Ke Au Okoa, Volume VII, Number 48, 14 March 1872 — KA MOOLELO O FEREDERIKA KA NUI! Ka Moi Kaulana o Geremania. [ARTICLE]

KA MOOLELO O FEREDERIKA KA NUI! Ka Moi Kaulana o Geremania.

HELU 21. Ma ka Poakahi, la 8 o lane, 1733, lia»lele iho 1« ke keiki alii ia Rupina, a hui aku la oia me kooa makuakane a me kona makuahine, a holo aku la no ka halealii Ouke ma Brunswick, oiai, malaila e malameia ai ka oihaoa oka mareia ana. He iwakeluakumamakahi ka nui o na makahiki o Fritz ia manawa; a o ko ka wahine hoi, ko Elisapeta aole i hiki pono loa aku i kn umikumamawalu. Ma ke awakea oke Poaiima o ka la 12, aa maiamaia ka oihana mare, maloko • ka luakini nani o ka halealii me oa bof>kahakaha ana o ka hiehie mau a me na hauoli nui hanohano. Oua halealii nei, ua kaulena mau ia no kona mahinaai a me qa keena kii nnnui, a na manaoia oia kekahi o na halenlii nani loa ma Europa; a be wahi muimuia ni9U ia e na poo kulaunu. Ua maeeia laua e ka Revecend Johann Lorenz Moeheim, ka mea i knuhna i ke ao nei no ka Buke Moolelo Ekaleaia ana i ko- «'• Mahope koka iho no oka puana boofeuuia acm-o k« oihana mare, ua pnlapaia kake tku la aa keiki aiii aei ia Wiiehehmi' oa, pea» : "Salzdahlum, Awakea, lune 12, 1733 I kuu Kaikuahine Aloha loa : He minute i aoi hope ae nei, a na pau i ka puanaia ka oihana mare. E hoonaniia ke Akua, ua hala ae nei ia mea mahope. Ke luanaolana nei an e lawe ana oe i keia mea, i mea nau e hoomaopopo iho ai no ko'n aloha kaikunane ia oe, oiii, o oe ka mea mekamua loa a'u i hai aku i na lono mua no ia mea. Ke su e ikē hnu aku ana au ia oe, a e hooma<jpopo aku ia oe, aole e pau

