Ke Au Okoa, Volume VI, Number 39, 12 January 1871 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELTJ 67. Na'lĀi o Kona ; O Kanaloakoaana ke keiki a Keawenuiaumi, a o Koihalawai ka makuahine ke kaikamahine a Akahiiiikapuaumi, a laua o Kahakpmakaliua ke alii kapu o Kauai. OUmiokalaoi ke keiki a Keawenuiaumi, a o ka makuahine o Hoopiliahoe, no ka mooalii a mookahuna o Pte ; O Eaoaloakuaana a me Um'okalani na alii aupuni e Kona a me Kohala, aka, ua oleloia ua kauoba ia ke aopuni do Umiokalani, ua na kanaka a pnu i ka waiwai mahope o Umiokalaoi, ua aa mau ke kukui oia alii me na 'lii mahope oia alii, a ua iou mau ko ia alii mau elemakule i.ka awa, a ua lenaleoa tunu ka hanawai o na elemakule kahuna me na elenakule kakaolelo, i ka inu mau i ka «wa, a ua maopopo, he haku waiwai ko lakou. Aka, o ko Kanaloakuaana mau elemakule kahunß a me kona poe elemakule knkaolelo, aa l'eokeo ka hanawai, a oia ka hoailona o ke waiwai ole ; a nolaila, hele aku la na elemakule o Kaualoakuaano, hanawai akn la i kona alo, a ike mai la o Kanaloakuaana ike keokeo o ka hanawai, ninau mai 1« o Kanaloakuaana ; " Heaha ke ano o keia hana a oukon i hele mai nei ako'u alo, alaila hanawai mai i ko oukou hanawai?" I aku ka poeolemakule. "Pehea ka hanuwai omakou? Heah>ike ano oia.mea e ke alii ?" I mai la ke alii; *' Aole he uiaopopo ia'u ke ano o ko oukou hanawai, ua keokeo ko oukou hanawai i ka inu nai i ka wai." I mai la na elemakule ; "Heaha la ne ano o ke keok:o o ka hanawni i ka inu noi i ka wai ?" Olelo mai la ke alii, " Aole 8u i ike i ke ano." I mai la na elemakule, " O kou mau poe kahuna, kau poe kakaolelo, a me kou poe kanaka a pau, ua keokeo ka hana wai i ka iou nui i ka wai, no ka mea, he alii ilihune oe, aole e ala ka po o kou poe kanaka, aole,e aa kou kukui o ka po, no kou ilihune e ke alii; aka, o ka hanawai o na'lii a me kahuna, a me kakaolelo a ke alii waiwai, ua lena ka haoawai i ka inu mau i ka awa a me ka ai i ka waiwai, aole hoi e pio ke kukui o ka po." 01010 mai ke alii ; "Pohea la e hiki ai ?" I mai la na elemakule, "E kana me Umiokulani a lilo kuokoa ke aupuni ia oe." Ma keia olelo ao a na elemakule ua hoomaka kp kaua iwaena o Kanaloakua-

ana a me Umiokalani, be mau keiUi loaa na Peawenuiaumi, a ua loihi no ko laua k»ua ana, a ua lonakila ko Kanalnakuaana aoao i ke kaua nui ma Puowaawaß, a ua lilo ia Kanaioakuaann holookoa o Kona h me Koh»la, kekahi o na mokuaina o ka mokupuni o Hawaii, JVo Lonoikamakahiki : O Lonoikamakahiki he keiki oia na Keawenuiaieni, oia ke alii o Kau a me Puna, a ua noho alii holookoa oia ma ia mau mokuaina o Hawaii. Ua hoao mare paa aku oia i kekahi wahine alii no na moopun* mai a Loeanuikaumanamaoa, o Kaikilanikohepanio a na laua mai na keikikane n Keawehanauikowalu laua o Kaihikapumnliaea, a he kupona laoa no na'lii a me nn makaainana. Iko Lono noho nlii ana, he alii hookuii me ka malama ole i na oleloao a kana mau kahnna a me kana mau kakaoleU), a nolaila, ua haalele kekahi p n e kakaolelo akamai, a hele aka la e imi i msu hako maikai. A pela i haalele ai o Lanahuimihaku ma i haalele ai, a imi aku la i haku malnma a hoolohe i ka olelo, a ua imi mei laua i baku no laua, a ua noho me Kailikapoakuihewa, i Oahu, me ka manaolana he alii hoopono a me ha hoolohe i na mea a pau a na kahona a me na kakaolelo e ao aho ai.

