Ke Au Okoa, Volume VIII, Number 10, 20 June 1872 — [Unuhiia e Jno. M Kapena.] KA NOHO ALII ANA O KA MOI KAMEHAMEHA V., KA KIWA O MA MAKAHIKI. Hoike o ka Papa Ola I KA AHAOLELO O 1872. [ARTICLE]

[Unuhiia e Jno. M Kapena.] KA NOHO ALII ANA O KA MOI KAMEHAMEHA V., KA KIWA O MA MAKAHIKI.

Hoike o ka Papa Ola I KA AHAOLELO O 1872.

£ M 'X«v o m t* Poeiiohoi* : Uā koooiMAia K«o«v«i ooaa ke poo fee " Kta%w&\ e ktobi m»i «i i fca 1«> aUKa «6« o k* Mai Lepen," e hoike ako ba Papa OU i b» me* i bana<a imoa o k* Ab»ok»lo ma koa* a»o b*Uwai an« oo na makahiki eloa. 1 kolik* »i me ia mea, aa loaa ia lakon ka hanohano oka «aiho *oa aka i ka PaUpala Hoiko oaalalo nei. Maka halawaiaoao ka Ahaolelo o ka 1870, na maoaolaoaia e ka Papa, a, p«la i hoīkeia ,akg ai lakoa, "Ua nt«D»rti<>ia, aia ia tnaDa«» he kakaikahi wale oo ka poe i kV>« aole malalo <> ka hoomaln aoa o fca P»p». f ' Mai keia kuino roai, i lawe mai ai ka Papa i ka maūao ana, oiai, aoba maa mai boa o ke ano kaoaloa a oiaio maoli o ka Moknpnni o Oahu oai i loaa ma ka ike'oa o Dr. H< ffinano, ke Kaaka o ka Halemai oia Ka'ihi, oo kahi oiau malama, a peia oo hoi ma ia aeo hookahi na hoike'oa mai na lona Aopon; ma kabi maa moknpooi okoa, aka, oia mao mea oae aohe he oiaio e like me na tnea i lono a i hoikeia mai. Ua loaa aku he lehuleho wale oka poe mai, kekahi p>« aa kokoaakoun loa ka hookao ana ibo a k» mai, oa honaia lukou malo ko o Da awawa o keia pae aina a meaa wahi huoa okoa eae e oalo ai. Penei iho la ke ano oui ma ka Mokopooi o Oaha oei, aka, i ka loaa aoa aku o kahi poe, a, oa ane olnolo w»le no ka lawe a me ka hoikeia aoa mai o kahi poe s aka : oiai, na ake noi no ka pr>e • mai Lepera a me ko lakoo poe makamak» e | kohikohi me ka hoike mai i na wahi i honaia I ai ka poe ako I koe i loaa ole. He mea pa- : haohao 00, aka nae, he mea oiaio loa, me he ; la, o ka lehnlehn oka lahoi Hawaii he poe manao oie loa lakoo i ka poino e kau mai ana : maluna o iakoo lbo mai ka hui a me ka lanoa \ aoa akn me na mai l>pera ; aia wale no a kokooukooo loa ka mai, i ka manan e lilo i ai k» oiea mai i mea hoowahawaha a hoopai- | luaia, ia wa iho la lakoo e ano ake mai ai i ! ka hookaawale ana ako ia lakoo mai ko lakoo mio home ponoi mai ; aka, i na wa moa ; e hookao mai ai o ka mai e iaona aoa lakoo ' toe oa poe mai la eoe ka makaa ole, e aahu aoa i ko lakou mau kapa komo (he mea ooi ka haawiia ana akn i na makamaka i ka wa e laweia ai lakoo i Kalihi,) oiai, aia ka make aaa ka boi asa, a ma keano roia ooi aohe o lakou maoao iki i ka hopena poino 3 kau ! mai aoa malona o lakou—e like me ka ike hoomaopopo o ko lakoo mio hoaaloha a me sa ka-na ana aka o ko lakoa mau makaoiaka. Mai ke ano