Ke Au Okoa, Volume VII, Number 18, 17 August 1871 — He Moolelo no Kiritona Kamahaloia. [ARTICLE]

He Moolelo no Kiritona Kamahaloia.

XJa hanauia o James Kiritona i ka makahiki 1561. Oka hiapo ia a Rob*t» Kiritoua o Elioka, ka mea e noho Loio Kahina aua no Sekotia i ka wa o ka Moiwahine Mere a me lakoho 11. oka maknahine o James Kiritona, o Elikab( tft Sitoata, ke kaikamahine a Sir James Sitaata o Fcatb. He mau makua alii kona, he poe i noho ma oa oihana kiekie o ke aopoai. Mahope iho o ka noho aua o ka mea aona ko kakou inoolelo ma ke kula o Perth, a rhe kekahi uian kula kiekie ae raa Edineboro ua hoonnaia aku la ia ma ke kulā kiekie loa roa St. Anero,ke ku!aDOi kaolana honkahi o Sekolia iloko o ia wa, kahi e aoia'i i ua mea uke akau»a ; hohonu, a aie na haua ake akamai o keia auo keia ano. 0 kana mau kumu, o llutherf<.Td, o Hepburn, Kobertson, a o ke kumu hope loa o Bukanana, kekahi o na kanaka akamai loa maloko o Ejrropa is maoawa Ūa kupono ao paha ka holomus ana o Kiritoua akamai, po ke akamai o kana inau kumuao, a pela i loaa ai ia ia ke kaulana ina na mea a pau. Ika makahiki- 1513, aole i hala ae ka huina o kona mau he umikumāmalua, ua loaa ia ia ke degere mua oka haawina akamai, he Bāchelor of Arts a i-na makahiki elua mahopēT mai, ua loaa hou ia iaJca-lua-o nadegere hookiekw akamai he Master of Ārts. 0 kona holumua ma na mea naauao ka mea nana i hoeueu ikaika mai i kona ake imi ana, aole ih> hoi i loihi ka manawa mahope mai, ua lewa ia ia oa nea naauao a pau loa i ikeia ia maaawa, a no ka haawina lua ole hoi a na laoi i haawi mai ai nona, ua lilo oia hookahi ke pookela o ua keiki akamai. ma Sekotia a puiiī, a ua akamai hoi i na olelo likeole o na lahui ebe uui oka honua uei. Ma keia manawa, o ka mea maa mau i na keouiinana Sekoti* no ka hoolawa hope ana i na ike naauao, oia ka hooona ana i na aina e, a i ke koa, a o ka ike ana i na loina o ke «lo alii o na aopuni e, i mea e loaa like ai i na lii ke akamai ma na mea piii auponi me ko na wahi c, ame ka ike ana i na oihana kaua ; a pela no i hoomaaia ai a hiki i keia mau manawa hope iho uēi Nolaiia ika wa opiopio 110 o Kiriloua, mawaena o ua makahiki be umikumamaono a mekaumikumamahiku, ua hoouna aku kopa makuakane ia ia ma na au-

