Ke Au Okoa, Volume VI, Number 37, 29 December 1870 — HE MOOLELO KAAO NO KAEHUIKIMANOOPUULOA. NO KE KEIKI MANO A KAPUKAPU MA LAUA O HOLEI. KA HOOUKA KAUA A NA MANO. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KAEHUIKIMANOOPUULOA. NO KE KEIKI MANO A KAPUKAPU MA LAUA O HOLEI.

KA HOOUKA KAUA A NA MANO.

[Hakūi* e Willuh Hexbt Uaua Esq.] HELU S.

A ao ae la, pane aku la ka Opio a kakon i ke kamaaina, ke nonoi aku nei au i kou lokomaikai e ke'lii Laukahiu, e ae mai oe e hele pn me makou ma ni pali o Kalalau a inn aku i ka wai kuauhoe a Kalawaia, no ka mea o oukou wab no na'lii nui o keia mau moku o Kauai nei, i ike aku hoi makon ia man wahi, a hiki loa aku i ka wai halan o Wailua, a me na wahi kaulana e ae ma ia a oao o ko oakou noho ai moku ana.

No keia mau olelomaikai a ka Opio a kakou, ua aē mai la no ke kamaaina, e hele pu me na malihini, a paa kaai nui ana a lakou nei, o ka holo nui aku la no ia o lakou nei ma kela aoao ae o Niihau a hiki i Lehua. kuhikuhi ae la o La'ukahiu i na malihini, o Lehoa keia wahi, a eia kawai a Kupaoo ke kulu mai nei, mailaila aku lakou nei i ka pahapaha o Polihale, a Milolii a Noalolo, makaikai ana lakou nei i ka hakulewa o Nualolo, a i ka pali kaili wahine oia aina, a hiki lafou nei i oa paii o Kalalau, e noho ana ko laila kiai o Koamano ka inoa he mano kahiko loa ia no ia mau pnli, malalo no nae o Kuhaimoana ka nobo ana\ a ike mai la ia Laukahiu ka moopuna a Kuhnimoaaa ka ai moko o ia mau niua, hookipa maikai ia lakou nei a moe malaila ia po, a ao ae, makaikai i ka wai kuauhoe, a inu nui hoi ia wm aia no ke kahe la ia wai a loko o ke kai, a hiki loa i keia la, a o ua mano kamaaina nei hoi o ia mau pali, aia no ke moe la kona kino loihi, na lilo i ko-a n hiki i keia la, he ike wale ia iho no e na malihini makaikai ke holo ma na waa a aana iho e moe loihi ana, he kohu enano maoli no, o Koumano ka inoa ponoi, a mailaila nui aku lakou nei a Haeoa, ma ia mau wahiaku a hala o Halelea, a ma na Koolau a hala ia, hiki lakou nei i Puna a komo noi i ka wai halau o Wailau, nui ka mahalo o na malihini ia mau wahi a pau loa 0 Kauai, a mailaila nui aku likou nei a hiki ana i kahi o ke kamaaina Kupiapia mawaho ae o Kalanipua, a nni ka haaoli a me ka olioli o ke kamaaina i ka halawai hou ana me kana mau malihini a me ke keiki alii Laukahio o Niihau, makaukau mai la na mea ai a pau, a o ka ai iho la no ia, a luena nui iho la no na mea e pili ana i ka huakai makaikai a na malihini i kaknlu o Tahiti a hiki i ka hoi nui ana mai o lakou, a moe nni aku la lakoo ia po a ao, makaukau na mea ai, a pau ia, oloha aku aiohn mai lakou nei a pau, a hoi nui mai la na malihini, a hoihoi aku la o Kupiapia i ke keiki ia Laukahiu, a hiki ma kahi o kela makuakane Kupiopio, a noho kela, hoi mai la keia, hai aku la o Laukahio ia Kopiopio, na na malihini au i kooo ae nei e alakai ia lakoa ma na pali o Kaialau, Halelea, Koolau, Puna, a hoi nui aka la oo hoi lakoo, hoihoi mai nei ko kuaana ia'u, a i aloha nni mai nei no ia oe, aloha io oo lakon wahi a ka makoa i ke keiki. E huli hon ae kakou e nana i ka hoi ana a na malihini, ma ia U no hiki ana lakou nei 1 Pouloa, a halawai me Komoawa maloko o Kapakule, a malaila nui aku lakoo a -hiki ana i ka loa o ke'lii wahine Kaahupahau. i Aloha ako alooa mei lakoa nei, a luana nui iho la lakou nei no oa mea e pili ana i ka huakai makaikai a na malihini, a makaukau mai la na aiea ai i ka Puaku Honaiki, o ka j wa iho la no ia o na malihioi i paina ai. A hala ae la ka maoawa no ia hana a uhi mai la ka malu o ka po, aole e hana « ae a lakoo nei, o ke kaao ma ko lakou makaikai noi ana i na aina o Nuuhiwa, a me Tabiti a me ka aoau oui aoa i ka wai o Muliwaiolena, • me'ka hiki nui ana i ka aina o Nuumealani, & me ka huli hoi nai ona mai, a halawai me Keaukaii ke kiai o ka palena o ka moana 0 Hawaii nei, he wahi olepelepe o ke au i o 1 anei, iluoa ilalo, he wahi ino ia o ka noho ana, a hai pu mai la lakou i ko lakou ike ana ia Kohaimoana, a me ka noi o kona kino, he mea weliweli i ko Ukou ike ana ua hele a nlu ke koa iluna, ka ua mea o ka nui launa ole, ua knpooo ole kona kioo ke holo ma ka moaoa oo ka papau o ili auanei, pela ka lakou olelo, a he mea akaaka wale mai no ia na kelii wahioo Kaahupahaa, oo ka nui hewahewa o ke kino o kana alii kane ma ka lakoo nei hahoi ana aku, a be hoolohe wale mai oo ka Komoawa me Honuiki ma ka lakoo mao moolelo, a hiki i ka minawa o ko lakou moe ana, a boi ae la ke'lii wahine ma kooa wahi moe, a i kekahi la ae, maoao nui ibo la na malihini e hbi i Hawaii, kahea ia mai la o Eaehoilkimihōopouloa, e komo aku jpa a kome aku la keia ilolw, 1® B manao aoa Oo onkon i keia la ? Ae aku li t mai la ke noho iki mai, a hala keole oo hoi oe ia'o ,e na

