako la ka:Opio o Puna-i im malihioi a pau imuaoWlii ma ha iu'oa pakahi.o,. lakoa a pau a hiki no hot ia i* ka hope loa, a aloha like mai )a. oa'lii kamaaina ia iakou nei a pau • hiki i kahi Opio, puili mai - la laaa la

no ka lohe ana i l<«na inoa i kapain mn o Ka«liupahau la, a honi iho la i ka lei nilio pulnoa o ke'lii wahine, oia ko laua alohn una ia ia, luana aloha nui iho la lakou nei, a kuu ku nae, e ka makaukau ae la no ia o ka ai a n* malihini. aai n<'< 'Ho a pau ka ai ana, iuana nui iho la Ic ! :a po, no n« mea e pili ana i ka lakoo nei huakai makaikai, a hikj wale i ke aumoe ana, o ko lnkou nei manawa ia o ka moe ann, a hiki wale i ke aoa o kekahi la &e. ko lakou nei ala nui ae la no ia a liuliu no ka heleana, a pau ka paina bdb, ia manawa i psne mai ai o Kupiopio i kana keiki ia Laukahiu, e boi ae oe me na malihini, a kipa aku ma kou wahi e paina ai a nbu ia e hookna al<u ia laknu nei, o ka ae -mai 1a no ia o ke keiki o Laukahiu, a makaukau nui iho la no ka hele ana o ka holo nui aku la no ia o lokou nei a hiki ana ma ko ia nei wahi i ka mole o Niihau, n>a Kawaihoa, aia malail» kona wahi noho, o ko lakou nei hoomaha iho la no iaa-kuu ka nae, a oiakaukau niai la nu mea paina a ia keiki lalawai o ka la welo i ku ili k;ii, a paina nni iho l>i a pna ka lioupo, ia manawa, ko lakou nei nnue nui akn la n« ia, a hiki nui'i Kaula i ka moku kapu o Kuhaimoana, k>i. lae koakoa. Komo aku la lakou nei i ke ana o Ku, he ana ntri keia. oia ka hile;tlii o ua aiwaiwa nei oka moana ma kaulana aka I:i. 1 uanh aku.kahauao lakou nei malihini, weliweli ua mea o tca Dui oke kino, wahi a lakou ka hui ia k.o laknu man kino a pau, aule n<> e liko aku aaa me ko ia ln kioo, ike mai 1a 0 Kaim&io kn haku Puuku o Kuhaimoana i ka paa »na aku o S«fhuikimanoopuulo3 i ka lei alii aiho palaoa o ke alii wahine hnku o la-. kou, ua kii Hoke mai la oia e hookipa i ka huakai malihini a komo ana lakou iloko loa, a 'hai aku la kn Puoku i ke alii, he poe malihini keia i komo mni nei m* k» lei nlii niho palaoa o olna. P»ne aku la k»hi Opio na haawi in mtii-«eia mea ia'u ka pua i maka no makou e ike ai ia oe, 0.0 oe ko makou knmaaina o keia wahi makamaka o!e, a hele aku mnkou, hoike aku la 'ua Opio nei, o Kepani la keia o ke nlii 0 Hilo, o Kaneilehia keia o ■ke'.ii o Kan, o Kua keia o ke'lii h. ;Kona, 0 | laua nei ae na'lii o Kohala me Hamakua, a owau no hoi ko 'Pima o Kaehnikimanoopuuloa o ke keiki a Kapukapu ma laua 0 Holei o kiai paii 0 Panau i Puna Hawan, aloha mai la ua oloniana oei ia lakou a pau, a lalan mai la i ka lei elii o laua' a honi iho la, oia kona aloha ana i kona koolua, nanea lakou nei i moe a ke kanaka nui kohu inauna ke kino, a ia manawa ke makaukau mai la ka Puuku Nui 0 Kaimaio i na mea ai na □a poe malihini nei, ua