Ke Au Okoa, Volume VI, Number 38, 5 January 1871 — HE MOOLELO KAAO NO KAEHUIKIMANOOPUULOA. NO KE KEIKI MANO A KAPUKAPU MA LAUA O HOLEI. KA HOOUKA KAUA A NA MANO. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KAEHUIKIMANOOPUULOA. NO KE KEIKI MANO A KAPUKAPU MA LAUA O HOLEI.

KA HOOUKA KAUA A NA MANO.

[Hakcia e William Hexry Uaua Esq.] HELU 7.

He nui ko lakou makau a pau nui i ke aohee i uka, a ua ike nae ka nui o na kanaka i ka nui o na mano nana i kipaku a make ai kela mano e kukolu ia moolelo, a make aku la ua mano nei, a okioki ia kona kino, na !o- -• aa iloko ona ka lauoho kanaka a me ka iwi ka pulima kanaka, a pupuhi ia kona kino i ke ahi a lilo i lehu, a ma kahi o kona kino i ia oi i ke ahi, ua kapaia ia wabi (Ka puhiaa o Peh«,) aia aia ka pahale o J. Piikoi malalo aku o Peleula, a hĪKi i keia la, aole paha he poe e ola nei i keia wa i ike ia wahi i puhiia ai ua mano la malalo aku oia pahale o J. Piikoi ma Peleula. £ hoi hou ae kakoa e olelo no ka hoi ana o ba huakai malihioi o Hawaii, aia lakou la ke huli hou la i ka moana o Kaiwi, a hiki aku la lakou nei i Kalneokalaau ma Molok&i, e DOho mai ana no o Kanakaokai ke kiai o ka lua o ko laila mano aiii o Kanhuhu ka inoa, a hiki lakon nei hookipa aku la keia i na malihini, e hai mai la ia lakou nei, ua hoi o Kaohnhu ma kela aoao o Molokai ma Koolau 0 Wailau, a ma kana hookipa ana i na malihini, na makaukau no i na mea hooluolu kido, a paioa nni iho la a paa ia, hai mai la ke kiūi Puukn o Kanhuhu ia lakoa, ua hala aku oukoo a liuliu iho hiki mai !a kekahi mano, he koena no ka la hakaka o oukou me Kaiannilalawalu, a hai mai la, ua make Inua me Kaohuhu ke'lii o Maui Hikina, a ua hoonoho ia o Honaiki i alii no lakon, a he nui ka weliweli a me ka makau no kahi mano uuku oia haakai, oia hookahi wale no ka mea nana i pepehi ia Kaiaouilalawalu a nae namanoe ae he ani loa, a i pokele au no ka mama loa roa ka holo ana, a i hoi aku ka hana na make o . Kauhuhu i ua wahi uuku koa nei, a ua hoonoho kela ia Honuiki i aliī no makou, a ke olelo pono oei au mai noho oe a bubu ke hoi nui mai mai ka huakai makaikai mai, o pilikia ananei ke ola i kela wahi mano uuku ikaika loa, e baaa o'uolu wafc aktr Do ka pakele, a lohe o Kanhuhu nui loa kona aloha i ka make ana o kona aau hoahaoau elna, a ma- j dbo iho la oi» e make pu me laua, ke hoi mai ka hnakai a na malihini mai ka makaikai mai, ia wi i pane mai ai ua wahi mano nei, aole oe e pono ke manao e hakaka aku me na wahi mano nuku la, he oi o ke koa a me ka ikaika laona ole, he opala na mea a pau imua ona, ua ike pono makou a pau loa i kona ikaika a me kana man olelo koa ma kona waha, e kukala mai ana me ka leo nui be keiki ia ua poni ia i ka awa hiwa, niu hiwa, moa hiwa, poaa hiwa me ka ia ula, ma kana olelo mai e hume ana ia i ka malo kea, eia wale no ka pakele o ka noho oluolu aku a e hookipa mai ma ke aloha ke hoi nui mai, oia ka lohe la ke hoi nei au, noho iho la laua me Kanakaokai kona Puaku me ke knka pono ana, a hooholo iho la laua e pau ka manao hnhu, mamuli nae o na olelo uaoa kona Puuku Kanakaokai ke kamu o kona hoopau ana 1 kona manao hakaka ke hoi mai na mnlihini, a ma ia manawa no i makaukau ai na mea painaa ke kamaaina, a paina nui iho la lakon, a ma ia hope iho he mau kamailio luana ka lakon e pili ana no ka huakai makaikai a na malihini, a hiki wale i ka wa a na lihilihi i upoi ai, & lilo oui aku la i ka hiamoe, a i kela kakahiaka ae, ua paka mai la ka la, a ua 'makaukau mai la na mea ai o ke kakahiaka, a paina lakou a hoomaha iki iho la, a o ka hana hope lua o ke aloha aku aloha mai me ke kamaaina, a huli hoi nui ako la na malihini a ma ka moana o Pailolo mawaeoa o na hono o Molokai, Lanai me Maui, halawai iakou me ke'lii mano o Moanaliha a me kona hoakai lehulehu e iho, malana mai o Kahakoloa. Elna mau mano alii me ia, no Koolau o Maui laua o Kaneikokala a me Hiu, e hele ana lakou e hoomakakio i ka poe kolo he o ka moana, me he mau makai la e malama ana i ka maluhia o ka moana, aole a lakoa hoohaonaele, a aloha.mai la kela poe o Moanaliha ma i keia poe, me ka niuau mai. Mahea ka oukoa hōakai e na'lii o Hawaii ? Wahi a keia huakai, i ka makaikai makou i Kahiki • hoi mai nei, ae ; ua lohe au a me koa poe nei no ko oukou kaua ana ma ka moana o Alenuihaha a make o Kaianuilalawalu ka Pakana Nui oia moana, a make pu boi me Kaohahu ko.Kipahulu manoa o Maui Hikiua hoi a pau ma kana hoomaln ana, a ua lohe na» an i make no laoa no ka puni ikaika, oa manao p»ba laoa, ia laua wale oo ka ikaika a me ke koa, o ka makou mea hilahila n?i, o ko laua hakaka ana me kabi kanaka a nana ka ke'o o ka la hakaka, ae wahi hpi a keia haakai, he pono no la hoi paha ka hohu i oa i hele mai makou me ka ' maoao btihu, be mao olelo malie aku so hoi ka makoii oo ka makaikai, aola a he hohu

