Ke Au Okoa, Volume VII, Number 30, 9 November 1871 — KA MOOLELO O FEREDERIKA KA NUI! Ka Moi Kaulana o Geremania, [ARTICLE]

KA MOOLELO O FEREDERIKA KA NUI!

Ka Moi Kaulana o Geremania,

HELU 8. Mai kekahi pal»p»la mai a ka makunkane i n» kumnao o kaoa keik), c.ilte» ai kona pau aoa akti i oa oie» kupano o kaua. keiki e aow m •, & iliu aa paUp<Ua k

mahilo aei, peaei : " E hoopaa loa ia maluna o ka niaiiao o kou keiki makan aoa i ke Akua, oiai, oia ka puuhonoa 6 ko kakou mau pomaikai oke- j ia ola ana, a me ko ka wa e hiki mai ana. j Aole e hookuuiu kona mau pepeiao e iohe i na ano hoomaua wahahee e hoole ana i ua ruana ame na pomaikai oke Aisua. E aoia oia ma ae mea a pau ,e koe aōa i ka mana o Pope ; a e hookau paa loa ia maluna o koaa maa manao ka hoomaoa oiaio, a me ke kukuhi pu ana ia ia oa make o Karisto ma ka houua nei, i kumo e pakele ai ka poe hewa u pau loa o ka hoaija nei, a aia o kona koko la, e holoiia ai ko lakou 'mau hewa. E kukuhi pololei ia oia rue ka hoomaopopo pu ana aku ma na alakai ana a paū i tia mea e pono ai o keia ela ana a me ko ka maeawa e hiki mai ana. Aole oia e aoia ma ka olelo Laiina, aka, e hooikaika pono ia kona ao ana ma ka olelo Farani me ka Geremania. "E ao pono ia ia t?a ka huinahelu, ka matematika, ke kaua pu-kaa, ka ai pakiko noeau ana, a pau pouo loa ia mau mea ; o ka moolelo kekahi mea nui, he uuku wale no ma ka moolelo kahiko ; aka, o ka moolelo mai ka haneri kanalima mnkahiki mai i hala aku nei, eao pan loa ia man mea ia ia. Ma ke ao ana iaia ma ka hoikehonua, e knopau aku i ko oukou inau ike a pau loa, a pela po hoi me na hana kaulana i hanaia ma kekahi m»u aina okoa e aku. Ai ka mahuahna ana ae o na makahiki o kona aoia ana, alaila, ehoomaka ke ao aoa aku ia ia ma n:i oihma üban papu, ke kokala ana i na wahi hoomoana kaoa, a we kekahi mau me& e ae e kapano ni ko akamai roa n» ano knTi» bd» ; i hoomnam««ia aike keikī «lii mai kona wa opīopio mai, ma ke ano e hiki ai ia ia ke imi i kona hanohano ma ke 'lii koa a me ke knnela m« ke kahua kana. Ke waiho aku nei au i kuu keiki ma ko oukou mao ao pololei ana, a e hookomo mai nae oukon iloko ona i ke akamai o ka oihana koa, h me ke aloha pu ana akn no hoi ia oihana ; a me ka hookau paa ia hoi maluna o kona man manao, aohe kumn e ae e hapai ai i kek.a]u «jM'opio i ka hnuohauo, koe wale no ka ikaīka a r.-,c kamanao ka • pahikaua ; a e Hlo no oia i mea hoowahawaha ia, ina, aole oia e imī i kona haoohauo mau ma ke kokua a me ka mana o ka pahikaua." I ka maUma o Okatoba o ka makahiki 1723, i ka manawa he umikumakahi makahi~ki o ua keiki alii nei, hele mai la kooa kuponakane o Keoki I i Bolina e ike i kana kaikamahine a roe kaua hunon», ka maknakane a me ka makuahine o ke keiki alii o Fritz, Ma : nā puka makani mai o koua mau keena, ike mai la kona kupunakane i ua Lioopnea nei s paikau ana i kana mau puali koa ponoi mamua pono iho oka halealii. Ua hookahaha nui ia ka manao o na knpunakaue nei i kona wae paikau ana i kona mau koa keiki.

