Ke Au Okoa, Volume VI, Number 38, 5 January 1871 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 66. A pela no na hookele o ko ka Moi mau w&a, a o na makani o Molokai ua loaa ua mau hookele nei o ke Alii Moi; aka, i ke K- iki a Pakaa, ua ao kuoia oia i na makani Hawaii a Kaula. U"a hoike kumu ke ki i ke Alii Moi i ke knmo o' ka makani waii a Kauln, a me ka hoike aku r> ke .niua o ke Alii Moi a me ka poe hooke.noana, a me na iboe alii o ko ke Alii Moi mau waa, e pae i oka o ho I«U3 wahi, he wabi ai iki, a he wahi i-a iki, e lawo poao ai 110 ko ke Alii a me na aawaa a pau loa ; aka, aole i hoolohe ia ka olelo a ke knmalii, aka, o ke kumu olelo a ke keiki, ua oi aku ka po oo a me ka naauao mamua o ka ka poe hookele akamai a ke alii Keawenuiaumi i hilinai ai, a hoowahawaha i ka ke kamalii. I ka holo ana o Keawenui<sumi, a ka lae o Kalaau, oa halawai me ke kulepe me ka holua pehu, a ua pau ka auwaa i ke kahuli, a ua poiaō ka nui o ka auwaa, a ua pau ka ai a me ka ukaoa o ka auwaa i ka ltlo i fca moana ; aka, o na wap o ka Moi wale no koe i Ue kehuli. Olelo aku na hookele a Keawenuia umi, o ka la no keia pae na waa o ke Alii i Waikikl, aole he makani o Oahu, he makani makalae keia; a he makani inahu waha no ke ke>ki. Ōlelo mai ke Alii: " Aole pono e haalele i ka auwaa i pau i ke kahuli, e ole'o ia ae auanei, he alii haalele huakai." Ua maikai na olelo a ke alii, aka, na lilo ia i mau olelo e ko ai ka makemake o ke keiki, a 0 ka hope o ke ko o ka olelo a ke keiki, o ka make o na enemi o ka makuakane o ke keiki oia hoi o Hookeleihilo a me Hookeleipuoa. 1 ke kanalua ana o ke alii Keawenuiaumi i ka olelo a na hookele hope ana i hilinai nui ai. A nolaila, ua hoopau na hookele i ka hoio loa i Oahu, a ua noho na waa o Keawennianmi i ka hoolana i ka auwaa i pau i ke kahnli, a no ke ahiahi, ua loaa i ka pohu kumumaomao o ka Lae o Kalaau, a ua pau ka auwaa i ka hoolnoa, a oa maoao iho e ho hou i'ko lakou awa i holo mai ai, a aa noho o Pakaa, a-me kana keiki o Kuipakaa, aia lana « Jtekali ana o_ka hoi hope aku o ko laua haku. A hiki ko laua baku, a ua hookipa " laua i ka haku me ka olelo aku, he wahi awa haiki o ka hookomo ano e pae i ka aina, a na hoopae lalaoi ia ka auwaa, a o ka makamua nana e alakai, a nsna,e Uuhikuhi i kahi e poino ole ai, a no ko laua nei hana maulea kekahi i nalowale k& laua mea huna. I ka pae ana i kahi o Pakaa a me kana keiki ; aia hoi, ua makaukau moa na halau hale a me oa kauhale noho, a me na hale e moe ai o ko laoa haku, a ua hoolako ia ka wai auau, a me na aahu makamae a me na malo hume i hoope ia i na mea aala, aka, oia mau mea aahu a me ia mau mea hume, no ke alii no ia mau mea kahiko, aka, ua malama ia noe Pakaa, e like me kona noho malama ana i na mea aahu o ke alii, aka, ua komo no nae iloko o ke alii ka hoohuoi, a ua manao no, o kona mau aahu no ia Pakaa, aka, no ke keibi no Ku-a-Pakaa, aole he hiki i ke alii ke hoomaopopo, no na kapa aahu moe po, a me na moeoa o ke alii, ua lawe noo Pakaa ia mau pono a pau lob iaia ka malama. 0 na i-a puni a ua alii nei, ua hoolako ia iloko o na kaheka kai, aia malaila kahi i hooholo ia ai, a i ka hoomakaukau ana i oa mea inu awa o ke alii, oia na mea iau awa i malama ia ma ke akamai o ka poe kahiko ; a ua kupono ka inu ana no na maknhiki he nui oa, me ka inoin') ole, aia ka awa a ku i ke kanoa, alaila, holo aku i ke kaheka me kahi npena poo hopai, a kioe ae la, i ki hinalea, i ke kumu, i na i-a a pau o ka moana hohonu, ' utf"hoolako ia a m«kaokBU i ola honua, a 'pela no ka poe iiui haku a imi alii o ka wa ka hiko, aia i kahi a ka ono o ke alii e olelo ae ai oa lako ; a noUila, ua nui ke aloha o ke alii Keawenuiaumi ia Pakaa, a o na hana a pau'a Pakaa e hoolako ai o na mea ono a pau a ke elii, ua like loa me ka hona a keia keiki. 1 ka po, ua kamailio ke alii me ke keiki no ka holo i Oahu ia la ae ; ua hoole ke keikj i tca holo, me ka olelo aku o ke keiki i ke alii aole pono ke holo, no ka mea, he man mala" ma ioo keia o ka moana, aole e hiki i Kaula ke holo, aia no a ike ia ka malie ianei nei, alaila, maikai no aoei a pae i Kaula. Ua an ke alii I ka manao o ke keiki. I ka noho ana o ke alii me nu'lii a me ko ka auwaa o na'lii a pau. a ua pau ka ai a ka auwaa ma' o a o ; alaila, olelo aku la ke alii i ke keik' a Pakaa ; " Ua pau ka ai a ka auwaa, a pehea la.auanei e loan ai ka ai, a e ola ai keia lehulehu i ka pololi a ka ai ?" Olelo mai la ke keiki ; " He wahi ai unku no, e like me ka'u olelo mua i ke alii, elua no pae uala, a elua no pu ko, a e pakahi na luna, a na'lii aimoku e hele pu me a'u." I ka hele aua o ua poe luna noi a na'lii, eono moku o Hawaii eono no hoi na L«.ni« - ; »na a hiki —ii<ata uala nei, aole u » hoi o kao»