aku, ka inoa paha a huhu uku boi makou, alaila, kuleana la hoi ka huhu a me kn hakaka la hoi, pane mai la ke'lii Moaoaliha, ua I pono no ko laua mako ana he mau mea huhu maoli no, a o ka hope no ia o ka laua hana ano, no ka mea, he u-. n a he hope kt> na mea a pau loa. A ninau mai la o Moanali'na. O ua wahi uaku koa nei anei keia 1 make ai kela mau mea, ame ka lehuleha &. ae o lakou? Ae oia no wahi a lakon nei. " Aole io no hoi 0 ka nukū," ua hiki ae la ka hoi i ke anana, 1 ka wa no ia be hailima ka loa a oi iki mai | wahi a lakou nei, a ia wn, hookuu like ae la na huakai a kela poe me keia poe, aloha aku aloha mai lakou nei, a hnli aku la keknhi huakai, huli mai la hoi lakou nei o Kahoolawe ka pae'na, u hiki lakeu nei ma kahi o ka Elemakuie, a hookipa ia aku la e ka Puuku Kaalamikiha'.i, a halawai nui hki la me Kamohoalii, ōloha aku a aloha mai lakou nei, a liuliu makaukau mai la o Kaalamikihau i Da imea paina, a paina nui laknu. [Ke uwalo aku nei au i ka mea heluhelu ana, mai hoopo;ina i ka hoopaanaau ana i on painaana a pau a na'lii o Huwaii, ina e poina ia oukou e hoi bou ko oukou nana ana mai mua mai, i paa pono, ke kokoke aku nei paha i ka umi tausani o na huaolelo paina maloko o keia kaao, a nolnila, mai paupauaho nui."j A pau ka paina nui ans, a mahope oia manawa, na uhi mai la ka ka po, a walea nui aku la lakou oei me ka Haku Knmaaina, ma na mea e pili ana i ka huakai maUaikai a lakou nei, hahai aku In kahi opio i ka hkou kipa ana i Kalaeokalaau i o Kaahuhu la ke'lii o Molokai a me ko lakou, halawai ana me Komoawa ka Pukaua kiai oka nuku o Puuloa a ae ka uioe nui ana, a i kekahi la ae haiawai me ke nlii Kaahupahau, :;<e kona mau Pukaua Honuiki, Kahiuka ka Pukaua nui, a ua hala ke anahuln malaila me ka malama ir:aikai loa ia i na pono kino a pau, a me ko lakou halawai ana me aa'lii o Kauai na keiki hoi & Kuhaimoana a hiki lakou i Kaula i kahi o kela Laekoakoa, a he mea weliweli ka oui o kooa kino aole e ike ia kela aoao, a mailuila aku lakou i ka palena moana e kaawale ai o Hawaii nei a me "Rihiti o Keaukaii ka inoa o ko laila kiai, Le wahi olepeiepe o ke au i o ia nei iluna ilalo, a halawai mua mukou me kekahi Hihimanu nui oia ka Puuku Kiai m&lulo mai o Keaukaii knna haku, a nana i hookipa ia inakou i o Keaukaii la ma kona hale alii, a molaila aku makou i ka pae aioa Nunhiwa, a mn kahi o ke'lii nui o Tae"taeti, ko kaikunane o ka makuahine o Kua, ua m&luma ia makou, a makaikai makoa ia ' mau wahi roe ka mahalo nni, a hiki makou i ka pae aiua o Tahiti ma ka hookipa ana o ko iaila alii nui o Taohutatua, ko ia nei hoahanau ponoi no ia, na ke kaikuoane kela, na ke kaikaahine.hoi keia, o Kua, ua makaikai nui makou ia mau aina a pau me ka euou i ka wai o -Muliwaiolena, ua hala elua anahulo malaila, mailaile eku makon a ka pea kapu o Noumealaoi, e noho alii ana no o Kukuimakalaulani ko ia nei kaikaina ponoi loa a na makua hookahi, aia ko lakou nei hale alii i kapai& ka inoa o Laemano ma kekahi lae, ua maikai no ia man wahi a paa ioa, a he mau la ko makou ma ia a.ina pahaohao, a huli hoi mai nei me ke kipa no i na wahi a makou : kamaaina ai, a he mau la elima o makon i hala oia Puuloa, boi mai nei makou a Waikiki, halawai me Pehu he mano no Honokohau i Mani ae nei e makaukau aoa e nabu i na kanaka heenalu o Kalehnawehe, a ua make eaai nei ia makou no kona manao ai kanaka, a moe msi nei makou i Molokai a hoi mai nei hoi a halawai me ka huakai a ke'lii Moanaliha ma ka moana o Pailolo e hele ana nu hoi kana haakai ma kona ano, malama i ka maluiiia o kona man moana na hono a Piilani, a hookuu na huakai a makou, a hiki mai la no hoi imua o kou alo alii.