I kela a me keia lakahiki e paikao nui ai kooa makuakane i koua mau poali koa ; a ma keia mau hanaApau a ke 'lii maknae hele ai, ua hele pu uo me Frita, aie ka manao ole ae i ka luhi a me na poino ffaai aßuann e loaa mai ana. O keia mau hao» a ua nakoak&ne nei, aohe he ano hoihoi iki ia e ua keiki nei 0 k&ua mau'mea makemake nni, o ba hookani pila a ine ka poni ana i na palapala o kela aoo keia aoo, a me ke kakau ana i na pauku lalaui mele o nahoomaopopo aaao kona mau la opiopio. He hoihoi ole oia i ka uhai holoholona a me na hele ana iloko o ke poho a me ke koekoe ; aka, o ke 'lii, ua hoihoi loa oia ia mau ano hana, a he hokae loa oia i ke kahiko ana me na lole nani, a me kuowelu hoohiehie alii o kela auo keia ano i kiuikohi alii ai. Aka, o ke keiki alii Fritz, ua auo e oia mai kona makuakaoe mai a me kaaa mau hana ; a he puui oia i ke komo aoa i oa loie aaaikai Aole i loaa ia ia ka ae aua mai e loaa ke d«la, a hiki walo i kona hiki aua i ka umīkumakal>: o kona uiau makahiki. Ua malama pono ia ua hapaumi dala a pau ana e hoolilo ai, a me ka ai pakiko nui e hooliloia ai kela mea keia mea no kona mau pono kino. I ko ua keiki alii uei hiki aua aku i ka umi o kokoua mau makahiki, ua haawi aku kooa uiakuakane i na kaooha malalo oei, e haawiia aku i na mea maa mau o kela la keia la o kaīia keiki, peu< i : " Ma ua kakahiaka Sabati, uia ka hor « •hikn» * i koua oaaaawa • ala o*i ai » k«r«

i kona mau kamaa hftpa ; ulaila, e luikull koke iho oia a pule i ke Akuu, me ka leo uui i kupono e loheia mai ai e na mea a pau malo- i ko o ka rumi me keia mau ol<;lo, penei : "Ē ka Haku ke Akua, ka Makua i hoopoinaikaiia, ke hoomaikui aku nei au ia oe e ka -Mnkua Hemolelē rriai ko'o pnuwai aku oo kou malama a nie ka hoopa'kele maikui utt» mai iu'o i keia po a no. £ huawi ruai īa'u i ri:i niea i4 pau loa a kou iiiakeiouke heuiolele i manao ai he kupono, a mai ha;iwi ma> ia'o 1 keia la a ine na ia a pah nmhope aku o ko'o ola ana, i na haav7iuu e hookue ai ia'u mai ia oe mai ; no ka pooo o ka Haku Kso, ko'n Hoola. Amene ' " Mahope iho o ka haawi aoa i ka pnle h k i H iku, alaila, e amn oia me ka hoom ieiuae aua ia ia thc>, feutoo i kona to(e u»e ke kahi aaa i kona luuoho a maīkai. I ka wa o kona lauoho e kahi ia ana, alaila, e ti oia.. 0 ka pule, ka auau, ka hoomaemae a me ka paifia ana o ka aina kakahiaka, e hanaia no ia mau mea a pau loa maloko pouo' o na i£.;nute he amikuoialima.