ko'u maoao nai aoa ia oe. Ke kaka» nei an i keia palapala ia oe me be ano awiwi loa, » o ka mareia wale oo ka'u m«& e hai aku ai Adieo t Febederika." O ka moiwahioe ma ub mareia aaa nei, aohe he mau hana maikai iki ana, ua hoino a boowabawaba loa oia i kana hunona hou. Ua lehulehu wale na meie kaumahaia ana, aka, 0 ka oi loa aka nae keia o na <nare kaumaha loa ia ana Ua pioepine wale no ka Fritz hoopuka ana, aole loa oia e lawe mai i ke kaikamahioe alii ma ke aoo liewahioe ponoi nana. 1 ke ahiahi aoa iho, a hoi aku lauo i ko laua wahi; a ma ka hooponopono pu aua no » ua keiki alii oei, ua-hooho mai la kekahi poe o kona mau hoa'loha Ue pauahi; a o kona holo aku la no ia, aole i hoi bqu mai me kana wahme. Mahope mai, he kakaikahi ko laaa noho pu ana he kane a he wahine; aka, imua o na aha ha&ohano a me aa hoike oui akea aoa, ua haawi akn no ua keiki alii □ei i keoa kolana knpono ma koaa aoo he wahine ahi oia nana. Kekahi mea ano maikai >s ia Fritz, aole oie i hoohaahaa ikt i kana wahine imua o kē akeß, aka, aa haawi aku no iaia i koaa knlana kopono i loaa iaia. He mea hKī wale no i aa keikf alii nei ke haalele i ke kaikamahipē alii Amelia o £relani; aka, ma na mea a pau loa ana i lohe ai no ko Feredertka kaaaka ui, ke ano koa a me kahi mau aoo maikai e ae, oa hoooipaa loa ia ko Amelia maoao, aole oia e fffhre ana 1 kahi kane okoa e ae; aka, o Fritz hookahi kana kane e mahele pu ai i na poino a me na pomaikai o keia ao. Oiai.ua mare ia uā ke iki nei me Ēlis«beta, oa qpaoae oia be mana kanawai waie iho no ia. I ka lohe aua o Aenelia aō koaa mareia, ua pepe kooa puuwai i ke aloha. Ua <Ai oa haooh o ke ao nei oō> oa, aobe oee cmq maaaolaoa. Aole oia i mare i lrabi kaa« mahope mai, a hookahi wale iho no aoa kaoe, o ke kii o ke ke»kī alil ; a hiki walemai t k«kaoaono o kona Aao makahiki make iho la mi me ke kii o kaoa mea i "liaai okipoma ke ao " roa kena o»a--uma. Keamaha wale na hopena o Amelia me Elisabeta ; oiai, aae he mea la o keia honoa, be oawawa kaniohu r.o ia no ko iaua maa waimaka. O ka maoaolana hookahi wale no, malia o loaa mai ka ulia ma kela ao. Ma ka Poalua, la 16, haalele iho la ka raoi a «« ka moiwahioe i ka halealii Salzdahlan> a hoi mai la i Potadam. I ka pau ana hoi o ia pule, hoi mai la ke kaiki alii kana wahine mare alii, i ekaliia a kekahi boat|ai hanohano o naMii koikoi o Bruawiak. Ma ka hapaoui o oa kulaoakaubate a lakou e kipa ■ai ai aa ke ala hoi, aa hookipaia mai lakoo me 4a haoohano aui. Ma ka la 27 o ia malama i komb mai ai -»a mea i mareia me ka haoohaoo hiehei oui iloko o ke kulaaakauhale o Belina. Ua hoopukaia oa puali kaua ma fca hookahikaha aea. Ua hoopihaia a ua hoopaiakuli is kr ao kaalekwa me na kani ! ana o na pukuui«h«, ke&e.'kuilua ana o aa bele, a oieka hoane ana o na pila paikaa puali

hana. Ooa kaoaKa a pau o Beivna bme na wahi e piH atiB, ua puka aui mai la lakou a ku i wabo o na alaaui, i boo»aniia rae na poni hoonani a i hookaomahaia me na pua. Me keia mau hauoli hanohano nui a pau loa, maī oi loa aku ba hauoli o ka wahioe i uiare ia, ma i hoopuka mai kana kane i kau wahi puana olelo oluolu.

Aka, oia huaolelo aohe i puana ia akn. He efua la mamua ae o kc komo ana i Belioa, na hiki ae ke kaikamahioe alii i Potsdam. Maanei i halawai mna ai o Wilihelemina m« kona kaikoeke i hoiuoia e kona ohaoa. Penei kana hahai mai i ke ano o ka ike a me ke kamuilio ana :