poeleele ihola iamanawa, a waiho ia mai la na mea ai a pau imna o lakou nei, 0 kolakou nei ai nui iho 1« no ia a lawa pono, walea iho la ko ia ma□awa, no na mea e pili nna i ka lakoo nei huakai makaikai. a hiki i ko lakon wa i moe nui ai, a ao ae la 0 ko lakou n«i manawa ia o ka makaakau aoa no ka hele ana, paina !akou nei a pan, ma ia maoawa i olelo mai ai 0 Kuhaimoana, o ko oukou la keia e hele aku ai mai ka'u ho»Kuu ana aku, o ke alanui mamua 0 oukou ehele aku nei, he loa, a i hiki onkon i ka' pale ana mai 0 keia moan'a la ea, e ano e ana ke au o ka moana he kupikipikio, o ka palena ia 0 Hawaii nei a pale o Tihiti, ana iluila ke kamaaina, e kipa oukou i ona la e moe ai o Keaukaii kona inoa, o ke kiai ia oia wahi, e hai aku oukou na'u i kuhikuhi aku. Ae aku la lakoa ne'l7 āo ka holo nui a!tn la no ia o lakou nei a iho anft ka la i ka ilikai. halawai lakou nei me ke au kupikipikio iluna ilalo, mamio ae la lakou nei ua hiki, aia la mahea kahi o ke kamaāina, ia la-

kon nei e hoolana ana, halnwai mai ,la me lakou nei he ia nui aao e, he hihimauu huelo loihi, a ninau mm* la ia lakon nei. Mai hea m»i ka oukon huakai ? Mui Hawaii msi wahi a na~m«lihini. Ua ike anei oe i kahi o Keaukeii ke'lii o keia moena ? Ae, wahi a ka hihimanu, o ko'u haka ia, a lohe lakou nei ua oluolu ae Ia na manao, e aku oe ia makou wahi a ka Opio, ae, hele mai kakou a pau, o ko tak«a nei hele aku la no ia a hiki ana i kahi o ke kamaama, hai aku la ka hihimanu, i kona haku, be poe malihini mai Hawaii mai a aa kuhikuhi mai nei o Kohai- . moana ko kaikuaaaa e kipa nni mai ia nei, ae ahn la kona haku, e kii aku oe ia lakou, eia kahi la aa poeleele, o ke kii aku la no ia .o hihionanu i na malihini a 'kipa nui mai la ma kab| o ke kamaaina, aloha mai la ke kamaaina ia lakoa, aloha aku la no hni lakou nei, a olelo aku la ua. Opio nei, i kipa mai nei makou i ou nei nO ke kauoha nna mai uei a Kuhaii&o&ū& aoe ke kamaaina » keia wahi, ae aku la aa kamaaina nei, se ' he, oinio ia kaooha, o ka'u.noho e noho aei i ■ keia moana kupikipikio inpmo,' raai ia ia mai no. o paleoA o ko .kakoa moana a pale o' T«hiti.'"' M . . ' ,;S. Ia mapawa i maukaukau ai na mea ai a pau i aa puuku hihimnnu nei, • pnina nai iho la lakou nei a kuu ka oae,. nia ia manaw», ninaa mai la aa kamaaine nei, mai HAwa>i loa mai oei no oukoa n hiki i keia la ? Olelo ako la ka Opi<s, elua mai oei o makou aoahulu i ke alanui a hiki inai.nei i keia la maanei, lahulahu no ka oukou hoakai o ka hele ana mai nei i ka makaikai, Be ; wahi a ka Opio, o makou do a pau o Hawaii i hele mai nei, pela ka lakou ntfr walen 'ana « hiki i ka wa hiamoe. moe lakou nei a kakahiakaae la, oa maukaukau.na mea poina, ai nui lakou oei a pau, a o ko Jak<>u nei holo nui no ia. n ,ma i« hele ann a lakou iiin ka moana o T:ihiti, o ko lakou pailela. o Kua ke kamaaina oia mau kai, a hiki wule lakou nei ma ko

