Ke Au Okoa, Volume VI, Number 42, 2 February 1871 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 60. Ua haawi mua ia ka hauna laao mna ia Makaknikalani, a ua eoao mua aku ke kumu hauna laau a Makakuikalani, o ka hauna laau e uhau ai ia Puapuakea o ka hauna l&au a ke kupunakane a Hoolaemakua o Kawalakii ka luna, o ka puhi a Laumaki ka lalo, aka, ua hahau o Makakuikalani ia kawala, o ka io o lalo, e lele ne ana o Puapnakea iluna a pa i ke kumu pepeiao, lele ka pepaiao i kaei e, a koele ka laau puniu, a hiolo ke koko mai ke poo, a haule poniunia o Puapuakea ilalo. Alaila olelo aku la ke kumu hauna laau a Makakuikalani. Aole.i make ka !u--ahi. aole oe i hahau i ka hauna laau a ko kupunnkane a Hoolaemakua. ' I mai kela, ua make, he kapahi no ka laau & ke kaoaka ui." Hmmoe iho la o Pnapuakea i ka poniuniu o ka hauna laau a Makakuikaleni, e kuilua iho ioa ua make, o ka moe ia o Puapnakea i ka poniuniu o ka laan. a o ke ala mai no ia, ku aaa i ke kahua kaun, olelo aku ka Puapuakea komu haaaa laau, o ka hauna laau a Kawelo o Wahieekeeke ka luna, o ka hualepo ka lalo, me ka oleloaku. "E Kanaloaknaana e haahaa ka laau," No ka ike aku o ke kumu laau i ke kanaka kiekie o Makaku. " I ka hale pau ke ao ana a ke kumu, a inai ke kumu hauna laau ka welelau o ka laau, a pa qo ika pane poo o Makakukalani, a pa mai ka puniu, mai ke poo a ka iwi kunmoo." Olelo "aku la ke kumu hauna laau a Puapuakea, hoomake ia aku ka luahi i make. Nan.i iho la o Puapuakea i ka poho lima a oielo ae la. "Ua make ua kukai ka ila." Oka holo no ia a ke kula pili, a make iho la o Makakuikalani. oka hoouka no ia o ke kaua

0 oa aoao a i elua, me ka hiolo o na pololu a me ka ihe a rae na elele a ka make maluna o na aoaoa i elua. E hao ana ka poe ka ala makahina o Maoi i ka pohaku o Puoaoa'-<a, ua koiula ka lepo i ka lani, ua wili me he uahi la ka lepo, aka, ua mama nae ka pohaku pele, aehe he maka oui o na kanaka o Hawaii ika pohaku maa. Eia kekahi mea _ A i pau loa ai na koa o Kamalnlawaln, oka heIe plTf nuwno' Toa, aole he-loaa o ka wai e inu ai ka poe ikaika 1 ke kaua, a ina e k>aa ka wai o-na kaelewai 0 Lanimaomao, a ua puehu na koa o Maui nn t ka loihi o ka hoi ana o na koa i kai o Kawiihae, aka, ua nui no ka poe i hiki i kai o Kawaihae, a no ka hemahema i ka auwaa ole, a ua pakele mahonehune ke ola o keknhi poe, a o ka nui o na'lii a me na koa o Maui, ua pan loa i ka luknia, a o ka poe i holo maluna • o na paimalau, ua pau ioa lakou i ka make i i ke piholo ame ka lukuia e ko Hawaii, a o' kekahi poe, na pakele ke o!a ma Kohala, a lo> aa ka waa a pakele i Maui, a o kekahi poe, ua holo ma ke kaha o Hawaii, a ua loaa ka waa, a pela i pakele ai a hoi i Mdui. O Kauhiakama keiki hiapo a Kamalalawala a o Eapakioiakua ka makuahioe ka hooilina alii a ke aupupi o Moui, ua pakele oia ma Kekaha o Hawaii, a na loaa kona waa, a pela oia 1 pakele ai a hoi i Maui. Ua kaulana ka mea nana i hoopakele ia ia oia o Hinau, ke keiki hookama a Lonoikamakahiki, a oa olelo ia ua hookaulana o Kauhiakama ika inoa