Poalua na malihini ma Kahoolawe, a huii hoi Doi aku la a hiki ma Kipahulu, e noho aoa ke kiai o Honuiki ma kooa nohoalii ana no ia okana o Meui Hikioa, e like me ka hooaoho ana aku a ka Opio ia ia, ua maluhia maikai ka aina ma kana hoomala aoa me ka oluolu, a malaila Da malihiui i hooluola ai a i kekahi la ae, ua kuahaua ia na maoo a pau e akoakoa mai no ka hoolilo ia aaa o Honuiki i alii ma kahi o Kauhuhu i make, a i ka akoakoa ana mai o na mano a paa. Olelo m ū la ka Opio imua o ka lehulehu, " Ua kahea aku nei au ia onkou no ka hoonoho ana ia Eonuiki i alii no oukou makahioKaahuhu i hanle aku nei, a ke hoike ako nei au ma ke akea ua hookohu pono ia aku o Hoouiki i alii, a i kiai no keia aoao o ka moana, a e noho oukou e na mea a pan makaoa hoomalu ana mai keia maoa ' a aku, oiai e pono aaa kaaa hoomalu ana." KAĪHUIKIMiNOPŪULOi. Pukaua Noi o oa kai o H«waii nei. A pau ka olelo kukala a ka Opio a kakou no ka hoolilo ana ia Honuiki i alii, honho like mai la na mano a pan me ka leo hookahi. " E ola man loa o Honuiki i ke Akoa Kamohoalii." A ua piha na mea a pau i ka, hanoli nui ma ia mauawa, a ua puu ae la na a paa e pili ana no ia la, aloha aku alohV mai na malihini me ke kamaaina a huli hoi nui aku la ka poe Hawaii, a hiki ma Haoakoa, a noho ko Inila kamanina, a i kekahi la ae hiki ka huakai i Kona a noho ko laila alii, i kekahi la ae hiki nu men ekola i koe ma Kno, moe lakou nei mnlaila, nia i kela po hiki uhane aku la na Opio nei i nn makua ma Punau i Puna, a hoila al>u la mn kn moeuhane i nu makua, " auhea olu-i e laua nei o moe nei, ua hoi mai nei kn honkui a makou mai Kahiki mai, a ela makou ma Kaa n«i i