" Alakai aku la ka moi i ke kaikamehiue alii maloko o ke keena o ka moiwahine. Mahope iho o kona ihe ana i kona wela, a me ka puk ilaki o kona lauoho, noi ae la i kuu kaihuoane, e lawe aku t.iia i ke keena i hookaawale ia uona ; a uhai aku la &■ mahope o laua. Olelo aku la kuu kaikiiunne laia me ka hoike pu ana aku iaia. " He kaikaahine keia na'o i aloha nui mamua ae o kehi o ko'uohana ponoi. Ua loaa iaia ka lokomaikai o ka ae ana maiia'u, e malaina maikai oifi, a e kokua ia oe mo na alakai olelo maikai ana. Ke ake aku nei au e pipili a e mahalo mau nku oe iaia, mamua ahu o ka moi, ka moiwahine, a me kahi poe e ae o kuu ohana / a aohe no hoi e hana i kahi mea o ae, ke ōle kana alakai olelo puana ana kekahi. " Ko'u apo a!vu la no i kuu kaikoeke i hoino i»/' wabi a Wilehelemin», " » hoomaopopo āku la hor au i na hoailoaa a pao lua o ko'<( maa . makemake nu'i iaia. Ak», »ose u»t> oia i pane mai i k«u wahi huaolelo. No ka hiki ole mai o kona poe lawelawe pouoi, nolaila, na'n ponoi no i kokua aku ia ia i ka hooponopono ana o kona lauoho a me kona aahu, me ka paue a me ka hoomaikai ole mai hoi no ka'u man kokua ana aku i ka hooponopono ana i kona mau mea e pono ai. I ka p?u ana o keia mau mea, ko'u hoihoi hou Bku la no ia i ua kaikamahiue alii nei i ke keena o ka moiwahiue. He mea i hiki ke hooiiaopopoia e a'u, o ua kaikamahioe alii kaikoeke nei ma ke ano malihini o kona kulana, kona opiopio !oa a me kona maa ole, kona hoomaopopo pono ana i na ano hookae o ka poe o kana kane, a mc ka hoao ole hoi o kana kaue e hoopuka aku i kahi mau ha'iha'i olelo oluoso maikai ana,—o keia man mea a pau ioa na knmn nni e hiki o!e ai iaia ke kamailio mai, he makau i ka hoopuka olelo mai, o hele pu mai no anei me na haawe a ka lihilihi, — he jrainiaka 1 " y Mahope iki iho no, hoi akn la be keiki alii Fritz i Kupina, kahi o kona man puali kana, a haalele iho la no i kaoa wahiue ma Belina. He pule hookahi paha mahope iho o ka. hiki ana mai o ke kaikamahine alii Elieabeta i Belina, aia hoi, na mareia o Kalote, be kaikaina o Wilehelemina me Kale, ke kaikaina ulii o ke kalaunu duke o Brnnswick, a kaiknpane ponoi o Elisa,beta. Mahope iho o keia man mare ana, ua malamaia he mau ahaaina hauoli; a e hahai ana o Wilehelemina i kahi o ia mau huakai ahaaina, peuei : " I kekahi la ae, aia hoi, he huakai hooka hakaha nui. TTa kan makou maluna o na kaa me ke kahikoia me ko makou mau lole maikai loa. 0 ka mōi ma koaa kaa, oia ka mea mamua loa nana e alakai i ka huakai. Ca hoopuka mai oia i kahi a makou e kai ai, a haule iho la oia e hiamoe iluna o kona kaa 0 ka nui o na kaa i piha i na lii, a i uhai aku 1 1 ke kaa o ka moi, he kanawala komalaa U& lohi loa ka hele ana o na kaa, no ka mea, ua paohia ka moi i ka hiamoe nni. " I na kaa alii hanohano e kai nei, aia hoi, hoea mai la kahi makani ino me ka na pn, ame keia man ulia no i haule mai ai, na hoomauia no ka hele malie loa ana ; a h» mea hiki.no paha i kahi poe eae be koho mai i ko makou knlana ia manawa, oa pan loa makon i ka pulo ; me he mea la, aia iloko o na moliwai. Ua kuwelu iho la ko makou mau lauoho ma oa pepeiao, a o ko makou mau lei poo, m ni palapala, a me na kapa aahe, na pan i ke ino. Mahope iho o ka ua asa no na hora ekolu, ua hiki aku la makon i Monbijan; a ma ia wahi kahi i hoomakaukauia ai o kekahi ahaaina hnla nui a me na hoomaamaama nani ana. Aohe mea hoakaaka e ae a'u i ike ai e like me oa poe lede nei, ua ane lakoo ke nanaia aku me he mau po#> kanapi la ka oiliili ma« m% la paia, me ko lakoo maa holoko, na hele a pili I ko lakoa mau kioo. Aohe hiki ia makou ke kaulai ae i ko makou maa aahu, no ka mea, >nhe lua o ko makoo mau aahn, a ua nuho iho makoo me aa mao lole pūlu noi ia ahiahi." He eono mile mai Kapiaa aku, aia malaila kahi kauhale o Retosberg, he Uoaani ka nui 0 na kanaka e noho ana maloko olaila ; e hoopuni ana i kahi pakana kahiko. Aia o Ferederika me kona pnali ma Rnpina. O ke kaikamahine alii kana wahine, aia ao kona nobo ana ma Belina. He kumo hookapilipili wale no paha ka olelo ana, o ka me* ō Uua 1 »oho kaawale ai no ka mea, aohe hale elii kupono no laua e noho ai ma Kupina. O ua pakaaa nei do kahi haku Farani no ia i ki-