hoopneioiia o na lono na hoike mua ia aoa mai, be mea kopo»ro d« paba aole e hoohialaai me uamanaolana ika-ka no ka wa e hiki. mai ana ; aka oae, o ka īke hoomaojppoia o na maiama kakaikahi i hala ae nei, oia paba ka mea e loaa ai i ka Papaka manao o ka hoopoka aoa akn, oiai, ma ka nanaina o ka hapanni o ka poe mai i hoounaia i Honolaln nei oo ka nana ana, aa ikea ibo lakoo be mau mai waie no bo lakoo ma ka ili, i kaokoa loa mai ko na mai Lepera mai, ahe ano mai kaokao ma ke alua a . akola. Aka nao, oa ikea e loaa aoa be leho- j Jebn wale oka mai L»epf!a oiaio Luhaina, • kahi o ke kiko waena noi o oa mai lele nei : ) ka wa nae e hoaoia ai e laweia niai lakou i Honolulo oei, ua lohe mna ae la na mnhnouaka n»ia mea, a, iloko o ka wa pokole loa ua baiia ako la ka lono i ka poe i maoaoia ui e kiiia ako aoa ; oa lilo na kula mahi ko i mau wabi pee maikai no iakoo, a be mea makehewa ka holi ana ako iloko olaila, ioa hoi, e like me ka mea mao i kaiii manawa, aohe ake nui o ka poe imi e hooko pono i na olelo kaooba ia lakoo. ]'

0 ka helona o k« poe mai i oaoaia ma ka Halem«i o Kalihi, aiai Aperila 1, 1870, penei no ia : Ks helooa okoa i oaoaia. 2"iB Hookaoia no ka mai lepera ole, .... 90 e komo roai i ka Halemai.. . 188 E ooho ana ma ka Halemai Ap. I, 188 14 _ — 20 - Hooknoia mai lea Halemai mai oo ka loaa w%le ana no i oa mai pili ili.. 3 Hooonaia i Molokai. iT3 Poeimake. 7 Poe i maboka. 3 E oobo oei ma Halemai 17 202 T!o 'il kaee ine 78 wahine, a mailoko mai olaila be 26 aiau keiki malalo o oa makabiki be 14. E pili aoa me keia, be 12 poe ano mai kanaloaia, i boike OMi ia lakoo i kela me keia malama oo kā oaoaia. Ma ka papa malalo oei e ikea ai ka helona o oa mea i oaoaiA ma ka Halemai o Kalihi, a pela ako, mai kona wa «oai i kokoloia. Hoioa holookoa i nanaia.......... 1288 Hookao koke ia. ' 570 Hoio&iaeia. TIB Hookouia mabope mai 145 ' Hookooia a mahope b«>ibu : hoo ia mai i ka Halemai ma ke aoo lepe* ra.. 1 \ Hoooaaia i M01ukai.............. 629 Poe i mke... 29 Foei mahuka S »715 Halkuai ua tfolokai. Ma k» Halemai. Maraki 31, 1870.... 263 Mai Kalihi ako, mai Ap. 1, 1870 .. . 175! Hooooa pololeiia.... 13 ——467 Hookooia mabope ioai aobe mai Le* pet«.. ... ............. 8 Poe i make do oa makahiki eloa, e paa a&a MwaklSl, 1818.... 69 — 12 EooiioUmkaHalemi Ap. 1,1872 885 Eeliui o k» poe 1 aeia, make &c , mai ka weheia aoa ok» Halemai, m hiki i Mar. 31, l«M: Helaoa i m*i Kalibi mai... 531 Hooona pololeila me ka hoolaweia o kapoeihookoniamahope mai.... 64 : —-585 Poe i oake a hiki I Mar 31, 1812... 199 S koe aaa ma ka Halemai. —684 Oenoo kaUkiolaoM m aapalapalahoikalhoo«aaia mal, aka, aa ttU oia ia aakem ka loaa aiaokeU Ukaola. .