mai o ka nui Uana ole mai o na mala uala a me na mala ko, oi holo nku kekahi a maloe. loe, oia iho la ka nui o kana, a pela ba nui o na mala uala i loaa i kela Luna i keia Luna, a hoi aku la na Luaa me ka olioli nui loa, a hai aku la i ke alii Moi ia Keawenuiaumi, i ka nui o ka ai ame ke ko. (Ja noho ke alii 0 Hawaii mai Hiknulei a hiki i Haleolono no na malama ekolu ; a mahope oia mau malama, ua lako kupono ke keiki i na mea ai no ka holo loihi ana i ka maana, a ua hooko oia 1 ka enemi o kona makuaknne, a ua make laua ika moana Ika m*ke ana ona hookeie a Eeawenuiaumi, a ua boihoi ia na'lii i Hawaii, a (nahope, ua hoike o Pakaa. JSo ka make ana o Keawenuiaumi a me ka mahelehele ana i ke aupuni o Eawaii malalo o kana mau keiki.

He ōlii kaulaoa o Koawenuianmi, no ka ka mnikai o kona nohoalii ana mahma o ke anpuni o Hawaii, a ua knapapanni be anpnn 1 i konanahoalii ana, a na hoopunahele noioia i na'lii, a na hoonoho oia i mau alii kiaaina 110 na inoknaina, na okana a me na ahupnaa, a na' inaluhia ka noho ana o na- makaainana. He alii makemake o Keawenuiaumi i na ka naka akamai i kela hana i keia hana akamai Daauao, a poe ikaika o ka aina, aka, he.ali; pnni wahine lehulehn o Keawenniaumi, ua lawe oia i kana man kaikamahine a me na kaikamahinea kona mau hoahanan, i nmn wahine nana, a mai loko mai o ka nni o ka_ na mau wahine i lehulehn ai ka poe keiki kaoe a me kana poe kaikamahioe, a ua lilo la kon i man kupnna no na'lii, a na lilo no hoi i man knpnna no ns makaainana.

I ka make ana o Keawenuiaumi, ua msbe'eia ke aupuni ina «pana aapuni ekolu. O Kona me Kohala, elna aliiai aupuni, o Kanaloekuaana me UmiokaUni, na'lii Moi. O Kau me Puna ; 0 Lonoikamaknhiki ke nli. moi ; O Hilo me Hamakua ; 0 Kumnlaenui. aumi me kana keiki o Makua ; oia na'lii o Hilo. O Kumalaenuiaumi ke keiki a Piikeaapii. lani a laua o li'nialiloa, a o Kumalae ka i noho ia Kununnuipuawalau, a na iaaa mai o Makua, ka poe alii o Hilo. Nnho akn o Makna ia Kapohelemai, i ke kaikamahine, a Keawenninumi a na laua mai o I, na'lii o Hilo, aole i olelo nui ia na kaua o Hilo i ke au 0 keia poe alii o Hilo, aka, aia mahope o I n» kaua kaulana i olelo ia mai ke au mai o Kwa'ooo'^>» k » » •«> *» iu Kuabtrioik»aana, a i ke au o KaUnikukaulaaaliuahuia, a 1 ke au ia Moku na'lii o Hilo i noho aupuni ai mnhope e ike ia ai na kaua kauiana me na'lii o Kona. {Me i pau.)