pnni e o £ropa. O na haawi aaa i na degere o ka akaniai i ua Kiritona nei, aolēno ia i kuponoole nōna, no ka mea, na pakela e ako kona hnli hou anai na mea e lawa podo ai ka piha ana i ka ike ma na ano a pau. A pela i ln'ki ole ai i kekahi mea kino kanaka ke hoopa-i-pa-i ne e kela malnna ona. Ua faaawi mai la Ia nona i ke ano maikai, eleu, ikaika, a e like no hoi me kona mahaloia no ka naanao, pela no i mahaloia aku ai konamau hiohioiia, a wahi a na poe i ikemaka aku i kona man hiohiona, ua hoike mai lakou, o ka nani o kona mau helehelena, o kekaki no ia o na mea kiuo kanaka i kalai hilu ia. 0 ke kaka pahi ia manawa, oia kekahi o na hana nui i hanaia iloko o ia au, ma na wahi a pau o Europa ; a o ua Kiritona nei, oia kekahi o na kanaka akamai loa i ke kaka pahi oia ao, ame ka makau ole. Ma ka holo lio, aole ana mea e makaa ai; he kanaka akamai i ka holo lio, a i kona mau la opiopio, ua maa mau oia i ke ao ana i na lio hou. Ma ka hulahula a me ka lele/ ke kuw&iawala a me ua mea like, na akamai loa oia ma ia mau mea. Ma keia mau akamai aole no i pau kona man mahaloia malaila, eia hou ae no na mea e pukui hon abu ai i na mahalo ana nona ;—lloko o na poai mele, aole oia i emi Iho malalo o kekahi pnukani kaulana, be mea mele akamai, ao kekahi hoi o na ike ana i hoopapan ai e ao, i hoopauia akn ai na nanea pu oka noho aoa. He man akamai himeni a me oa lima i maa maa i ka pa ana ma na pila kuolo a me na pila kaula, a me ka ohe, ame na mea kani e ae a pau o ka manawa. Ua loaa ia ia he leo nahenahe oi oka maikai ma ke mele ana. 1 ka wa a ko kakou hilu Kiritona i hele al, o Pari«a ka ihu maa o kona hele ana, no ka mea, ia manawa, o knhi kanlana mau ia no ka piha i ka poe akamai, a me ua haumana naauao ; aole no hoi oia wale no, aka, o kahi kaulana oo ka lealea a me ka hanohano o kolaila mau luaoa alo alii ana ana. He mea mann jia mau la ma Farani a me kekahi muu aupnni e ae o Europa, oa hoopaapaa hoohuku akamai ana ma ke akea ma ia wabi e akoakoa aaa na kanaka naauae, nn ka h->opaapaa ana no na ninau paakiki loa o loko o no mea ike hohouu a me na mea ako akamai oia an A inahope koke iho oka hiki ana aku o Kiritoua i Psrisa, ua hoola)|a ae ta ia e like me ka rula mau no na poe e manao ana e hoike niuau mai ia ia no na mea ake akamai imua oke akea Kono ltebedoma niahope iho o ka la o ka hoolaha ana, oia ka mauawa e hiki aku aku ai oia i ke C"'legv o e hoike aku i ua heiua a pau ua ninau pohihihi e haawiia mai ai ia ia, " ma na mea ike helu akamai, haawina haua ake aka-

mai paha, a mo na meu pili linlhala, -a mo na mea e ae ; a o na weliewehe āna o keia mau mea m.. na olelo tike ole he umikumamalaa," a pela uo hoi ma na ninauia ana mai. Imua o ka aha kanaka nui a me na poe naauao a me na kumu akamai o ka Hale Kulanoi o Naware i ku aku ai o Kiritona, me kona mau hiohioua opiopio ; i hoenaena ia kona mau helehelena e ka wiwo kuihe ole. Ma ke akam ai o kana man wehewehe ana, a ine ka niaikai o kana inau kamailio ;uia, i eo ai ia ia na makana a pau a nu poe naauao i haawi ninau rnui :—a me na makaua a na 'lii oke alo alii o Farani. No ka oiea, ooa 'lii a me ua lede o ke kulanakauhale, o lakou nn > o kekahi i ke kahoa mokomoko o na. Ma na mea ake akamai a pau, ana poe akamai a me na mea pili Baihala a na poe kahuoa kiekie e uinao mai ai, ua pane ia'ku lu ia me ka hikiwawe, a uak&haha uui oa poe a pan i Ipbe ia ia. Ua loaa uo boi ia ia ua mahalo uuiia e ka poe o ke anaina a me ua hoomaikai kīekie ia mai ka Peresidena mai a me ua kumu kiekie eha o ke Kulauui. I kekahila ae, mphope iho o kona kn ana imna o na kumu akamai o ke knla o Navare, i hookahaha nui ia ai-lakou ; ua lilo oia he koa e a-a aku ana e kaku pahi malnua o ka lio a malalo paha, maloko o kahi hoohakaka inau o Louvere, me na poe a pau i a-a e hakaka pahi me ia. Ua loaa hon mai la ia ia na muhalo nuiia, uo kamea, ma ua la nei ; o na poe a pau i kue mai ia ia aole lakou i lanakila maluna ona ; tia koe hookahi iho oiailoko o ka liiia hakaka me ka hoa oln e hakaka ai, a pela i lilo ai oia he koa lanakilā akainai no kahi kaua lima.