Maka nana ana i ka Papa A, ma ka panina mai <• keia e ikea ai o ka baawina i hokaawaleia e ka Ahaolelo i hala, ho ka malaina ana i na Haleaiai Lepera, oa oi aku ia nn ka huioa nui ; o ke kump o keia no ka mahoahua nui ana maioka poe i lo»>hia i ka mai i iaweia mai malalo o ka malama ana o ka Papa, i oi īamoa o ko ka mana wa o ka haawioa i . aku ai ; aku nne, n* enii nui mai na lilo oiaoli o na Halemai no kela ame keia mea pakahi—he nmi keneta ka lilo i ka la no ka mai hookahi i na makahiki eiua i haia ilio nei, a he umikumalima keneta hoi ī ka v la ko na inakahiki loamua aku. Ao)f i enanau ka Papa he men kupnno ke oo( ana ako e hoomahnahuaia ae ka baawiaa i ko iih makahiki mna i-ha?a e ak», oia hoi, he $25,000, ir»e ka manaolana a manaoio

ia e malama' mai i ea lilo me ka aipakiko akahele knpono, nole e oi ako mamua o ka haawina i hookaawleia. Ua hapaiia ke kumuhana o ka hookohn aua i na lunamai loko ponoi mai o ka poe lepera, •, ua ikea ke kni pono «na oia mea Ma ka mnlama o ApeI rila, 1871, Oa iioonohoia e ka Papa o Kapeun Kahoohuli o na Koa Porioi o ka Moi maniua, i Uōna ma kahi o Mrs. Wnleli, ka wuhine k«nemake a ka Luna mamua aku, e, ua halawai mai ia me na hopen» kupono— >ohe man mauao hoohalrthal» u hoopii j louoiu mai Molokai mai, a hiki wale mai i keia manawa, ua oluol ii pono na mea a pau loa—he mea ia aole i ikeia mamua, mai ka wa i hooinakaia mai ai oua Halemai nei. He mea kaumahaia no ke kau koikoi ana iho o ka 'lepera weliweli' oialuna oka luna makaukan kiipono e iike me ia ; np kabi man manawa i hala ae nei, ua hiki ole ia ia ke lawelawe k'no ponoi i na mea e pili ana i kana oihana, a ua ili aku ia mau hana maluua o koaa mau hope. Malalo o na Uwelawe ana a kona mau h<>pe, na olu mai oa hoohalahala a me ua hoopii ; a o.o'a kumu o keia mau houpii, eia oo nialalo o ka noonooia ana, a, ua waihoia aku ia Mr. Meyers nO ka imi hoopooopouoia ana, a, oia lioi I ka mea e hele mau »na ilaiia e nana ai, he hookahi manuwa he haahaa loa iloko o ka mai lama. Ina, he mau inea pono ole kai liauaia, ! e kinai koke i% no ke loaa mai ke kumu oiaio • o ia mau hoolialahala ana. I ka hapa hope o ko Mrs Waleh wa e nolio i I luua ana, ua uli> m»i kahi man pilikia—he [ ; «ou kipikipi. O kfs kumu o keia pilikia i ulu j ! mai ai uo ka mahalo «le i na hana a ua luna j wahine nei, o k« poe mai lepera a ine na luoa t hoonehoia aku ai ma kahi mau oihana ;! h no kahi nian inanawa ua ano kukonakonii maoli ua haunaele nei,—u« hoike koke ia'kn j ka mena Aopuni e hoopau ai ia mau hana j huohauuaele ; a uia ka hoopeiia ana n eioa o j na luna «Ukai i ua haunaele la, a aie ka h<to- ! lo'oliia ana ae o ka uoho'na luni ia Kapeua | Kahoohuli, oia ka mea i pau ai o ka ulu ana o ka haonaele, a oluolu kupono mawaena o ua aoao a i eloa, oia hoi : ke Aupuui a me ka poe mai lepera. M-i ka wa mni o ka'o hoike hopp, oa koknkuluia he luakiui i huipoia nie ka Ahahui Eimnelio Hawaii ma ua wahi la. E k'uknln »11» 1)0 boi ka Ekaieeia Kat<ilika R (J rna i kahi loMkini hou uo lakou. I keln a me tci:i maiiMWa e hele ike mai aun ». - .a >'„nuna o ua ninii aoKo hoomana nei i ko lakou mau hoahauau, a ua oluolu ka Papa i ke kokua

