Ke Au Okoa, Volume VI, Number 43, 9 February 1871 — HE MOOLELO NO IVANAHO! [ARTICLE]

HE MOOLELO NO IVANAHO!

JKOSQNA 1. [O ke kaao moolelo o Ivannhoe, aole no i hoomaka mai ia mai kona mau la npiopio mai a hiki i koaa hopena, aka, ua hoomaka mai no mahope iho o kona hoi nna maii Enelani, mahope iho o kona hele ana me Rikc!:e I o iinelani i ke Kaua Kea, oia hoi ke Kaaa Kerusade i Palesetina. O ke " Koa 0 Ivanahoe" " Knight oflvanahoe" be punahele no ia na ka Moi Rikeke I i kapaia o ka " Paawai Liona," a na ua moi wiwo ole ia i hooili aku i ka inoa " Koa o Ivanahoe," maluna ona, a o kona inoa maoli nae o Wilifereda (Wilfred). Ke uouhi nei makou i keia kaao moolelo no ko oukou mau hoonaaea ia e ko makou maa poe heluhelu, a ina ua hoohaihoi fa ko oukou mau hooluana ana e keia kaao, alailn, oia iho la no na ukn o ko makou luhi ana ] " E kamaiiio ia ana keia mau mea, Oiai i ko lakon āome haahaa, Hoi mai la na pnaa, Me ko lakou maona ahiahi, E bu, a e eku ana hoi, I ko lakoa man pa ai, Me ka uwaka, a me ka uwe pr.ia." Pcrpe , s Odyssey, lioko o kela okana aina oluolu o Enelaoi e hoopulu ia ana e ka muliwai Donn, malaila kekahi «lulaau nni i ka wa kahiko nana i ohi aka i ka hspa oui o na awaawa a me na pun e waiho ana mawaena o Sefila a me ke kaona olaoiu o Donekeßata. O na koena o na ulolaau nni nei, e ike ia no ia i keia manawa ma aa noho hanohano o Wenewota, Waūahfe, a ioe Rotehama a puni. Maanei 1 holoholo ai i ka wa kahiko ke deragona kupua o Wenaie ; a Kiaanei no i hoouka ia ai ka nui o na kaua weliweliiloko o na kaua kivila aoa i kapaia aike kaua o na Hoae ; a maaaei no hoi i hooponana ihr> ai i ka wa kahiko, d» po» poali hooie kanawai kaulana o ka wa kahiko/no lakou na hana i maa mau iloko o na me{e o Enelani. Okeia īBo la kahi oona ko kakou moolelo, a o ka maoawa hoi o ko kakou moolelo, e huli ako aoa no ia i 'ke ao o ka hoomaka hou an» mai o Eikeke i e noho alii a hiki i ka hopena 0 kona noho aliiana, mahope iho o kona pakele ana mafka hoopaa pio ia. O kona wa 1 hoi mai ai mai kona hoopaa pin loihi ia ana, he mea no ia i ake nni ia mamua o ka manaolana ia ana, e kona mau makaainana i hoonele ia ; oiai, iloko oia manawa, o lakoa iho la na poe Inahi o kela a me keia mau hookaumaha koapapaoni wale. O na poe alii nui iloko o ka wa e noho alii ana o Setepano, na poe alii hoi a Henen' II i hooemi iki mai ai i ko lakou mana ma ke ano hoolilo ana i kekahi hapa o ko iakou aiaa i ke aupuni. I keia manawa, oakii hoa aku la lakou i ko lakou mau kuleana kahiko me ka hoakea loa ana ae i ko lakoo mana ; a hoowahawaha aku la i ke keakea nawaliwali ena mai a ka aha kukakoka o Enelahi. Kukulu ae no lakou i ko lakon mao pakana, a hoomahuahoa no hoi i ko lakoo mao feoa, a hoolilo no hoi ia lakou iho ma ke ano he aupani, a me ka hooikaika ana i ko lakoo mana ma na mea a pao, i knkukulu ai ia lakou iho ma ke poo o ko lakou mau paali kana, i lilo ai i mea mana nui imoa 0 ke anponi, a me na mana makaaioana. O ke kolaoa o kekahi aiii, oia hoi ka mea 1 kapakapaia o Feranekelina. aole i akaka pono kona ano be Inna a be alii no kona man wahi iho, no ka mea, mamuli o ke kaoawai o Eoelam', e noho kukaokoa oo ia malnna o kona mau wahi ponoi iho, malalo nae o na hooponopono ana a ke aupuni a rae ka hookupu ako. Aka, o ke aupuni a me kona mana i keia wa, oa. nawaliwali, mamuli o ka hookeke ana a kela a me keia alii, a me ke ake ana o Keoni e lilo oia ka Moi. Ma ke ano mao nae i ka nana ako, o na'lii b»rooa, a me na hako,.oa nohō akn lakon malalo o ka malnmalo o na Moi iloko o ko lakoo mao okana, a me ka hookopo aku e like me na olelo ae like i hana ia mawaeoa o lakoa. A 0 keialilcrtna nae pela iloko o ko lakou noho ana malalo akii o ia mat> Moi, he mea no ia i aloha noi ia iloko o na puuwai Peiekane • paa. Mekekahi ano nae, henoinahoo* pilikia ia mai, 106 ka hookapa ia o kekahi jmaa mea e na Barona nni ae, a hiki wale i ke ano Jioop&i mainoino ia mai, a nolaila, na makemake kekahi poe e noho kokaokoa iho, me ka luna ole maluna o lakoa, a o na makaainana a me na lii o keia ano, na hoolilo iho lakon i ko lakou ola aoa, ma ka hao wale 1 na waiwai o aa poe alii, a o lakoo hoi ka poe i nobo iloko o na ololiau. O keia mao hana hoopiiikia oae, ua aia mai no ia mai o na hookeke ana a nalii ioo, me hookanmaha koapapaoni i ka poe makaainana, a o keia no boi ka hopena o ka lanakiia ana o ke Duke Wlliiama o Noremao«di malona o na Peiekaoe Anekelo Sakona. Eba man hanauna i hala ako mai ka manawamai i laoakil* ai o Williama, ao--1« naa i pao iki ke ku-ee mawaena o na No-