keia pe, apopo a kupono ka la, hiki mai maU8 me Kepanila makai ae nei o kakou," ia manawu puoho ae !a ka makuakane a iioala aku la i ka makuahine, a olelo aku la, ua hoi mai ba huakai makaikni a ke keiki a kaua, nia ke moe la i keia po ma Kau, apopo a kupono ka !a hiki m.ni me Kepaoila, pela ia i olelo mai oei ia'u, a m« ia wanaao pii aku la ka makuakune i ka awa, ka maia a hoi kakahiuka mai la no, a iho aku la laua nei, a hiki i k&bakai mama aku la i ka awa a nui, a e makaukau ana no laua nei 110 ka hoka ana i ka awa, kani ana ka poo a ua wahi Opio nei, i nana aku ka hana o Da makuo e lnna mai ana laua nei i kn ae kai, awiwi iho la ka makuakane i ka awa_a piha na umeke elua, a ua pau mai la hoi ka maia i ka ihi ia a piha na ipu nui elua, a ia manawa i kahea aku ai o Kapukapu ia le.ua e pae mai e ai, a pae mai la laua la a ma ka ae kai i nana aku auanei ua mau makua nei, ua nui loa ua wahi keiki nei a laua nei, hookahi aoana me ka iwilei, ninini aku la ka makuakane i ka awa iu. Kepanila, hamamo maikai ōe la kela a pela no hoi ka Opio, a ninini akn la i na poi maia pala i pupu no ka awa a me na laalau o ka moa, a pBu ia moe mniie mai la no laua la i ka aekai no ka ona o ka awa, a hiki i ke ahiahi, ua mankaukau na mea ai a pau no ia nianawa, a kui hou iho la no ua maona no ka moe ana o ka po, a hoi aku la laua nei e moe ma ka Lua Nui maikai ua Opio nei, a wnil;o aku la i ka hiamne, a moe ako la no hoi na makua mauka o ua wahi nei, a ia lskou nei, a moe hai uhane aku la ua Opio nei i na makua i aloha inai o Kaahnpahau ia nlua a me Kahiuka, Honuiki, a i nloha mai nei no hoi o Kamohoalii is olua, uwe aku In no b«i na makua ma ka moeuhane, a hahai m«i la kela ia laua i ka moolelo no ka hele ana i ka makaikai a me ka hoi ana mat, h rae ke ka-

ti« an» ma ka moana; s me na h»na a pau n Kamohoulii maliina ona, a h»i pu aku la no hoi ia i na makna, a pau ka paina kakahiaka an* e hoihoi ana ia ia Kepanila i Hilo, a i kekahi ia no e hoi mai ai oia mai Hilo mai ke hookuu maikai ia mai oia e ke kaoiaaina, a i ke ao ana ae, makaukau na mea ai a pau no ka paina kakahiaka, (aole nae o ka io!e kekahi 1 «aiho ia mai no ka paina ana e like me ko Psrisa poe. He aina kakahiaka maoli ro, e hoopuka iki ke kakau kaao kaulana imua o oukou i na mea ai i haawiia mai e ke Koke nui Hanohano oia hoi ō Mr. Hon— Kapukapu Esqaire.

A hala na la elima i na Opio nei ma Hilo, a i ke ono o ka la, ua nui loa ke aloha nwwaena o laua elua, mahope iho o ka paina ana oia kakahiaka, aioha aku a alnhn mai laua, a huli hoi mni la ua Opio nei me haawi aku i ke aloha kakahiaka, go*dmorn. A niB keia Wdhi he haalele mai oei ka hinohano ia'u oke kakau ana aku i ka kakoa moolelo kaulana a maikai e kapoe puni moolelo, a©!s keia he ka»o,tie mooleio maoli no keia. Ao ka hopena keia oko kakou kamailio ana me na Ia o ke kai, a ke kanoha aku nei au ia oukou e ka poe puni heluhelu i na moolelo oko kakou lohui nei. £ hoopuka aku ana au i ka moole'o o ka hoouka kaua ana o na Paaa ma ka mokupuni o Maui a hee □a kanaka me na'lii i ka wa a Kanenenuiakawaikalu e noho alii ana no Hana, ke keiki hoi a Kapepeekauila, moopuna hoi a Kupepee, a oolaila, e puka koke aku ana oo ia i mea kaana oluolu no na po loloa o ka hooilo nei, a e hoonaoea hoi no oa wa kupono a pau loa. Aule no pnha oukou i poina i ka inoa o ka oukou wahi Kauwa Haahna nei. Ma. Wm. Henrt Oaūa.