au» akn e like tne k» hiki ia Uko.n,- ia man hana kokas aloha boa k»naka a me Da booīkaika hoomana ana. Oiai, be kakaikahi loa ka poe kanaka maoli, a baole, i lauoa a i kamaaina paha me na knlana o k« baleo»ai leppra i kukuluia e'ke Aupuni a me ka Ahaolelo o ke Anpopi Hawaii ; nolaila, he mea kupono no paha ke hoakaka aku ma ke ano Dui, no tia l>aoa a pao i olelo a i hoikeia akn imua o.ko oukou Aha Hauohaho i kela a me keia manawu no na mea a p»u e pili »na nie kona m»u knlana a me kona ano maoli i keia manaw». E pue moa uku kakou ma Kaunakakai, kan rna ka lio, a liolo aku me ke ano pii kamoe maluna o na knla h«nM holohnlona i ka hikina akno, baia mai k»hi o Mi. MeyiTs, a hiki wale aku i ke kue-maka-pali kaulana o Kelaupapa, he 2,000 kapuai ke kiekie ka iliwai like me ka nii>»ua, M» keia pali € iho aku ai, oiai, o kahi hookahi wale no ia e biki aku ai ma ka aiua i Kalaupapa, (ke aw« pae mn ke kai mai i ka halemai.) Ua banaia heala ti'ii hiKeekee iho ilalo inu keia pali ane piiku

loa, a, ma ka iho'na o be kemaaina i niaa ua ane e hookahi hora e hala. I ka haole ana'hu ilalo, a hoomao ako ma ka nioali o ke ala, o ka hiki koke ako la oo ia i ka aioa papo, a i kahi pae hoi o knhi mau kauhale o knnaka meoli eko kakaawale »na. Ma ka hoomau hoa ako maluoa o ke alauui papn maikai, ua hii:i koke ako la i ka Halemai Leper«, he wabi ooi akea kopono, i hoopiiuiia me nn hiohioua maikai 1 ka nanaīna ako, a i hooluolni» mni hoi na maka e ka ulo ana o na laao papaia, ka maia a me ka pwhala. Uahoopnniia kabi mao hale ena pa P oht.ko, a o kekahi poe hale ua kuknluia mawaena o na mala me na wahi mahi. He uliuli maikai ka aioa, a be ano hiehie ma ka nanaioa ana aku, a ma kooa ane, nni a pau loa, ke kuokoa mei na leper» ae, he oluolu maikai ka noho ana O hale mua e hiki aku bī » kahi noho o ka Lona Wab»i ; be keena kooa i huolaho kopoooia, a me Ha keena e ae, kahi e waiho ai o na lako o kelanno keia i»ooebaawiia ako ai i ka poe mai malalo ooa ruU i kela a me keia pole. Mao ako, ka hale o ka Looa naaa e malame. ; he hale maeniae kupono kona, elo# r«mi { oona poooi ; », o kekalii mau wahi e aeo ka j hale, ua hookaawaleia no oa Ukoo kela a me ' kei» eno, a he keena oo na laau. n» bube a I pela ako. Ooa hale e pili aoa iko ka Luna j noi, oia na halemai no oa kane a me na wa- j hioe, oka poei hīki kupono ole ke lawelawe J oo lakoo poooi ibo—oa hookaawaleia he mao j bale okoa oo ka poe a pau o ke awawa lepere i makemakeia uo ka nana pono ia nna ma oa mea a | *0 e pili aoa i k» ai, ka malama a me ke kokua laao ia aoa—a, no ka p<>e oo e kukouokooo i na mai e hiki ole aoa ka malama kopono ana ia lakeo iho. Ma keia mau h«le i ku haioaliH, a o ko kh Looa bale g>a lekahi to»o," ua~bookaawalēia kekahi map hale no na keikikaoe me oa kaikamahioe, roe kahi h»le okoa i keena kola ; a, oa lo9a mai waeoa mai o ka poe mal leperi ke kome do lakoo. He mao hale okoa e ae oo.kekahi ma ia wabi, i kopooo no na haoa aoo ooi a meka malama aua i na lako a me oa mea e pooo ai o ka halemai. Ua malama ioa ia ma keia wahi ka loaa ana o ka ai kopooo i ka poe mai, he mao bipi waio kekahi e loaa nni mai a; o ka waio i ke kakahiaka me ke ahiahi ; a, oa hoomakaokaoia ka ai e kabi koke Pake (he lepera oo) o oa llalemai U. Ua «oia oa keiki e like me Q&*ike kula e aoia oei ma keia pae aioa—-ka he!ube!u, kakaulima, helokakao, hoikehoooa a mo ka himeoL Oiai, i ka malihioi e komo aka ana e makaikai i keia mau mmi knla, ho >no kaomaha no ka naoaioa ako, aka, iaia no e 000000