remana, a rae ua Anekelo Sakoua, aole no hoi i lokahi iki lakou ma ke ano lioaaloha. Ma ke nno o na olelo a me na |;omaikai, hookahi lahni i lanakila, a o kekahi e noho u aku ana malalo o kekahi. Ua lilo ka rnana iloko o na lima o ko Niremaaa mau alii, ma ke ano o ke kuikahi . naa ia i ke kaua mi Hatini. qka hanauna alii nui a me na'lii knikoi a pau o Sakona ua hoonele ia laknu i ko lakou mnu hoilina mai na kupuna mai, a he kakaikahi paha na poe i hookoe iki ia aku ko latou mau aina. O na knnaka koikoi waiwai, no lak.on na aina nui, a n;e ka papa alua iho o ia poe, a hiki wule aku i na maknainana, ua hoonele Ina ia lakou. Onn Moi a pau o ka ohana Noremana, hnna nluolu no lakou i ko lakou niau niakaainana Noreinana a kau iho I» lakon i mau kanawai <>olea maluna ona makaainana Sakona. Ma ke alo aLi, a iloko o na bale kakela o na'lii, a ma na wahi hoohanohano a pau o na wa nui o ke 'lii ; o k:i olelo Farani N«'rem:ina wale im ka olelo e olelo ia ni ; a ma na aha kau kan«wai, na lioopii ana a me na hookolokolo ana ma ia olelo wale n". Oka pokole nae, o ka olelo Far>)ni ka olelo hanohann, oia ka olelo o ke kaua, aoka Ahaolelo, a ua haalele loa ia ka olelo Anekelo- Sakona na ka poe makaainana ponoi o Enelani, a na na poe kuaaina. AkH, e mau aoa no ke kamailio ana o na'lii Sakona ia olelo me ko lakou

mau poe k.mwa, a ine on poe n uia e mnhi i ko lakou m»u aina, nie kn huikau nae » kamailio ana, o ka olelo Farani » me ka olelo Anekeio Sak"Da, a pela iho la ka huik;iu pu Bna o ke kamailio iwaenn o lakou iho ; ;i mailoko mai o keia huikan nna i pii malie mni ai ka hookahua ana o ka olelo Beritania

i keia munawa e kamailio ia nei. Ua mau mai no keia ku-ee, a me ka noho like ole aaa o keia mnu lahui mn na olelo, a me ua pono aapuni, pili kino, a me kela a me keia a hiki wale mai ike au o Edewada 111 ; a nana i wehe hou i na opilo o keia mau kue ana, ma ka hookaawale ana i ka laina o na haoauna Sakona, a pela hoi me na Noremana.