wahi keiki, o ka'u ike ana aku no paha keia ia 06. no keia mau olelo kaukau a kona Ilaku ia in, ua ae aku la no ua Opio nei.

Hoi aku la keia mni ka laua kamailio ana me kooa Haku, ninau mai la o Kaneiluhia Heaha ba mea a wahine i kahea mai nei ia oe ? I nina'< >u i nei ia'u no ka hoi koko o kakou, ae aku nei no aa e hni ana kakou i keia la, pane mai n«»? ke'a i ke nloha ole o'u ia ia no ka wikiwiki i ka hoi, olelo mai la o Kaneilehia, aole nou wale ia olelo ana, no kakou a pau loa ia aloha ole ia ia, aole io no kela i hoow<ihawaha mai ia kakou, o kakou ia e hoowahaw&ha nei i ko ia ia mau hookipa lokomaikai ans, he mea loaa ole no keia ia kakou ke hoi aku i ko kakou wnhi. o ka laana Bme ka nanea ana o na alo alii e like me keia, nolaila, e oluolu kakou e noho iki a haia kekahi mau ls. na akaaka he mau malihini kakou i aloha ia, ke aua ia mai la, < o ko !akou ae like ae la oo ia.

I ka la a lakou i hoike nui mai ai, oa nui loa ne la ua wahi Opio nei hookahi ananu. Noho lakou nei a lialn ka lima o na lf>, olelo hoa mai la ke'lii wahine i ka Opio, e pono paha «> hookuu aku au ia oukon e hoi nui, ua liuliu ae nei hoi na la o ko kakon nnho launa aloha pu ana, ua uluhua paha na'lii i ka loihi loa o keia noho ana o kakou, ia manawa, pane aku la k;i Opio a kakou, aole i loaa ia lakou ka maaao uluhna ma keia noho ana, no ka mea, ma ka la au i ka-ua mai oi ia makou, ua olioli no ko lakou manao no ko kaohi ana i» makou, wnhi a Kaneilehia " he poe malihini kakou i aloha ia ke iona m»i la ke kaohi ia e ke kamunioa" a no kao olelo aiii o keia la e pane mai nei e hookuu ia makou, ua mahalo nui no na maiihini ma kau mau malama maikai ana me ke aloha pau ole, a e lilo an» kau mau hookipa nna i kau* la ume no ke «loha mawaena ou a me ko lakou mau puuwai i na hanauna a mau ioa aku. Phu »e la ka iaua nei kamailio ana me ke 'lii wah.ne, n h'ii aku la keia ine na hoa m:i lihini ona, a hai aku la keia i ka laua mau olelo ana me ke kamaaina a lobe kona poe ho ihele, a mai la lakou me ka o'ioli nui no ko lakou hoi koke i ka aina, ia la nae olelo aka k o Ket»anila e hele kakou e auau hou i na wai uuau o ke'lii wahiue, 3popo hoi ko kakou la o ka hoi, o ka hoio like ae la no ia i na inalihini. I ka wa kupono o ka lu, ua makaukan ae la ka huakai auau wai a lakou, a holo nui aku la i Kahuawai i Kalaoao e auau nui ai, a pau ka auau nui ana a lakou nei, o ka hoi nui m;:i la no ia o iakou nei a hiki ana i ka h«me o ke'lii wahine, Inana nui lakou nei a hiki i ka wa paina ahiahi, a hala ka wa paina ahiahi, ma ia wa aku o ka po, pane mai ia ka Puuku Hoouiki i na malihini, kakou manawa keia o ka luana