No koQ» makeinake noi e hoolawa Ipa ia kona ike kana, ua komo iho laoia i koa iloko o ka puali fcaua o Faraui, a iloko o ua makaliiki elna o kona lawelawe aua ma ka oihana koa, do koua akamoi uiau ma ka o'h?na koa, oa hikiwawe loa k<>n& nii ana ne a liiki i ke kulaua Alihikaoa ro na paaii kaua Farasi. Mahope iho, holo akn la oia i liona, inslaila oia i hoolaha hon ae ai do ka a-a ana o hooknku akamai hou oia na mea naauao. A nia ka la o ka lioike akamai aua i kukalaia, u» welieweUe aku oia i na uinau pohibibi » pau «. na po<i naauao i «inau Kiai ai i& ia imua 0 ka Pope, na Kailinale o ua aupuui e i akoakoa ae malaila a me ka aha kanaka uoi, a iwaeiia o ua aha kaneka uei, o na poe naanao kaulaua o ia au ; a ua loae bou ia ia na mahaloia malaila, e ka poe ikeuiaka a me ua hoomaikai kiekie ib. Mahope ibo o kona noho pokol» ana ma Roma, holo aku oia i Vcnice, malaila i lauua ai oia me Aladusa, ka mea pai palapala kaulana. Ma Venice na hookahaha nuiia na mea a pao nona, e like me ko na wahi e ae ana i hele ai. Eia malalo iho kekahi maa mea i lioolahaia a e hoike ana nona mai ka peoi mai a kekahi kauaka tpr£a o Veaice, aole aae 1 hoikeia mai Ka inoa*

" 0 ke kanaka Sekotia Jameā Ktrison, he kanpka opiopio ia nona na makahiki he 20, i ka la 19 o Augate i pau iho nei. Ua hookaulanaia oia e na <7a pomaikai o kona hanao ana, malalo iho o koflh maka akaa. He liaku oia nialnna o na olelo e he nai. Oia ua olelo o keia ano :—lf&tina a ItaHa, uo akamai loa oia ma ia man olelo, ma ka olelo Helene, e hfkt ia ia ke hakn i mele ; raa □a olelo Hebera, Kaledaic6, Sepania, FPi*ani, ko Hel€rītia, Enelani a me Sekotia, e liki me ka olelo o kona aiua makua ; a ua rrma no hoi oia ma ka olelo Geremania. Ua akamai loa oia ma na mea ake akamai, ka Baibala, i me na mea a pan o ke ao hokn, a me na mea helu kiekie a pau o keia an. Ma na mea akeakamei a me na ninaa Baibala t e hiki ia ia ke hoopaapaa me oa kanaka akamai loa ma ia man ike, me ke kahaha nni o na poe apan e lohe ana i kana olelo. Ua ike lea oia i ke akamai Cabala (o ke Cabala, oia ka naauao kapanaha i ioaa i na poe lDdaio> e biki ai ia lakou ke webcwebo i na mea huna me na boailona kaha.) He mea kopanaha loa ka paanaau ana o na mea a pau »a ia ; aole ioa oia i ike i keia mea he poina. I kona wa e lohe ai i kekahi haiolelo, i hookahi wale no manawa, ua makauiau loa oia e hoike bou mai, i kel» a me keiallnaolelo pakahi, e like me ka mea i hai mu& ia. Ua hiki ia ia ke haku mele ma ka olelo Lalina, ke haawiia aku kekahi kumu ana e haku ai, toua lulani mele ana e hakn ai, e hiki no ke hoi hou mai mahope ka helohelu ana. e like me ka heluhelu aua maonua mii. Okana mau haiolelo ana, hohouu, u*ni a me ka pahee maikai. E hiki uo hoi ia i* ke ho*k&ka aioakaka lea i kekahi uinau pili aupuui paakiki. He ikaika kam olek> iua ua kunm aoa i hilioai ai, a o ka oiea a kona maneo i hooholo ai, aole loa ia e paewaewa 0 kona kino holookoa, be nani a n>e na hiohiona nohea. 0 kana kamailio ana, o ke kamaiiio ana no ia a ke keonimaua maoli, a i ole ia, he ano e maoli no, a o kona mau auo ma ke kamailio ana, o ka oi aku o ka oluolu i ikeia Me koia niau ano ona i pakui hv>u ia aku ai mi' kona ano koa oaa ua haua a pau e pili ana ia oihaua, a no ia mOa i pii hiki-