o Hinau. Ua olelo ia ua hooukiuki o Kauhiakama ia Hinau no ka punahele ia Loooikamakahiki, a ua imi ia i mea f e make ai ia, aka, ua olelo ia ua poalo ia na maka o Hinau. Oka olelo a kekahi poe, aole no e make o Kauhiakama i Hawaii, no , ka mea, no Hawaii no ka makuahine o Kau- ( hiakama, o Kappkiniakua. Ua akaka m» ka mooknauhau kupuna alii o Hawaii. O Mak»l;s«alii ks i noho ia Kaauanwao, haoau mai o Kapnkioiakua he wahine, o Keawenuihookapukalani, o Uminuikaailani, o laua pn no kekah: mau alii o Hawaii i keia kaua, a o Iwikauikaua no kekahi, oia kekahi keiki a Makakaualii, a he makuakane no Kauhiakam», a he poe alii nui keia no Kona o Hawaii aole no he kulean? e make ai o Kaahiakamn t iko Hawaii kana. O Kamalalawaln ke alii «Moi o Maui, ua make oia i ke kula pili o Puako, aua luku pu ia me kekahi poe alii o Mani. aka, na kaulana o Kamalalawalu no '• ke koa, aua make ōla me ke koa ika nui n na'lii a me na koa (? Hawaii, aole oia i make no kamnkau a me ka hohewale, aka, ua hele oi»a (nake imua. Ua loaa i» ia ka inoa k«u- -' laoi oo ke koa, a ua lilo ia i mea e hookaulana ia ai kona inoa, penei : - J ka huli koa nui a Kamalalawalo, O ke aloka koa a Kama i Woimea, J().ha huli o ka anapu a kaikoa, . /-/ O.ka huli koa a Papa ia Owa, ' ' O ka huli koa nui a Kamulalawala, ' ke-aluko koa a Kama i Waimea, Q Kahja a Pookoa, h Maknknikalani, o Uinikalaknua." Ma keia k\ua a Kamalalawalo ma Puuoay oaka ma Wa\nea i Hawaii, oa loaa ka inoa

knulona ia Kamalalawalu, a ua lilo k.-i inou 0 Kamalalnwalu i inoa. kaulana, " o Maui o Kama,' 1 Uu lilo o Kauhiakama i alii moi no ke aupuni o Maui, a ua lilo mai no kana poe keiki a me kana poe mamo i mau alii no ke aupuni o Maui. Ika make ana o Lonoikamakahiki ke'lii Moi o Hawaii, aole i noh» kana mau keiki ma ka noho alii o ke aupuni a me kana poe mamo. Ua hoolilo ia ke kaulana o ko Lonoik»makahiki inoa maloko o ke akua o Lonoikaonalii, a ua hooliloia i akua amkahiki. JVa'Zu o Uawaii mahope o ha make ana o Lonoikamakahiki I ka make ana o Lonoikamakahiki, ua kaulana kona inoa moloko o ke akua makahiki, ua kaulana kona inoa maloko o ke akua makahiki, a ua huipuia ka inoa Looo me ka makahiki, a malaila i loaa mai ai ka iuoa o Lonoikamakahiki, no ka mea, o Lono kona inoa. Hfi maa keikikane k» Lono m'e Kaiki lanikohepanio, o Keawehanauikawalu a me Kaihikapnmahana, aole i loaa ia laua ka hooilm.i alii moi o ko laua mkauakane, a ua lilo ka nohoalii ina ka Kanaloakuaana poe mamo, aole no nae i ai puni ia Hawaii, ua aimoku no ia Kohala ia Konaa me Kan. Ua mokunioku liilii ia ka aina o Hawaii, ua noho alii na keiki a Kanaloakuaana me ke kaikamahine a Makaualii me Kaikilani ko Makaualii kaikuahine, a me ka laua poo mamo, no ka me:, noho aku o Kanaloaku»ana ia Kaikilani mun o Makaualii, hanau mai o Keliiokalani o Keakealanikane a me K»>lani- | oumi, a o Keliiokalani, a o Keakealanikane, | hanau ka lana o Keakakamuhana, a <> Kea- | kakamahana oia ka i hoolilo ia, a hoouoho ulii ia maluna o ke aapuni o Hawaii, aole no 1 nohoali ia Hnwaii a