bope loa i koe a buli hoi aku oukon i .ka ln apopo, ae mai la na malihini, a ia manawa i kuu mai ai ka Mea Hanohnno ke'lii o Hilo i kana meie penei: "O kuu aina ua kamlehua, Ke hehi mai la i ka iiko oh>a, Mauka ia ua makai ka ua huki heeneho, Ke hu hnhui ae la i ke kai o Huia e— O ka ia keia a ke aloha i hui ai, Eih ia ke haliaiia mai nei, Ka haili aloha o kuu aina, Ke hea mai nei ia'u e hoi aku, E hoi oo au e."

Ke i mai oei oo ua Honuiki nei, he keu kena wahi mele pili pono i ka hoi ana o oakou. Nawai i hnku i kena wahi mele bu i oli ae nei ? Na'o no hoi i hopn wale ae la no i mea hana na ka waha, he oleloa hoi ka wa--Ihbu wale iho no e like me keia a kakou e nanea nei. He mea loaa wale no ka ke mele i ka apo wale ae no ? Ae,-he mea loaa wale no ke piha mai oloko i ka manaolana a me ka hauoli, ina ke ala mai la no ke alii w:ihine i keia wa an i mele ae oei, oa paa mai ia no keia mele au i ua 'lii la, be ike no ka ia i ke mele ? Ae, he wahine leo lea ma ke mele ana, aohe lna oua e like ai, o ko'u mea i ike pooo ai i kona iea ma ke meleana, o ko po no au i oli ai i ko wahi mele e pili ana no ko aina oa oui o Hiln, na paa no ua wahi mele )a ao i ua alii wuhine la, a ioa kn lohe mai uei no i ko mele ana oe nei la, ur paa m&i la no. Ae ; wahi a Kepanila, he mea ike na na'lii wahine keia hana o ke mele he mea man ia i na'lii kino kanaka ma ka aina, o ka iakou hana nui ia ma ka walea ana o na po, e like me kafron e walea nei. Pela ka lakou walea ana a hiki i kn wa a na lihilihi i halawai aku ai me.Hihio i ke kulu anmoe, aka, o ke'lii w*hine e waiho mai la ma kona wahi moe, ua .hele wale hela a ka kia, 00 ka lakon mau walea ana, ia manawa i kiai aku ai ke'lii wahine nō ka boi ae o Hmuiki, ma kona kulana kiai kion> no ke alii, a ike aku la ke'lii i kona Lnna Kiai, kahea aku ]a ia e kipa mai ma kona wahi, a kipa mai la kona Punko Honu ma ke kono a kona hakn io ia, a ninau mai la ia ia nei me e wale no nae ua walea ana a oukou me na'lii? Ae; he ken ko'u lealea i ke ala ana mo na'lii o Hawaii, pela aku o H-nniki i koaa Haku. Ua lohe aku nei au i ka oukon lealea a hiki 1 kou hoi ana mai la, wabi a ke'lii, mao'ima* no oo ka oa ala ana ao, a heaha no la hoi koa mea i hele ole ae nei ma o e walea pu ai me na malihini au, ke ala ae nei no ka hoi oe, be po hookahi hoi ko lakou la a huli hoi nui aku i kolakou In aina, wahi a Honuiki. Pane aku la ke'lii, aole au e pono ke ala pu aku me lakou, no k* meo, immuli lohe o Kakiuka a huha mai ia'u, ho mukau au ia ic. malia pnha ke hoomnknkiu mai n>i keln mawaho, a i ole ia maloko noi no paha. Owai koo Lunakanawai aana e hoahowa ia o« • ka