maoli iho ai, he mea kopono loa n<> ki āina a • me ka lahoi hoioo'kou, o keia poe opmpio—i aai ha mai ma ko Ukou kok<>—e hookaawaleia aku lukoo mai ka huina o ka k-holehn i pono ai. Me he la ona keiki a pao, a koe nae eloa, aoLe ano manao nui I ka poiuo i loanhia ia l«kob i'oini, i ko lukou haulele an» i ke keeoa kola, ua like ka lakon mau hana me kulii phe e ae o ko Ukon knlana makahiki, e holo, a e paani ana li>a ko lakou ala i ko lakou mau »abi me ka hoomaopupo ole i ka liopeua e kali mai aoa īa lakou. Aia he niamao iki aku i kapakai mai keia wahi kiko waena ako, ua kukulnia kau w«hi loakini ooko, malaila e malamaia ai ka bai< pofc, ,ana i u» la Sat»at> ; e kubi kahnnapule mauYi, be )t>pera no hai «ia. Ua kakahiia n<a kau wahi kahua oliuli akea maikai, i hooluolaīa ka «peia o na kaknna n ka la e na kolonahe oloolu makaoi 6ka akao mai. Ua bele noi ia e keia poe i hoopoinoia, no lakoa ka poinaikai i kuhulu kaokoaia ai. Uā ko kaawale na hal«» <> ka poe !epera mao a maanei oka ownwa. Ai« he kahaWHĪ ma ke p»o « ua wahi nei, a nia kahi la niulie maikai, e halawai inai no anei ka mea makaikai me kalii poe niai lepeea lehulehu, e alakai aoH kahi poe i na lio, a e luwe «na i na pnolo lole i kahawai ; a o k«hi poe hoi e auamo atiir-i na umeke, uala, a pela uku—a ik«>a maoliia k» nohw'na o kunhale Hawaii ma kona mau auo maa mau a pau. Ua malama ma< mae maikai ia na hale (he mahalo uui ia maluna o ka poe mai a me na luua i hoonohoia aku inaluua o Ukou.) He mau hapa baole kahi mawaena o ka p>>e I<--pera, elua a ekolu Pake, a hookahi £nropa. He mikiala maoli na wahine, e hana £na i na moeoa a me kahi inau mea e ae e kupooo ai 00 ka maha a m« ka olaolu oloko o ka Ukou mao hale. 0 n:i kane i hiki pono, ae ma(temake ana .e hana, ua muhi lakon ma ko lukou mala uala, kanu ko f maia, a pela akn. U» loli nui ae na hana no kx;maikai mnwaeoa o lakou i keia man makahiki «.'laai bala ae uei. Ua kaou oui lakou i ka ai i keia mannwa, », ua kokna mai ia mau niea i ka ka Papa mau me« i hoolako aku ai no Uk<>vi ; ua malamn pu ia no ka hauwinu kaulike mnWaena o lalakou, oia hoi, ua ba>vwi like ia na mea a pao i ka poe kino ikuika a me ka p>>e i nele ! 1 ka pouo o ii. liipa a ine nu w iwae, a i hilinni ka hoolako ia ana mui <> ko lakou mau hemahema e hai, a e m»ke aua palia no ka »i ole. Ma ia mea, ke hoomaikaiia ae uei keia iuo. Ona mea-ai hou wale n<> ke haawiiai ka poe lepi ri»—elima pnonn io holoholona a me i wakhl ha-komuka11i r; . >ha pai-«i ika pule, ku haawiiia mau e haoluw»iit'i mai ka Luna aku. oka hipn ka i-a m«u, aka, ti.i hoano e ia ae i kuhi niau manawa ine ka io bipi hou, uo ka pu-a hipi rnai o ka Papa, e hanau mahunhua«mai ih>ī ; a, ua aiaunoia, aole e m»< mao loa aku ana ka manawa e hoemiia ?bo aua ka puu dnla e nkuia nei i ka hipa no ka Halemai. Ua uai maUaahua kiipoao ua haawina ai, ioi ae mamuik o na haawīoa ai i hoolakoia oku i ka puali kaua niiiikni o Euro-