" I ka pau anao ia man inea, alaila, e komo mai kana man kanwa me kekahi koma ana me Duhana, e haipule pu ma ke ano ohana. E heluhelo mai ke kumu i kahi mokuna oloko o ka Baiba!a, a mele mai i kekahi haleln a himeui maikai paha. Mahope iho o ka haipnie ana, e wehewehe mai ai o Dnhana i ke ano o na panku o ka moknna ana i heluhelu mai ai. Ika paa ana o ia, ua hiki ae la ika bora eiwa. " Ma ka hora eiwa e lawe mai ai o Dvthana i kuu keiki i o'u la, a hele pu i ka pule a paiua pu m& ka hora nmikumalua avakea. oke koena aku o ka la nona ponoi. Ma ka hapalua o ka hora eiwa o ka po, e hele mai ai oia e aloha ia'n no ka po, a hoi ako i kona ruuii ; e wehe koke i kona mau lole komo, holoi i kona mau lima ; a i ka wa e pau ai o ia mau mea, alaii», e komo mai o Dunana e oaipnie me ka mele aoa i kekahi li meni ; a maluila pu n& kauwa ia manawa. Mahope koke iho o keia mau mea, e hoi koke kuu keiki ma kona wahi moe i ka hora nmi me ka hapa.

"Ma ka Poakahi, e like me ko na la noa e | ae a pau, e hoalaia oia ma ka hora eono. Ē | ku pono ae ma kona aoao i koua wa e ala «e ai a ku iluna, ipe ka hookuu ole aku ia ia e hooninipo hou i ka hiamoe ana ; aka, e *(* ra,»v oi» a pnie e (ike me kana haua a»s 1 ma k ikahiaki Uv Sn.ba.ti. Ikw pa.» i»v>a.» kana oihana pnle, e komo wikiwiki i koi.a inau kamaa me<ka lohi ole, a e holoi i kona maka me oa linia, aole oae ni« ke sopa. Ika manawa o kona lanoho e kahiia aua, ia wa pn e iuu ai ke ti o kona aina kakahiaka ; a 0 keia mau mea, e pan pouo i ka hanaia Piainna ae oka hsip*liia o ka hora eouo. Ia inanawa e komo loai ui na kan.wa me ke ko.llll e ha p ile pu, e like me ka hana inau -īna nia na la S-«biti ( oka puleohaua. E hoopan ia kei* iiana ma ka h»ra ehiku. •' Mai ka hora ehiku a htbi i ka hora eiwa, e ao ai o D<>hana ia ia ma na mea e pili ana 1 ka moOlelo ; a ma ka hora eiwa e hoomaka ai ke ao a-na a ke kumu ma na mea hoomana, a hapa i h«la oka hora umikuinakahi. AU:la, auao o Fritzme ke eopa ia manawa ; a hookomo ka lole maemae me ka pauela maikai loa ia o kooa laooho, a ma ka hora omikoii\»ka ii e hele mai ai oia e ike i ka moi, » me :a e ooho pu ai ia hora okoa, a hiki wale i ka hora umikumalua, e paina po ai me ka moi ma ka hora umikūmalua awakea

" Ma ka hora elu» pouoi, e hoi ai oia ma kona rumi. Alaila, ua makaukau o Dubana ear mai iaia ma oa palapala aiaa me ka hoikehouun, mai ka hora elua a hiki i ka hora ekolu, me ka hahai ana i ua mea a pau e pili ana i ua aupuni o Europa, i ko lakou ikaika a me ko lakou nawaliwali ; ko lakou mau auo, ka ilihuue a me W waiwai o ko lakou mau kulanakauhale. Mai ka bora ekola a ka eha, e hooeaaamaaia ai oia ma na rula o ka noho maikai aaa, mai ka bora eha a i ka lima, e aoia oia i ke kakaulima ma na huaolelo Geremania me ke ano maopopo pono. Ma ka hora eli'ma, e hete hou aka ai oia i ka nioi la, a bele pn me ia i ka hololio me ka hooluolu aua i ka ea maikai ; a e haaa i aa mea a pau e ku -ole ai i ka hoowahawaha © ke Akua."

Me keia ibo la i hookaawaloia ai nahora o kela la g keia la o ke keiki alii e hoohala ai i kona manawa ooa la noa. Ua ka Poakolo, e loaa ana iaia he hapalua la hoomaha. Ma ka Poaone, e uiuaninauia ai oia ma n» mea pau loa aua i aoia ai m& n& la uoa o ia pule, i luea e ike pooo ia ai ka paanaau pooo aua

ona wahi aua i aoia ai. lua, ua paa pono me ka maopopo, alaila, holookoa la auina la ; a ina, aole i paa pono, aUila, e hiH>knu ia ia e hoopaanaau mai ka hora eloa a hiki ika bora ehma. Ma ke komo aoa ame i 'rehe ana i kona lole, e hoomaamaa pono a ia ia ma ka haoa wikiwiki ana.