puni, no ka mea, he poe alii okoa do ko Hilo, a me Hamnkua, no ka mea, ua paa no i moopuna a Keawenuiaumi me Kamolonuiaumi,. a o KumaUenuiaumi me Kunuunuiaumi, a o Kumalaenuiaumi ine Kunuunuipuawalan, a o ka lakou poe keiki a me na moopuna, o lakou no na'lii o Hilo a ihe Hainakua. I ka noho ana o na'hi o Kona, hookahi no alii nai knulana maluna o na'lii a pau ma Kona, a ua kapa aku oa'lii a pao, oia ko lakon haku, a ua waiho aku lakou i ke aupuni malalo ona, a ua hoalii io aku no lakou, aka, _he a!ii io,no. oia o Keakami.haoa he alii wahine. Ua hoao mare paa ua wahine kapu nei o Keakamahana i ke kane ia lwikauikaaa he alii no hoi ia no Hawaii aole i kulike ko laua kapu ulii, ua hina ke kapu alii o ko Hawaii i kapu alii pio o keia wahine, aia ma ke kapu alii o keia wahine, ua huipuia me ke kapu alii o Kauai, no ka mea, no Kauai ke kupu< nakane o keia alii wahine o Kahakumakaliua ka iuoa. nolaila, ua loaa ke kapn pio i keia alii wahine, n.o ka mea, ua hooo pio ae kona mau makua, he kaikuahine a he kaikunane, oia hoi o Keliiokalani a me Keakealanikane, a i ka wa i haoau mai ai keia alii wahine, ua i ia i Kauai kahi i hanai ia ai, a i ka wa • i makemake ai na'lii o Hawaii e haawi i noho alii kapa maluna oko lakou aupuni, ua kii lakoa i Kauai e hoihoi i Hawaii. A noho ua alii kapu nei ma ka noho alii, a loaa ke kane o Iwikauikaua, ua hookae ua wahine nei i ke kaikainahine mua a Iwikaui kaua me kona kaikuahine me Kapukiniakua, a me ka makuahine o Iwikauikaua, a ua pepehi ia ka makuahine a me ke kaikamahine a Iwikauikaua, a ua hoomainoino ia na iwi e ua wahine kapu pio nei. I ka make ana o ka mnKuahine o Iwikanikaua a me kana kaikamahine, a no ka pepehi maluia ana, ua ulnpuni mai ka manao e haalele i kana wahine, a e haawi i ke aupuni o kaha wahine i na'lii o Hilo, I keia kaapuni ana o Iwikauikaua ia Hawaii, ua lama ia kukui o ka po a me ke ao, ua kaulana kukui, ua kapaia, " lama kukui o Iwikaoikaua." 0 ke kumu no ia o ka haalele ana o Iwikauikaua ia Hiwaii; n holo nku la a noho ia Oihu a noho hoao i' ko Oahu wahine, oia o Kauakaliinohokuaanaukkane, a he wahine alii no hoi. -a loaa ka laua keiki, he keikikane, oia o Kaneikauaiwilani, aka, i i hanai ia ai o Kaneikanaiwilani a nui, ua holo oia i Hawaii e hoao me kona kaikuahine oie Keakealani ke kaikamahine a Iwikanikaua me Keakamahana, a loaa mai la ka laua kaikamohine o Kalanikauleleiaiwi.

I ka wa i haalele ai o Iwikauikaua ia Ha> waii, a mabope ihooia manawa, be wa kaua oui kuloko ia o na'lii o Hawaii. He nui ke kaua o na'lii o Kona me na'lii o Hilo, a o na 'lii o Hilo hoi me na'lii o Kona, aole i hee, aole i hee. Ua maoao nui na'lii o Kona ia Hilo a mo Hamakua a me o Laa, i ka hulu mamo, a me ka hula 00, a me ka nnwaa kaua, a rae na aahu maikai, o ka ouholowoi, o ka eleoli, o kapalaa, o ke kalukalu o Wnipio. Un makemake mai hoi na'iii o Hilo i kn pumehana o kahi ai a me kahi wai e inū, a o kahi unua a me kahi pnlupalu, o ko Kona mnu waiwai no hoi la. U» ioihi kn wa kuu* iloko o kekahi miu hanori makahiki.