pa me Ai'HTiks ; aka n«#-, na nlii mai n<i k» hiKihMlhhnla no i'a rnea tnn Molnkiii, a nela no

ii)u Kalihi, no ka nui knpono ole o k» aie hanwiia uei i k» poe niai Aka lioi, he hiki kupono i»»e i ka Pupa ke lioopuka aku,,ua hoolako kuponp lo« ia ka poe mai, ioi ae m». mna o ko lab«fu hoolakoiw «na mn ho lakou niao home ponoi—i komu hooiaio no kein hoopuka ann akn, he hiki po ke loai ; oiai, na ake oui kahi poe rna kahi pae ma Kalanpnpa e hoolilo ia Jakon iho i poe lepen», a malia palm, aole no e lioole nmi unu n» kunaka a pmi o ia kauhale, kela«ei« mai lakou malnlo 0 ka niiilnmn «iia o ka P«pn 0 kb p<>c puhu 1 maa i ke kaHhele una nia k<<ia |iac aioa, o lakou paha kai hoouiaopopo, aia ma kau uiao walii ai ole, aka, uu ola 110 ime lakon i kau wahi poi uubo, ka ual.., ka iuamoua me ka pankai. ~S-~, 0 nela u roe keia mea a keia pne e kann a e liooolo ai, oa ikeia no lakoii ponoi no ie, me" ka mana e hiki ai ke h< olilo ako—a, na pinepine loa no ko lakou kuai ana aku i na nala a lakou i hooulo ai, me na pnaa. He mea kupono ka hoopaaia ana o kfia mau mea no ka hoonaauaoia o ka. poo i kipehiia mai e ka poe knkahekahe hoopunipuni, i hookomoia i kela me keia mnnawa me ka manao enemi kue i ua Halemai nei. Ua m«reia kahi poe leppra, aka, o ka hopena ano nui o i» mau niare «na, o i;a haiiaii ole mai o ke keiki—a he poniakni no ia hannn ole «na mai. Iloko o iih mnkahiki elima o ka nīulamaia aiia o oa h»Wmai nei, a nia ka noho'na o k>jl;i mao haneri o na poe niwi nei, be eloa »ale ne mau h»nau i ikt>ia. 0 ke keiki rona, ua make i ka hanan ana mai, a, o ka lua, aia no ke ola iiei, i hanauia m«i e kahi wahine i ano lepera ole. eka, o kana kane he lepera maoli. Ua hoopt»kaia kalii man inaoao kanalua do ka makuakane o ua keiki nei. Ua oi ekn ka maa mnn o ka loaa ana o ka lepera i na i ko na wahine ; he elna hapākolu o kn poe leoera ma Kiilaopepn he poe kaue, a hookahi hapak.ilu na wahine. He rnea ano paha'oha'o im keia ma ka nsnai. H mn» aua, i ka poe n»e i haawi nle i ko lako.' man noonoo'na i na knl»na a pan o ka pii ana r* me ka mahr>ahna inn maioka mai; aka, »ia nihloko o kahi l>nke okoa e hiki ai ke wehewehei»; a me ka p»u pono ole no paha. He'kopono nae ke hoopnk» ae maanoi, o ka wahine i louhia ia mai, na oi akn ka loaa ana mai o ka aws ka mai. moi iaiā mai, mamu» ae o k" ke kane ; a e ikea no hoi, aole paha e hoike mai ka helehelena o ke kino o na w*hine i na »no o oh mai nei maInna o lakon, nka, e ana n«e ka lakon mau kane ia mannwa a ia manawa akn ana. Ua ikea kekohi man mea o ia ano ma keia pae aina; na msre aku ka wahine i ka alna a me ka akoln o na kane, mahope ih'oo fea make ana o ke kane moa i ka mai leper«, a o na kane hope mai, mnhnpe iho u ka «• pokole, oa kaana po i ka hopeua o ke kane mna. Hemen pinepiue ma ka hapnnni o ua mai. ka ikeia ana aka o na hoailon* o ke ano n>ai kaokao mna—ma kft nno e ana o na maka a me kan man wahi e aeo be kino. Ua ikeai» «ko n» hoailona o na mai kaokao mai na makua mai, a i na keiki. Me he mea la, o ia ano mai kekahi o oa komo i olu