0 W»Bterbaoaeo, kahi a Ferfd«rika i hoohala ai i ka h:tpa mua o kon* iiiau la opi,tpi v >, ue wahi bvK>iuait» tu> ia uo ke 'hi. he iw<tk,tlua iiiile mai Bt liua akti ; aka. o ko ano niu a&e o ua «abi ari. b* waki akai boluhol«>-

ua no ku moi, i hoopiint;a tne k»hi anwai akea, a i kikokikoia hoi me na kiowai o kela auo keia ano e knpono ai no ka lawaia ana. Ua piha ua mau wahi ( ei i na mea e hoolnolu h.)oh»I(| mauawa ai. Mamaa poooi iho oua pnkaiWĀei kekahi punawai pipii nui, a malnila Ka moi e noho ai no na wa leholeha wuln, e iiana ako i ka uapoo ana o ka la.

U:i pinepi'ie loa ua tn-iu»wa a ka moi i paina ai jua na auuu oua wahi la loa Fritz itei i noho ai iiia keia wahi, ua lehulehu walo no kona man hoa e paani ai ; a i na keiki e ae, iiii; ia wahi i piha i na mea e'hoohauoli ai, hl«īlh, e Mo no ia i p»rediiiro no )»kou. Aka, o ko Frita ano, aolie moe ma ia maa mea, na hoomuhoi aka koua man manao ota na mea kiekie ae. He man wahi ooho eae no kahi 0 &k inoi, aitk ui» na tna Be(ina a me P<istdam, k ke inau la oo fea m&ikai o wahi. He kakaikahi loa ua hale ina fee ao nei i oi aku muaiua o koua nani a me ka ulumahiehie ; a oiai, aobe auo maikai o na rurai o ka moi e luāna, e noho a e moe ai ; aka, aia no kekahi mau rumi okoa e ae, ua oi loa aku ka nani, ka hiehie i ko kekahi mau hale--1 aiii e ee e keia honua

Oiai, ua hiki pono ia Fritz ke kakan ana | rae ka lima poepoe maikai, a oa ake"oui oia I ma na mea ike pelapala, eia nae, aohe liiki ' puao ia ia ke eapela pono i na hua palapala ana o kakau ai. UakneinoToa ka makuakaue i ke ao ana. i kana keiki ma ka oielo Latina. Malia paha, 'no ka hohu ino loa o ka maknakane, ke komu i ake nui ai ke keiki eaoi ka olelo Latina, He «o malu wale do oia ina haaw ua ma ia olelo. I kēkahi (6, loaa aku"U oin me na hoke Latina a me kekahi kumn e ao an& ia ia ; a mai eha loa ke kumu, ina aoleoia i holo e.

Mahope koke iho no, lobe iho la kooa makuakane me ka hoeha nni loa ia o kona man manao, o knua keiki, aohe makemake i ka oihana koa, he hook&e i na &nn o me na ano ■pilikia a ka oihana koa e koi aiai ai iaia e hana. Ua loaa pono aku no iaia o Fritz e p-hi pila ana, a e kakau ana i na lalam' mele. Ua ike pu uo hoi oia h» makemake kana keiki i na lole hiehie maikai, a o ke kahi ana o kona lanoho he ano Farani O ka helehelena o na wahi keīki uei, ho kanaka ui opiopio, o kona oiau manamana lima a me na kapuai, he auo pahipaln wnhioe. O keia mau ano a pau ka ka moi i hoowahawnha ai, a tne na »*»•.-> Iwk'oi» e hi.oho ai me ka leo nv), *' He

taoali. Kikarirptla u. bfc h kti vn\;le koik) 5" Iloko o koua nkiuki ti.i, oa kauoliaia kana keiki e Uw-ia mai imaa oua, a ine ka oki lauoho, a amu ia ae la ke oho o kana keiki ina ke ano o ke kanaka koa.