'lii ke makemake oe e launa me Hau m»u ma. 11hi nlii. aole loae hiki i kekahi malalo iho o kou nob» alii ana ke ahewa ia oe e kun Haku. No keia mau olelo maikoi a kana kauwa. ua hooluolu loa ia ko ke'lii manao, a ni' nau hou mai )a ke'lii ia ia nei. O Kepanilh no anei ke mele <ioa a'u i lohe aku nei ? Ae oia no wahi a ke kauwa, he keu io no ka hoj o ke'iii !es !:c ana, i rr.ai o Ilonuiki, iua o op kekahi, ina ua oi loa aemamoa o ke 'lii o Hilo, iio ka mea, be maikai Ina kan mele ana, ina la hoi u a liuliu ka walea ana me au man malihini. A paa ae I» ka laua kamailio ana ma ia ano, a hoi aku la o Honuiki ma kona ano kiai, a waiho mai lo i kona haku i ka walea aoa a ka hiamoe, a-hiki i ka puka ana a ka la, a i ke ala nui ana o na malihini, ua makaukau na mea paina oia kakuhiaka, a pau ka paina nui ana me ke kamaai na he wahi wa iki, a hiki mai ln ka wa o ho lakoa hoi ana, hiki mai la ka Puuku Nui Kahiuka e ike r.o ko laknu hoi ana, a ma ia wa i aloha aku ai a aloha mai na malihim' me ke komaaini, a pnne nwi la o Kaahupahau i kahi Opio in >a ona, "e ike aku ananei oe i ou makua, Kapnkapu ma laua o Holni, a e hm aku oe i kuu aloha noi ia l»ns, ua ikemaka iho la no oe i keia noho ana, oia mau no, e like me ka laua ike ana mainua, a ke haawi oku nei »u i ko'u

mau hoomaikai ana a pao loa ia oukou o na 'lii o Hawaii Kuauli, mai hoi oukou a hai aku ika ino o ko'u wahi. E hai nku oukou aia n aobo malie ia ohi wn's ka ia, me ke kuu ole ia i ka upena," wnhi a ke'lii wahine o ke one kai limn laela o Ewa, a hooki iho la i kana mau mapuoa leo nlii, a paoe mai la hoi o Kep;ini!;i no na olelo mahalo a .ke'lii waliine ia lak<iu, penei : C 'E ke'lii wahine o ke awa laa o Puuloh, i noho :i kupa a kamaaina i ke one alii oOahu a Lua, ke waiho aku Dei makou i na hoom&ikai hope loa ana, no kau man hookipa alnha ana a me na malama hanonano ia an<i ma kou alo alii nei, a ke hoi »ku nei rp<il<ou, me ka hai aku i kou o»bo ana me ka maluhin, a me ke aloha mau l<>a." A hookuu mii la ke kamaaina i na malihini me ke aloha nai, o Komoawa ka Pnukn Nn! o k« nuku mamua in, o ka Puuku Nui Kaua ke'lii Knhioka aku, o oa'lii malihini mai mabope, a ia Kaehuikimanoopuuloa ka hope loa ka Puk >oa Noi o no'lii malihini, o noho aku la r, ke'lii wahioe kamaaina ma ka Honuiki inalama ana.