U'i oleloia ke kumu o ke kuua o na'lii o Hilo me na'lii o Kona. O ka pepehi lioomaiooino anao na'lii o Kona ia Kuaana ke'lii o

Hilo ke keiki a I a Iniia o Honleinhi wahine alii o Hana. Ua hopu pio ia o Kuaana ena 'lii o Kona, a ua lum ilomaiia iloko o ke kai ma Kuwaihae, a ua pakele mahunehune ke ola, no ka loaa e ana i ke. alīi o Kohaln ia Palena, olelo aku ur alii nei o Kohala i na 'lii o Kona e ium-ilumai nei iloko o ke kai ia Kuaana. " E akuhele i kama aI, e noho auanei a mahooe, kokolo inai ku mole uaua o I." Ua hoonuu keia alii o Palena ia Knaana ma kekahi waa, oia wale no, a ua pupu hi ka makani ia Kuaanu a pae i Mani. Ua imi o Koaa'na i kona m-ikunhine ia Hoolei&lii a l«aa ma Hamoa no Hana, a ua pakele. knna ola. Ua la eia aku ka lohe ina 'lii o Hilo, aa make hoomainoino ia o Kuaanu ke'hi o liilo e na'lii o Koua. Ua hoomakuukau iho la na'lii o Hilo no ke kaua O Kuahuia ke keiki a Kuaana, oia ka Alihikaua alii o Hilo, a ike o Kuaana i ke ahi kaua i Hamakua, a mana<> o Kaaana, he ahi kaua kela na na'lii o Hilo e hele mai ana e kaualne na'iii o Kona. Oka hoolule no ia O Kuaana i ka makuahine, e haawi mai i mau kanaka, a i poe koa e kokua i ke kaua me kana keiki me Kuahuia. Ika huipu ana o Kuana me kana keiki me Kuahaia, a uu oiiolr pa ke keiki me ka makuakane. I kekahi wa ua lanakila na'lii o Kona a me Kohala, aka, ua heule pinepine na'lii o Kona imua ona 'li o Hilo, a ua auhee anp o Kona iluna o na pnu kaua, a ua lilo pio o Keakealani ma, a ua lanakila maa n >'lii o Hilo, a i kekahi wa, ua hookuke la o Keakealani ma, a ua hele piu i Maui, a i Molokai.

Aka, uahoihoi ia o Keakealani e noho al>ī ma ka inoa, ma kona mau mokuaina ma K<>hala ma Kona a ma Kaa, aka, ua huipu na 'lii o Kona e kaua ia Hilo, a ua lanakila mau na'ln o Hilo i ke aa o Kuaana, ī ke au o Kuahuia, i ke iiu o Kalanikukaulalna, a i ke au ia Moku. M&hope okeau la Moku, ua pan ka noho alii sna o na'lii o Hilo. O na'lii o Kona mahope o Keakamahana, o kana kaikamahioe o Keakealani, a o kana keiki o Keawe, he kaua rrai mawaena o na'lii o Hilo a me na'lii o Kona, o Keakealani ke alii nui o ko Kona poe alii ine Kohala, a o ka poe mahi na aliliikaua, eia na kuhina' kaua, o Mahikukuku, o Mahiololi, o Mahiopeleha, o Palena, o Luahine, o Paia, a he nui na'lii ohana o Kona a me Kohala, aka, ua lanakila nā'lii o Hilo ma ke kaua o Pohakuomaneo. Eia na kaua ame na hoouka kana nui a na 'lii o Hilo me na'lii o Kona. Oka hoouka kaua nui i na pali hulaane, ua lanakila na'lii o Hilo. Oka hoouka kaoa nui i Kahinai o Pae, o Kalanikukaulaalaa ka ahhikaua uui o ko Hilo, ua lanakila ko Hilo, ua wawahi ia na wahi paa « me na anahuna o Kona, o ke kaua, i Huehue. Oka hoouka kaua i Mahiki o Kblanikulaulalaa me Moku na alii alinikaua nui o Hilo, a no Kauai kekahi waa kaua i kokua mahope o na'lii o Hilo, oia o Konakaialeema, a ua lanakila ko Hilo poe alii, a ua lukuia na'lii o Kona. a ua make kekahi alii nui o Kona oia hoi o Kauaunuiamahi No ka noho alii ana o Keawe. O Keawe ke keiki a Keakealani, a o Kanaloakapulehu ka makuakane, a o Kalanikauleleiaiwi ke kaikuahine o Keawe, a he makuakane kaikunane ko Kalaniksuleieiaiwi, oia hoi o Kaneikauaiwilani, oiana'lii nui kaulana o Hawaii i oleloia, a oke kane a Kauleleiaiwi, oia o Kauauanui a Mahi, e na laua mai o Alapainui a Kauaua. He alii kaulana o Keawe no Hawaii, oia ke kupuna kaulani o Keawe nona na'lii a me na makaainana o Hawaii. He nui na keiki a Keawe me