E! iho aku ana ka la e kapoo, a e nalo aku hoi raa ke kae o na mauu uliuli o kekahi ponah» kaawale iloko o ka uluiauu i hoike ia aku nei ma ka hoomaku ana mai o keia mokuna. He mau huneri na kumu laau oka, no iakou n» lala e manamana ana me ka pnoonohu, a pekepeke hoi ke kumu, e kuku nua, a tne he inea la paha i ka nana aku, me 'he maki hanohano ana la a na koa o Roma ; a hohola aku 110 hoi ko lakou mau lala mnluna oke kahua nolunoln ina mauu uliuli. Ma ke k'iii mau wabi, ua kiponaia ka ululaau e na ktunu laau biki, na holei, a me ni laau kope o kelu eno keia ano. Ano ka piii loa o ko lakou kuku ana a me ka paapu o na lala, nolaila, aole lakou i hookuu mai i ke kamoe ili wai like ana o na kukuoa o ka la napoo; a ma ke kau mau wahi, ua kaawale ke ku ana ona laau a moe ololi loihi aku la a hiki i ka nalowale ana mai kn maka aku, a me ka manamaoa kikeekee ana ma ke kau mau wahi o ka ululaau ; a ma ka hoomaopopo ana aku īb mau lalani ololi la, me be mea la oo o iakoa na alanui, a me na mooa kuamoo oloko oka ululaau neoneo. A ma kekahi o keia mau alanui, e kamoe m&lie mai ana me ka maokioki na kukuna o ka liula, p e ulawena mai ana boi ma na wabi u lakou i pa pono iho ai i ke kab.ua olalo o ka honua. Aia, be wahi ponaha kaawale iioko 0 ua wahi nei, he wahi kiekieoa ano pua, a he wahi pana hoi, me ke ano hoomanamana ia no na akua kahiko oko Peleknne. Ma ka piko o ua wahi ahua nei, e waiho ana no kekahi mao pohaku nunai i kalai lima ole ia. Ehiku mau pohaku e ku ana iluna, a o ke koeoa iho ua bue ia ae mai ko lakou mau wahi i ku ai, a i ka aoao o ua wahi ahua la, a 0 kekahi hoi malana iki aku. Hookahi wale no pohaku i kaa loa aku a biki i ka wawae o ka puu a keakea iho la i kauwahi kahawni uuku, e kabe malie ne ana me ka owe ole ma ke kumu o ke ahua, a i owe iki no no kahi 0 ka pohakn i waiho ai.

Elua wale ao oiaa mea kino kannka i ike ia aku ma keia wahi, a mamuli o na hiohiona o fto l.iua kapa aahu i ike ia aku ai laua, be noiu kuaaina, a maka-naholehele no hoi noloko o na aina laan o Weta Ridi i lokasire. O ka mea nui o laoa, ho ano eena, hopo, a ahiu. He lapuwale loa kons kapa aahu i iia nanaaku, be wnhi lakekn pili pooo, i hanaia no ka ili o kekahi holoholona, a no ka pau loa o ka hulu i ka helelei a koe kakaikahi, nolaila, aole e hiki ke ike i« ke ano o ka holoholona nona ua ili nei. Ua hiki ih» ka loihi o ua wahi lakeke nei i na kuli, mai kapuai iho, a me he mea la no ua hana ia i kapa poa loa no ke kino, no ka mea aole i akea ae ka pn-a-i e biki ai ke hemo aku ma ke poo, a hookomo iho maluna iho e like me ka palule o keia manawa. He mau ili puaa na pale wawae, me na kaula ili lahilohi i hili ia mai a hiki i ka 010010 wawae e like me ke ano o ko na Sekotia Hilana, me. ka waiho olohelohe abu o ke kuli. Ao ka mea i pili pono loa si o ke kapa i ke kino, ua hoopuni ia ae e kekohi apo ili palahalaha mawaenakonn o ka opu, i hoopaa ia me ke ami keleawe ; a ma kekahi aoao o ua apo oei ua kakauia i ka inoa, a ma kekahi boi, be kiwi hipa me ka nuku e puhi ai. Ua hoopaa pu ia no hoi ma ua apo ili nei kekahi pnhi oi lua, e Ilke me ka nui o na pahi e ae i hanoia mn na wahi a pau e pili mai ana ilaila, me ke kuau kiwi dia. Aohe uhi iho no ke poo o ua kanaka nei, i mea e malumalu ai kona poo, o kona lauoho manoanoa wale no, ua hele a hihia, a puiika no hoi, a oo ke konea paha i ka wela e ka la, ua helo a aula me ho hao hapanpaa