Nuuhiwn pae aina, ma.kekahi mokuiiuni o F<ttuuhu, ui« muiuila ka halealii o ko laila mano alii o Taetaeti, he kaikunane no ko, Kua makuahine, a kipa nui aku la lakou np-

a pau, ua hookipn maikai ia no e ke kamaaina nona ia pae rnnku, aloha aku nloiia mai na malihini me ke kamaaioa, a piu 'ke aloha ana.'ma ia wa i olelo tnai ai e Taekaeti ke kamaaiua imua o na malihini, o ka'u keiki pnnoi keia me kuu kaikuahine o Nohomaikalani ke'lii o Nuumealani, o ka ike ana no i ka wa uuku, a me ka wn i hel« ai a liio i kauiaaina no na pae aina o Hawaii, a hoolale ae la ke kamaaina i na mea ai na na molihini a paina nui iho 1» lakou a kuu aku la ka luhi no ka loa o ka holo nui ana raai, pela lakou nei i moe ai a ala nui mai la, na makaukau na me;i t>i, a ai nui iho la lakou nei, a pau ka ai ao», aua aku la ke kamnaina ia lakon nei a kekahi mau la aku hele, be huakai makaikai hoi, e pono h'>i paha ke noho e makaikai i na pae aina o Nuuhiwa nei, ae aku la lakeu nei, a hoomiha lakou nei ia !a no Ka maluhilahi, a i kekehi la ae hele lakou nei i ka

makaikai.i na pne moko o ke kamaaina Taetaeti, a hiki lakou nei ma ke awa o Tainhae ma ka moku .o Nuahiwa, he mnhalo wale no ka na malihini no ka maikai oia pae moku, he umi ia mao m,iku a pau malain o kti ooho alii ani o Taetaeti, o ko lakou mau inoa o Nuuhiw,?, Uiipou, Hiau, Fatuuhu, Huahuaga. Fakuutu, Tahuata, Hiwaoa, Moakane, a me F«tuiwa-, a he poe ulii pakahi ko oa inokupuni a pau mulalo mai o Tdetaeti, a hoi nui aku la lakou nei m.a ka halealii ma Fa tuubu. Poahia lakou nei, a i.iee kolu. o. ka la. makaukau lakou nei rio ka hele aua, a hi_ki lakou ma ka pae aina oTah!ti. kipa Ukou nei ma kahi o ka -mano. alii nui <> Taohotatua kona inoa, oia ke keiki a Teliitinolua, ua kapaia eae kona inoa, niamuli o kekahi Kuahiwi kaulana ena ia pae uina o Taohutaku, a hiki lakou nei mamuli o ke alakai maihai ana o Kua, o kona hoahanan ponoi no o Taohuta tua ke keiki a Keliikioolua a o ke kaikunane no ia o ko Kua mnkuahine n ka makua hookahi, a ua oleloia ma ia mooleln, hooka?;i kupjna i laha mai ai a hiki i Hawaii nri, na 'lii maoli, a ua kapuia o Tahiti maka like, no ka like o na helehelena o ko laila poe me ko H«waii nei. Ua hookipa maikai ia lakou a pau malaila,no ka mea, o ko Kua one hanau ia, aia no ma ua pae aina ia o Muliwaiolena a hiki i kei* la, pela ina.na kaao a me na moolelo. kahiko mai Tahiti a Hawaiii nei, a noho nui lakou nri a liuiiu, holo lakou nei e auau me ke kamaaina i ka muliwai o Muliwaiolenia, he muliwni nui a maikai, e kahe ana kona wai mai na kmhiwi mai, a inakaikai nui aku ia likou nei ma ia m»u moku a pau o Tahiti, o Eimeo, Huahioe, Raiatea, Tahaa. Bolabolu, Tabuaemanu, Tubai, Mau.