wawe ai oia be Alihikaua no na puali kaua o Far:mi, iloko o b» makahiki eluu waln no o koaa komo una iloko o na kaua o Farani. Ua »karnai,loa oia ; ka lelele a uve ka hoiahol;i, a he akamai (,i ma ke kaka laau a me | ke kaka pahi, a me »a hana lima e ae ; a e hiki ia ia ke hoike maka mai i kona akamai ! ma ia mau mea. He akamai ma ka holo lio ' ana a me ke ao lio hou, a he koa kaaa lio i mahalo nuiia. 0 kona hanauna, he liananna alii. Ma ka aoao o kona maknahine, he ohaiiu alii Moi, no ka mea, noloko mai o ka f.haiia alii Moi o Situata. Ma na ninau noi a pau e pili ana i ka Baibala Hemolele, na hiki loa ia ia ke hoopaapaa eae na Helene, ma ka olelo Heleoe, i loaa ai ia ia kona mau mahalo nuiia ; aole oia wale no, e biki nn ia ia ke he opaapaa ma ka oielo Latina, me na Makaa iioma. Ma na mea ake akamai a pau, ame ha uaauao e ae, ua lewa ia ia. Maluna ae o na iaea a pan, oia ke kupanaha o na kupanaha, no ka mea, ua loaa na ike a pau loa ia ia, a ua hoohui kupanaha ia na taleua a pau o kela ano keia ano iioko o ke kino i hanaia mai roe ka mikioi nni. I keia manawa, ua haalele iho ia i ke kulanakauhele a holo aku i ke kuaaina ; a iloko o na inalauia elua mai keia manuwa aku e hele ai oia i Venice, e hoike hou i kona akamai maloko o ka lnakini o St. Jobn a me St. Paul, iinua o na poe a pau i ake e lohe i kona akainai, a i makemake e hoohaīi nioaii me ia."

Ma P»deba, na hoohokaia na knmu o ke Kulanui olaila e Kiritooa. Mai Badeoa i holo akn ai oia t MaDtiia. Eia malalo iho nei k» olelo a kekahi keonimana i hoike mai ai i kona wa ma Ma!itua :— "Ma keia mani>wa e noho ana kekani ke* ommana It»lia ma he alo alii o Mxntua, he kanaka nui, ikaika, akamai, a mikioi ma na rula o ka poe maikai : aka boi, o kona ano, he Mthu he paiii hakaUa, be hoomauhala, ahe akahiai laa ole. No kona ikaika nui a me ke akamai ma oa nea kaua, a me lanakili» mau aim ona maluua o na poe e «e a pao, no ia mea 1 hele ai oia ma na wahi a pau e hoike i kona ikaika, a e a-a boi e hakaka me na mea a pau e a-a mai aoa ia ia." I ko Kritona* manawa i hiki aku ai i Mantv>a, ekolu poe kanaka ikaika i hakaka mua iho me ua koa nei ; »0 ka ikaika o ua koa nei a me kona akamai nni ma ka hakaka ana, ua make ia ia ua poe nei i a-a aku ai e hakaka me ia. Oia iho la ka hopenu o kona ano hakaka, he make Ua a-a oia e hakaka me oa mea a pau, o kona ola iho ka uka paoai ke make oia i ka mea kue mai.