A hiki ka huakai mawaho e ka nokn o Puuloa. ma Keanlii Lua, o Komoawa, hookuu aku la oa kamauina Pukaua ia lakon me ke aloha aku aloha mai, a hoi aku Ia na kamaaina, hu'i mai la hoi ns milihini o ka hikina, ia wa lilo mai la i ka Opio a kakou ka maka mua o kahuakai, 8 hiki lakou nei ma Waikiiei, halaw»i lakou nei me Peha, he mano malihini mai ia no Maui o Honokohau, e makaukau ans kela mano e nahu i ke kanaka e paa pu ann i ka heenalu ma Kalehuawehe, a ia manawa i niaau aku ai o Koehuikimannopuuloa ia Pehu. Owai koo inoa ? " O Pehn ko'u inoa," Maihea mai oei «e ? " Mai Maui o Honokohaa mai nei an," A e aha ana oe maanei ? "E w&lea ana au i ka nann heenalu a kanaka,' A heaha kon manao oka nana aea i ka lakou heenalu ? E ono ana au i wahi papai hookahi no ko'u pololi, ia manawa i pane aku ai ka Opio, ae e loaa ana no ke hahai mai oe ia makou ma kahi e pae mai ai ka poe heenalu a poha iho ka nalu, mauka oe, m?kai aku makou, na makou ia e puana aku.'alaila, o ka hopa aku kau a pela e paa ai ia oe ke kanaka, a loaa kau mea paina, o ka puni no ia o ua Pehu nei, ia wa hai malu aku la keia ia Kepanila, e alakai kakou i keia meno e make, he ai kanaka ka kana mea e ka.lī hoomakakiu nei maanei, aole e pono ke ola keia mano ino p»pehi kanaka, a'e hai aku oe ia lakon Ia mahope, e pu«na kakou a hiki i kāhi kohrla papane kipako i uka a mnke ia, pela e lohe aku ai o Kaahupahau i ka kakou hana mai kai ana, oia ka uku i kana mau hookipa aoa a noi. Ae mai la o Kepanila, a nana i bai aku kela poe mahope. Ma ia la e hai maikai ane ka nalu n Kalehuawehe, a he nai wale na kanaka heenalu i kulana nala owabo loa, hiki aku Ii lakou nei me ke ano nihi malu, a kokoke loa, i mai la o Pehu, e aho e hopn ae i keia manawa, hoole aku ka Opio alia a pae i ka nalo, ia wa e pae pu «i kakou a pau, iloko mai nae kakou o ka hu-a o ka nalu, a na'u ia e u akn ia oe o ka wa ia e paa ai ia makou, ae mai la o Pehū, oia kali ko lakon nei a ku ana ua nalu nui, o ka pae no ia elua kanaka, o lakou nei kekahi i pBe pu a kokoke i kahi o ke kohola papnu ma kela aoao, ia wa i haawi ae ai ka Opio a kakou i kar.a hoaliona i na hoaheie ona, e pale ae aoa lakoo nei i na kanaka e holo ma keia anao o ka muliwai o Apuakehiu, ia wa i hooke ia aku ai ua Peha ai kanaka nei, a no ko lakou nei lehulehu, lele ana ua mano ino oe* a kupou ke poo i ka mawae akonkoa paa lon, ku pololei ka hiu iluna, a pela i make ai keia mano ai kanaka o Honokohau i Maui, o ko Kaahanui poe kupnna a mau makua hoi na kahu o keia mano o Pehu, oia no kela Koahanui o H -nokohau m«mui i noho koke iho nei no i Puuooa o Lahaina a mv ke koke aku nei no la i kela m»u makuhiki aku nei, a loheaku na kahu i Maui ma ka bai uhane.ana aku o ua mano nei i kooa poe kaho oo kona make an«, a he oui ka nwe a me ke aloha o lakoo, no ka make ana o ko lakoa puu ka'ahala o na In pilikia ke holo ma ka moana, A ike na kanaka heennalu i •keia hakaka ana o nn mano, a me ka make ana o kela mano o Pehu. (Jlolt ipeu.)