-iia, a ua hiki lakou ma ka muhwai kaulnuu oia mau aina o Tahiti o Muliwaiolena ka ;noa, ua nui ka mahalo o na malihini no ia maii Bina a pau loa a me ka olu o ka wai o Mnliwaiolena, a he mea hou no ia ia lakou i ko lakou ike ana ia Tahiti ,4ta aina mnkua oko lakou hoahele, a pau ka makaikai ana, h-ii lakou nei ma kßhi o ke kamaalna Taohntatua, ya makaukau na mea ai a psu lon na lakou nei, e. pau kB ai ana, he manawa ia no na kamailio ana no

ka hele aoa aku mai Hawaii noi a hiki ilaila, malaila i noho ai lakou; a elua anahulu, (i walea ikaai i ka mea maitai o Tahit.) A makaukau lakoo nei e hele makaikai ia Nuume .lani, oia no o Nu Holani kela mokupuoi nui e holo mai nei ka laina moku mahu i lionolulu nei. Holo aku lakou nei mai Tahiti akn a hiki ma Nu Holani, a kaapuni ia mokupuni a pau ka makaikni ana a laknu nei hoi ae la lakou nei a hiki ma kahii kapaia o Lae Mano ma ka hema oia mol'upuni, aia maiaila ka lua nui ona mano alii oia mokupuni, a he poe kupuoa, a makua ao hoi no Kua, e noho ana .no ma ia ioa, o Kukuimakalaulani ka mano alii o Nuumealani, he kaikaina no Kua, a hookipa aku la ia lakon nei, .nui ke aloha a me ka olmli o Kaa aia kona kaikaina no ka halawai hou aoa, ā hoikeaka la o.Kua imua o ke kamaaina no na malihini alii a pau o Hawaii, a haawi mai la o Kuikuimakalaulani i &ona aloha pakahi i na hoa malihini oia nei, a ma ia wa koke no i makaukau mai ai na mea ai a pau a na malihini ma -ka lawelawe ana a KaianuilaUkea ka Puuku Noi, oia alo alii, ai lakou oei a pao, lubdb aui iho la ma na olelo no ka lakoo hele nui ana mai Hawaii nei aku. a me na mea e pili ana i ba ooho aoa o ko Tahiti poe alii mai ka wa kahiko mai, ua noho ua poe malihini nei ma Nuumealani a liala na la elima, makaukau ko lakou nei boi mailaila mai a hiki hou lakou nei iko Tahiti pa/aiaa, nanen hou lakou nei malaila, ma kaauiu ana i ka wai o Muliwaioleaa, a hala hon elima la ma T<ihiti o ko lakoo noho ana, makaukau ko lakou nei huli hoi aoa mai i Hawaii nei, aloha aku aloha maf lakoo nei me Taohutatoa, hni noi mai la, a hlki hnu i ko Nuuhiwa pae aina, • ma kahi ,0 .Taetaeti, Vo,V«k«v.kamaaina tnua,a aoiVjAr*b kor lakoo oet Iliili hui mai la no ia, a hiki nui mai la ma ka palena o ko Tahiti moana me Hawaii nei, ma kuhi o Keau-, kaii, ma ka hookipa ana a ia kamaaina ua moe lakou nei, a ao «e, aloha aku aloha mai me ke kamaaioa, a hoi nui mni la iakou oei a kipa ana.ma kahi o ka e'emikule Kohaimoana, moe noi a ao 9«, piu ka paina ana, aloha aku alohu nnai ke kamaaina me na malihini, a hooili mai U o Kuhaimoiknn i kona aloha ia Knahupahnu ma o Kaehuikimnnnopuoloa la nana e h.ii m»i, o ko Inkou nei hoi nni, la no iao-hiki i Niihau i kahi o Laukahm a ma kana hookipa aoa, aa malamn' matkai ia no lakoa nei. {Aole ipau.)