ln, a uhi iho 1» koua lauoho a hiki i aa umiumi loloa oka papalina. HooUahi wahi ahonaiki w;i!e no i koe o kona tnau mea e komo ana, aka, ua hiki pono 110 nae ke ike maopopo aku ina e hookokoke loa aku ; oia hoi kekahi apo keleawe e like me ke apo ilio ua kaha ia nae ika inoa. Aole wahi haknhaka

o ua apo nei, un puni pa« loa, a pili pono i ka a-i e hiki ole ai ke hoopna i ka hana ana, aole nae wahi e hemo ai, aia wale no a ine ke apuapu. (Ja kahaia mnluna oke apo ina hna ma ka olelo Sakons i like me >{eia.— " Guroka. ko keiki a Beuwula, he kauwn na Cedprica o Kotewuda."

Ma ka aoao iho o ua kahu puaa nei, (o Gurnta, o kana oihana i.«,) e n"ho una keka hi o hua iluna o ka pohaku ■ hina ilalo o ua w«hi ahua la ; a mn ka naimina nku i na hio hiona o keia kanaUa me he mea la, he uini mnkahiki kona opiopio iho i ko kona mua ; ua like no hoi ke am> kapa komo me ko kona hoa, aka, he maikai ae nae ko ia nei. Ua hooluu ia kona lakeke m« Ua wai h'»oluu poni, i pena io iho i keknhi mau mea hoomni me na waihooluu like ole. He wahi koli>ka keknhi ooa, a hiki ana ina uha ka loihi; he lole ul :ula i panio in me na kann lenalen», ua lepo nae Hc kupee lima dala lahilahi ma ua lima, a be apo d ila no hoi ina kn a-i, i kahnia me ka inoa penei. " Wamnb«, ke keiki a Witalesi he kanwa na Cederica o Rotewud-." Ua like no koua kamaa me ko k"na hoa, aka. o na ili n»e e li ae ai i kōna mau wnwae, ua hooluu ia kekahi kaula i ka ulaula, a o kek&hi he lenaleon. He papale kar>D [io hoi kona, me ka bele maluna iho, a e kak&ni mau una i kona wa e luli iki ne ai kona poo ma kekahi aoao. He ili oolea ma hai a pnni o ka papnle kapu, i oki hoohamama i;i oluna, a mailoko mai olaila kekahi eke loihi a biki ilalo o ke ki poohiwi, e like me na papale holoholo po du kahik». Ma ka welau loa o ua eke nei i hoopaa ia ai kn bele ; a he maamaalea oia i ke kamaiho an i a noloko no hoi id o ka hanauna ano lealea, nana e hoopau ae na noluluhi o na poe waiwai, iloko o na luana hoonanea ana iho oloko o ka hale. Uh like pu no kona ho'iilonn i kakauia ma ke apo ili o ka opu -ne ko kona hon, uka, ao le nae he pahi » me ke kiwi hno hipx, a me he mea la aole no oia i hilinni i ka mnna o na mea oi Amn ua wahi Ia nae, he pnhi kaua ili i hanaia, me he pahi kaua maoli la. 0 na hiohiona o waho i ka nann ana aku o keia mnu kanaka, he ano kaumaha, no ka mea, o na poe kauwn a me na paaua, a pau, be kanmaha ko lakou ano, a me ka luuluu. O ke ano nanama Bku i ko Wnmaba, he hi-o a kupaiamha no hoi, me ka manao nui ia ia iho mamua o ka hoa. oke kamakamailio aoa mawaena o laua i keia manawa, ma ka olelo Sakona do, e like me ka mea i hai mua ia aku nei; koe wale no na koa a tne ka poe waiwai a me na'lii, o lakou ke kamailio nur ma ka olelo Noremana. Penei ka laua kamakamailio ann : "O ka hoinoo Sana Witola maluna o keia mau puaa," wahi a 6nruta ; mahope iho o kona puhi ana aku i kana pn i mea e hoakoaKoa ae ai ia lakou. Aia manawa no hoi ha like mai la na puaa, aka hoi. aole lakou i neeu hikiwawe ae a kahi hookahi, oiai, o kekahi o lakoa e hamu nna no i oa hoa oka, a 0 kekahi hoi iloko o ka lepo o ka aawai Unhi 1 moe ai. "J0 ka lioinoia mai o Sana W"itola malnna o keia mau puaa" wahi hou a Guruta ; " b maluna pu o'u ina aole e nahu ae ana o Fana (he ilio) i kekahi o lakou mainua o ka poeleele ana,—alaila, aole anei au he kanaka hoopono." Kahea koke ae la nohoi oia a nui i kona leo me ka hookikioa ana i ka ilio ; —" Ea, Fana, Fana !" a lelele ae la ka ilio malnna o kona mau wawae elua, no ka mea, ua obi(ia kekahi mau wawae ma ka makiao ; a me he mea la, oia no ka pah* ka lua o na mea nana o hoiliili, a e hoakoakoa mai ina puaa. Le ! ele wale ae la no ia me ka hoohuhu ana i ka puaa i o a i anei, me ka hele p'->no ol^!