I pakuaia mai oia e kona aupuni. Ua kuaiia | ua wahinei e ka Moi, a na haawiia āko no kana keiki alii Oiai, ua pau ua wahi nei i i ka helelei, eia nae, ua hoomaka mai o Fere- ' derika i ka hoomaemae ana i ua wahi nei, a i ua ane nani hoa mai i ka nana aku i na mahinaai, na ululaan, a me na wabi # pau e pīli ana - r a hiki wale mai i ka wa i lilo ai o Reinsberg i wahi pipili mau ia e na 'lii o Euroropa. He kalana maikai ko na halealii pakaoa nei, aia he lokome kona man alialia ma kahi eoao e pili pn ana i ka paia mawaho ; a ma kahi aoao hoi, be mahinaai nani maikai a me na nlulaau akea. i Oua halealii nei'ka ua o Fi'tz i haoa h.iu ai ; o ka rumi nui hookipa, ua kapiliia me ke aniani wale no na paia a me na pohaku mabela maikai loa, a u4 pena ia oluna o kaupaku e na pne pena akamai loa o ia man la. Oka mahina&i me kooa mau ala kikeekee, ua hoomneia ma ka aoao o ka loko ; a aia iloko o ka malino maokioki o na wai o ua loko nei, » bolo ana he mao moku holo haa"heo elua, i makaukau na pea a me na hae i ka ahai holo lealea o ka poe hanohauo. Aia maluna o kahi o na towera, he keena imi palapala o ua kanaka opiopio alii nei, a ua hoolakoia me oa mea nani a paai loa, ; a e kiei iho ana maluua o na kuina wai maluhin. O na keena no hoi i hoomakaukauia ai no ke alii Elisabeta, ka hahu wahine opiopio o ia hale nui ; ua hele wale a lua ole paha kooa hiehie ika nanaina. O kona rumi hookipa, he iwakalua kßpuai ke kiekie. He «o«o mau paka eniani'nui, ekalu e huli ai>a i ke kulanakaahale, a ekolu e hu(i ana mnluna iho oka m&hinaai. Oka pepa i kapiiiia aku ai roa na kowa mnwaena o aa puka anhni, he aniani kilohi nanui e ike ia ai kaupaku oluna ae, kahi i pena hoonaei !oa ia ai ma ka hiaai nui. No ke akamai loa o ke peuaia ana, ina, ke kanaka e nana aku ia mau mes, he lani ke pohai iho ana maluna ona, i hoopuniia me na ao kaaielewa o na «no wai hooiou a pau*o ke kakahiaka a me ke ehiahi. /

He ekolu ka nui o na makahiki i hooliloia ma ka hoonui a me ka hoonani ana i ua hale alii nei; a ia n:\oawa no e hoomakaukauia ana, aia no ka noho aua o ka wahine alū opio Elisabeta ma Eelina, a i kahi manawa ma kau wahi halealii kuaaina ma Schoribausen. He hele pinepiue aku no kana kane e ike iaia, me ka malama mau an« i ka mahalo kapono i ka ledd alii o koaa auo kulana kiekie 0 ka moi, me keia mau hana hoonani mii loa 1 kona _halealii,.-aohe o'lioli iki ia mau haoa ana e hoopuni ana iaia iho, Aoh i pau.)