I ka nohn ana o Lono me kana wahine roe Kaibilari, he alii huhu, a iili oia i kaoa wahine no ka miikai, a ua penehi rona oia i kana wuhine, a nolaila, ua haalale lana ia Kaa, a oa holo mai a noho ma Kealakekua, i Konn me na'lii o Kau, a ua huipu me na'iii o Kona, aua noho ma Kona. I kekahi wa, aia o Lono me na'lii e konane ana lakon maloDa o kekahi papa pohaku palahalaha malalo o kekahi lanai launiu noi, a o ua'lii kane a me na'lii wnhine. a o Kaikilnni pn kekahi i ka papa konane, a e hoopaapaa ana i ka papailiili a Paoa. Aka, ua lawe mai kekahi poe manao hoohaehae, a opuinoino paha i ke alii wahine, a ua kuko ino paha i ka maikai i 'ka nani a me ka hemolele o ka oiwi o ke al■ i q ua imi hala i wshi e make ai i ka pepehiia a i kii ia aku lakou e hookolokoloia, aia lakou iluna o ka pali o Manuahi, a e hoolono ana lakou iloko oka n»belehele. Ua kahea mai la ua poe kanak» imi hala nei ; " E Kaikiloni alii wahine o Puna e E aa tnai ana ia oe ke ku a ka lauli pali o Hea" 1 ka lohe ena o K'aikilani i keia leo kahea ; " Alaila, ua nui kooa honwaUwalaau i kona leo me ka olelo ana ; " O ke kui kela o ka holo keia, kapala ke kea-na ka ele ka ai." Aka, ua nui ka hoomau a kela poe kolohe i ke kahea i ko lakou leo, a me ka hoopukn pu aku i ka inoa o ke kane hooipoipo a Kaikilani ; a penei ke kahea ana. " E Kaikilani alii wahine maikai o Pnna e, e aloha mai ana ia oe ko ipo k&uwa o Heaakekoala" Ua mnopopo ka lohe ia Lono a me na'lii a pau, a me ka poe kanaka a pau e akoakoa ana, maloko a mawaho o ka lanai i ka leo kahea ; a o ka' lalau ae la no ia o Loao i ka pauku laau, a pepehi aku la i kana wahine me ka mainoino loa, a me ka hooewaewa i kaua wahine a hiki i ka make, a nolaila, i ko Lono ikeana ua make kana wahine, alaila, ua ulu moi la ka manao ino iaia, a ua pnpule kona man»o i ke aloha o kana wahine, ;i ua hele kaapnni oia ia Hawaii, a aa holo oia i Maui, i Oahu,' a hiki loa aku i Kauai. !

Ika hiki Bna i Kauai; ue pupule oia, a ua hele ika nshelehele f a ua alualu kona poe ponoi, a me kana poe punahele, a mc na kahu iwi kuamoo, a no ka make i ke aou 8 ine ka ua, ua pau lakou i ka haolele, aka, o kekahi kaoaka o Kapaihiahilina, ua nkali oia ia Lono me ke anu a me ke koekoe a me ka pololi, a ilihune me ke kapa ole, aole malo, no ka haehae ia e ka uluhe a me ka nahele hele, he laa i, ka malo a me ka aahu ; a o ka ai, he maia me ka-hnla loli i kaao i ka ua a o ke ko maka nahelehele o ke kuahiwi, a pela ko l&ua hele ilihune ana i ka nahelehele me ka pololi iloko o oa malema he nui o ko laua hele ana mamuli o ka pupule a me ka ulala nloha wahinn o Lono. Ua m#lama maikai o Kapaihiahilma, me he iwikuamoo poooi la, a roe he kaho ohana hanau ponoi maoli ia nona, aka, he kanaka kaawale loa keia no Kauai, aka ua hoomanawanui keia kanaka. Penei kekahi mau hana hoomanawanui ; I ke kun oo ka maia a pi>la, o ka io ka ia .Lono, a o ka ili ka ia nei ; okaio o loko o ke ko ka Lonn, aoka iwi ka ia nei ; a pela kela a me keia ai maka nahelehele oke kuahiwi i loaa ia laua nei, a o ka iwi o kela koena a o keia koena o ka Lono mau mea i ai kaokao ai, ua malama o Kapaihiahilina ia mau mea. A hiki ikawa i hookanaka mai ai ka manao hookanaka ia Looo, a ua pau ka manao pupule o Looo, a ua pau ka helo pupule aua i ka nahelehele, a oa hoi laua i kai. Ika hoi ana o Lono i Hawaii ; ua hooponopono hou oia i kona aupuoi, a ua maikai kana mau hana ana i ke aopuoi a me kona malama ana i ka poe ikaika i ka hoe waa, i ka poe akamai i kela oihana i keia oi hana, a i kela keia oihaaa i keia oihana ik« ame ka poe aknmni ike kaua. Aka, ua noho alii iiio la o Lono me ka hoomaikai ia mui e kona po» mska»ißiioa. {Aohipau,)