na wahine alii, a me na wahine mnkaainann. Eia na keiki i hookaulaoa ia a Keawe, o Kalaninuiiamamao, a o Lonomaaikanaka ka makuahine, be alii wahine no Kau no oa moopuna mai a I. O Keeeaumoku, a me Kekelaokaloni kona kaikuahiae, o Kalanikauleleiaiwi ko lakoo makuahine. O Hao, 0 Awili, o Kalilaamoku a me Kumukea, o o Kanealai ka makuahine, oia ka Moiwa'.ine no ka mokupuni o Molokai, ke knikamahine a Luahiwa ka ohana alii moi o Kauai. Aole keia o na keiki walu a Keawe, he nui oa keiki a Keawe me na'lii a me na makaaina'nn, a me na kankauālii, a me na wahine makaainana, a me na wahine noanoa, a ua laha na pua a me na maino a Koawe mai Howaii h Kauai e pili ana i na'lii a me na makaainana. I ko Keawe noho alii ana no Hawaii, aole 1 hui ia o Haw*ii,a pao malalo o Keawe, aka, oa nohoalii o Keawe no Kohala no Kona a me Kau, a ua noho alii wale no oia moluna o na'lii, a he nui na'lii malalo iho ona, a oa lakou e hooponopooo ko Keawe ooho alii ana, a o na'lii malalo o Keawe, o lakou ka poe alii nana e kaua me na'lii o Hilo. I ko Keowe nohoalii ana no Hawaii, ua hookaawale ia o Khu no kana keiki no Kalaninuiiamamao, a ua haawiia ke kapu alii no Kala ninuiiamamao, a u» iilo ke knpu alii no na'lii o Kau, a o ke kapu alii wohi oia ke kapn nlii o nn'lii o Koua, u pola ke kanu alii o on'lii o Konu e pili una i n» keiki n Keawe. He alii puni makaikai o Keawe, ua hele o Keawe i ka makaikai i Maui, i Molokai, i Oahu, a hi-

loa i Kauai, a nolaila i oleloia ai, " Makole Keiwe i Kauai, ohule Keawe i Hawaii." H'iokahi no hanj kaulana i oleloia no Keawe, o ke kukulu ana i hooilina hale kupapau ma Honaunau i Hawaii o Hale-o-Keawe ka moa. I ka make ana o Keawe, ua waiho ia kona mou iwi kupapau me ka h>riaia a paa i ke ie, a ua kapaia ka uoe i hukuia a paa na iwi ike ie, tie kaai, ua kapaia aku ; " Hoi no Ke&we akui ke kaai." I ka make ana o Keawe, ua kauohu oia i koūa noho alii auparii no kana mau keiki no Kalaninuiiama mamao, ame Keeeaunooku. 0 Kalaniouiiamameooia ke alii moi o Kau, a o Keeeaumoku ke'lii moi o K»na me Kohala. I ka lohe ana o Alapainui-a-Kauaua, ua make o Keawe ke alii o Hawaii, a e noho ana o Alapainui-a-Kauaua i Mani me Kekaulike ke'lii moi o Maui, no ka mea, he kaikoeke o Alapninui-a-Kuuaua no Kekaulike no ke'lii moi o Maui, a o'ka wahine a Kekaulike, oia o Kekoiapoiwa uui a Kalanikauleleiaiwi, a o ke keiki kaikamahine makahlapo a K&lanikaaleleiaiwi, a o ke keiki kaikamahine makahiapa a Kalanikauleleiaiwi me Kaulaheanuiokamoku. Eia kekahi kumu i noho ai o Alapainui-a-Kauaua me kona kaikuahine i Waui. Oka make ana o kona makuakane 0 Kauaua-aui-a-M ihi. Oka make ana o kona makuakane o Kauaaa-a»i-a-Mahi i ka pepehi ia e na'lii 0 Hilo ma Mahiki. Ika make ana o Keawe ke alii o Hawaii, ua ulu mai ka manao ia Alapainui-a-Kaaaua e hol<> i Hawaii e kaua me na'lii. Ike kaua aua o Alapainui a-Ka-uaua me na'iii o Kohala a me Kona ua lawe pio ia rrt'lii,a ua lilo o Alapainui-a-Kauana 1 alii moi no Kohala a me Kona. I ka lohe ana o Keleaulike, ua lanakila o Alapaioui-a-Kauaua maluna o na'lii o Kehala a me Kona a pau, uolaila, ua makemake o Kekaulike e kaua me Alapai, a e hoihoi i ke aupuni no na Tu nooa ka aina, aka, ua lanakila o Alapai maluna o na koa <> Kekaulike, a nolaiia, ua kaapuni'o_Kekaulike ia Hawaii a puni, a ua lilo o Kekuulike i mea keakea i ko Alapai nai ana i kona aapuni ia Hawaii a puni, no ka mea, aa holo pinepine o Keknulike i be kaua m- Alapai i kumu e lilo pio ole mai aj nu'liioHiloa me Kau. S. M. Kamakau.