I ko Kiri(onā lohe ana i ke kaolana o ua kaoaka ikaika nei, aole oia i 'hopohopo aote hoi i kuihe no ka make, hoouoa aku la oia i kana palapala a-a hakaka i ua koa la , a hakaka iho la laua imua ponoi o ke alo alii o Mantua. He hakaka i oi ae ka weliweli a | me ke aoo hoomaiooino manoua o na hakaka j keonimana ana, aka, rea keia hakaka ana, ua ili mai ka pomaikai lanakila maluna o ke 1 koa nona ko kakou moolelo. M»hope iho o ko laua kaka pahi ana ao ka hapalua hora pahaoiai nae aole ia ia ka haona pahi kinohi, be pale wale no kana i na haona pahi a pau a ke koa Halia roe ke akamai lua ole. Ma na hauna pahi o kela aupuni keia eupiini a kena hoa i hahau mai ai, a o ke p&le wale uo kana, a e ka pahikaua Far»ni ka pahi hope loa, a a» ia pahi i ikeia ai ke akamai nui 0 Kiritona i ke pale ana ; a no ka hooikaika loa o kooa hoa paio i ka uhaa, ua auenaenae iho ta ia, a ia manawa poko!e i emi iki iho ai ka ikaika e ke koa ltalia ; oia iho la ka wa i uhau moku aku ai o Kiiitona, me ke kapoo po o kaaa pahi iloko o ke kroo ma na wahi ekola, a make iho ta kona boa paio. Ua kaolana hou ae la ka iooa o Tiritona he Okampion oo ka manawa, a no ia mea ua kiiia mai la oia « ko Duke o Maotua, o lilo i hoa'loha, a i kamuao no kana keiki, ke keiki aU( Vmc6n»j ii Qone«ga, he kanaka «ke nui ī na mea ike palapala, aka, he ano hub« koke a me ka loli wale o ka manao. I kooa wa e aeKo aaa oaa ke ale alii, u& ulu mai ia ke ano opu iaoiao, a o Kiritona k«kahi i komo pu iloko o ia (aau kekeoe la. O ke komo o keia kekeae ana iwaeaa o ke alo alii, oo oa raea pili mel* No ka «t«a, he mele keaka ka mea e ao maii i« aoa ta m«nawa ma ke alo alii, a ui ao aka o Kiritona 1 kana mau haemena i aa keaka kamaiko he umikumamalua, he aoo akeaa aa« ka haku an« ia ia iho. O keia iho la ke kumo aana i hooki pokole i le kaulana o TiriK>na. Oiai oia e hete aoa i kekahi po ma na alaoui o Maniua, mai kona huli aoi ana mai kahi mai o ke kaikamahioe alii, me ka hookani helē ana i ke giu, kalawai koke mai le oia me kekahi poe powa i uhiia oa maka, a mamuli o kooa akamai a me ka ikaik* nana i hookaulaoa ia ia, i hiki ai ia ia ko h< oauhee koke la lakea. a boto aku 1a lakou. Aka, mamua ae o ka manawa i kooauhee ak-« »i oia i na powa e ae, ea paa e i k« hopi ia o la .a luna « ua mau powa nei, a ua lilo n>a. k i ia ia nei ; aka, i ka *a i wehe ae ai oia i ka uhi aaka, ho«, o ua powa nei o ke keiki alii Viacraxo poooi o

Manlua, kahi ooa i ooho aku ai. A i kouu ike ana i ke keiki alii, ua kahaha oui oia me ka hoopalupalu loa kona manao, oiai nae, o ke kumn «ileno o ka mea nana i kono mai la la e wehe i ka uhi maka a me ka hoopaa ana ia ia no kona powa ia ana. Ma ia noanawn koke 00, ua hauleiho la ia ma kekahi kuli, a haawi aku la i kana pahikaua me ka paa ana i kahi oi, a me ka haawi pn ana aku ina huaoleio hoalohaloha. No ka wela la paha o VioceDzo e ka waioa a me ka hooukiuki eio koaa hnohokaia, a me ka lili paha ; ua hou koke mai la oia la Kiritooa me ka pihikaua ma kona puuwai g make iho la ia. A pola ibo la i make ai o Kilitona Kamahaloia, i ka iwakaiuakumamalua o koaa mau makahiki, ka mea kaulana hookahi ioi ae mamua ona mea a pau ma fee akamai aa na mea a pau. iloko o aa mekahiki opiopio o kona ola aoa. Aole nae o Kiritona i hana i kekahi hana akeakamni. Aole hoi ī hoopuka i kekahi mea oia ano. Aole no boi he kumuao ;—o ka haawina wale no i loaa ia la, he haumana i houpaa pono loa ina wea a pau » aoia. O kona mau niohiona o ka oi o ka ui, he hikiwawe loa ma ka apo ana ina mea a pau ;—a o kona mea kupanaha loa, o ka paanaau hikiwawe me ka ike ole i k« poina, no ka mea, mahope iho o kona lohe hookahi wale ana no 1 kekahi haiolelo e hiki no ia ia ke hai mai i kela a me keia huaolelo pakahi a hiki i ka pau ana. .