Ia wa )a, pnAua hou ne la o Guruta, "E uhuki ae ke diabolo i ka niho ona, ke kannka ino nana i ooki ae nei i ka maiou o kn makon ilio, a kupono ole ia ia ke ho a aku i na puna." Maanei, eae mai ia makou e hoike hou aku i ke kuma o ke oki ia ana o na maiuu oua ilio nei. Oin keknhi o ria kanafrai hoohaumaha i kauliu o na'lii o Noremana no na Sakooa i kapaia. "He knnawai no oa ululaau." O kela ame keia ilio e oki ia ko laknu mau puupuo malnloo np kapuai akau, i hiki ole ia lokou ke alualu i na dia o ka ululaau, a o kela a me kein ilio i oki ole ia ka maiuu, e uku no ia i na ailina ekolu, a ina e loaa hou mahope aku be hoopai nui kaumaha. iloko no hoi o kela ame keia akolu maknhiki e hele ai na'luna i hookohu ia no ia hnna, e nana pono a e helu i na ilio ma ka aina a pau. " E Wamaba," wahi a Gurnta " e eu ae oe, a e kokua mai ia'u, he kanaka hoi oe ; e hele aku oe ms kela aoao o ka poo a ho-a i kela poe puaa ; t i hiki enai oe ma kela wahi la, nole au hana i koe, e hele malie aku no auanei oe mahope o lakoo, na lakou oo ia e boi pololei me he poe hipa keikila." " He oiaio," wahi a Wamaha, me ka neeu ole ne mai kahi ana e noho la," Ua kuka ilio oei au ra« kuu wawae no keia mea, a ua like ana no ko laua manio me ko'u, o ka lawe ana aku i kuu mau aaha nam' iloko o keia mau nahelehele, he hana alolia ole ia i knu kino Moi, a me kuu mau kapa alii, nolaila, e Goruta, ke nlelo aku nei au ia oe e kahea aku ia F«na, a haalele akn no i na puaH pela a i halawai mai lakou me na poe puali koa, a me na poe powa, a i ole ia, i uu niniihini auwana paha, a ho-a ia aku i kahi o na Noremana, mapua ae o ka hiki aoa mai o ke kakahiaka, a o ka paa no ia o kou luhi, a pomaikai oo." (j9o!e ipau.)