Ia manawa, ua ano hoomaka mai la ka manao hoowahāwaha o ka moi uo kan« keiki. Anhe wahi auo iki e hoohanoli mai ai i ka maTTao oka moi. Elima kaikainahine alii i hanau mni he nnm kaikuahiue no nou» Fritz A ut ihope !oa iho, lian:in mai la kekuhi keiki kane o Williama, he umi ona niakaiiiki mahope iho o Fr;tz- Ma ka hanan ana mai o keia keiki kane bon, me ka mauaolaua ana e huli mai ana paha oia mahope o koua ano poooi. U» uln mau mai ko ka moi hoowahawab% ia Fritz, a hiki wule mai i ka manawa' i hooiiioia ai ia hoowahawaha ana i ina-

iua maoli. 0 Sophie Dorothea, ka makuahine.ua hoomauia no kona aloha i kaua wahi keiki kaue, a ua hoao oau oia e hoopakele mai i kaoa keiki mai ka haua ino ia mai e ka makuakaiio Pela no o Wilehelemiua, ua puliki aloha i muu aku no oia i kona kaiknnane me ke aloj ha e hiki ole ai i kahi poe e ae ke ohuki mai j kona puuwai aku. E hooioanaoia, o ka inaj kuahiue o Fritz, he kaikamahiue ua Keoki I ! o Euelani. Mahope iho ua lilo kona kaiku- ■ uaue ia Keoki II o Eoelani. He keiki kane | kana o Fred, e like aua"kona mau makahiki | me ko Wilehelemina, a me kekahi kaikamamahine me Aenelia, heeouo mahina ke kahiko : mamoa ae o Fritz. O ka makuahioe, ua paa kona manao e mareia ua mao keiki nei—o Wilehelemina me Frcd, a o FriU me Amelia. Ak», naoioi ka poe i ke&kea no keia mau aao mare ana, no oa kaou kupooo ao a l&kou i maoao ai. ' No ka mea, o Keoki I be kanaka aoo ma> | kona oia,a ua kuee laua me kana keiki e» j Keoki 11, i kooa manawa o ke keiki »iii o : Wale O kekahi mau maoa • ae o Europa, 1 ua kue nai Ukoii i keia mare papalua aoa, 1 >iai, i ko lakou mau maoao aaa, mamah ao«* | o huoikaika loa ia ka lauaa aaa a a»e ka pih ; oihaoa pu a«a o tferemaoia bm Enalaoi, a j niahopa aku e lilo ai laaa i hookahi. A p*U pti"ao h<ri ine ua makuakaoe moi n«i om F«s rt<dt-rika Wnliauia, nakue pu oia i aa <narv papahia uei. Aka, o ka makoahiue Sophie lV rot)<ea, oa hoooikaika nui oia me ke aao ' lioohakilo malu ao keia mare ana. Uaoleloia ' o Keoki I e Hor»ce Walpale, kanaka eJa--1 makale hoopa&kiki oia, « ola ana u&waena 6 ' n« uahi bakaJa'« boopaainl aoa i k<jP& aiaa * mh>DCO kaa&M om »a kiaba Uia. Ua aanao 1 ii4 Keoki t nj\, Iw kaikamahioe «uo k«|s*u > Wilehoieiui)* uo kana ttn»->puu'% ; aW*. uiah ipe i"« ih.v. «a hwli k& uianao o ka makaai kaae uu»hop« o Supbi«, k&o* laikanuhine

pouoi, a haawi msi l«oia i kona auuiao »e a& mare papaloa aei. Ika mababiki 1733 kew ae aea. He omikuisaba aa makahiki o Wk leheloma ia onoawa. 0 Fritz be amikamakabi ooa man makahiki ia maoawa, me ke ano hoomaopopo ole na paha ia mea he roare, aole uo paha ia o ka manawa kopono e ha- ! paiia ai o ia mao ano manao. j {Jfate ipau.)