moa mai ai o ka mai lepera Ma ka oana hoomaopopo ana, e ane hoopao ae ai i ke kaunloa, aia ma kekahi mao ohana, oa loaa mai ke komn o ka mai lepera i ka hannnha opioi.io mai na maawe knokao mai r ko lakou luao m»kna me na knpooa Be me» oai keia i ka poe loea lapaao, aka. he raea boowahaw»haia naee ka poe o ka, hapanoi e ooho nei ; a, he mea hiki no hoi ke pakoiia aemaanei, ol ako ka Unlahs aoa o oa mai <epera ma na wahi i kauUnk moa f ka noho haokae pooo ole ma keia pdo aina. f Ke n.!»o nei no ka hoopnkaia ana m*ioJfa ninao i kela a roe keia manawa : •* R«* n*ai 'e'e anei keia ? Ke hoopuka niaoli aku neimakoa, ae ! Na na ike maa mao i kelala

keia la i h< -iia mai i keia mea. He mau ohana holookoa, a me ka poei ooho pn me lakon.ua pao. kela me keia i k» loaa i ka mai; pela iho la ke ano o ka mai. a be ruea weliweli ka ik(> una ako i kahi manawa ina ke kouio ana aku i kahi hale maoli, e ooh<» m»i ana mawaena o na koiki kekahi roai lepera, he makamaka n he hoael«»ha paha no kahi o ka ohaua, a e ai pu ana paha me iakoo niai loko ae o ka omeke hookahi, me na palapa malnna o kona man manamanalima a me k<>na hanu awahna Ua hoopoinoia oa ola <i kekahi poe eono ma ke aloha ana i ka mea hookahi, i knpono ke manaoia, na nalowale oia mai keia ao akn. He aoo knpono oie ia o ka hoike ana ako i v e aioha i ka poe o kona nhnan, ma ke kokaa ana a m»!ama i ua kanaka mai lepera nei ' maloko o kae ohana. Eia nae, aa piuepine ba hanaia aua o keia mea, a, na hnnahooa waleia mai noi na luna aupnni ke kiiia «ku lakou e hookaawalei» ke kane a wahine mwi lepera paha. Ke h'mpnka l«>n akn nei no makou maanei, na malama oiuikai loa ia keia poe ma aa auo a pau loa. E ku iho kakon a noonoo no kahi manawa no ko kakou kulana, ioa, o keia poe mai lepera a pau, a ina aole i hoopnaia ma Kalaupapa, e hookuu *ale aua e holo muo a maanei a puui keia pae aiua, ma na kanhale'me Da kulunakauhale, ma na anaina me na ohana. Aole e hiki ke hele ako ma kan wahi, ke ole e halawai pu ako m« ka lepera ; alaila, «ole e koe w»hi awawa ma keia paeaioa, ke ole he poe mai lepera kahi mawaena o ia p<>e. He mpa maopopo, oke hopena oia mea, 0 ka hulilii» o ka laliui Hawaii. 'a o na haole kekahi e komo pu akn ana iloko o ia alnpa ana. Aka, aole nae ia mea pau ae, ooa malihini i maa ole i.-i mau ano kupono ole o na helehHena o ka poe mai lep<Trt, e hookaoia anei oa manao kupono ole maluna o lakon; e ano e anei na manao o na aupuni e no na mea epili aoa ia kukOo i ka<ik»a loa ae mai ko keia manawa e noho nei. E hoowahawahaia aufi keia p .e ainainana mauawa a pan, a aole e koni'. mai auakekuhi mokn a malihiiii e paha mnloko nei o k<> kakoo man »w«, koe nae pnlia ko Ukoii hookikinaia ann e kekahi man kuniu hiki ole ke pale ae. n mahuka koke aku Ukou e like me ka emoole hiki i» lnkon ka «hin ana aku mui kalii hauna i ka mai luku. 0 k>» hopena nno nui a kakoa e lioomaopopo ai mui keia inun mea niai, a, <>iai, he nni ua lilo e plli ana me keia oihana; aka, he meu knpono loa kona hoomauia ana, a o ke d»U e h<n>li|<>ia ana ma ia nea, he hiki iio ke ««napono ia he mea ia e hoohoihoi ai 1 k» oihana kulepa, ka mahiai a me ka poruaikai o k» p»e aiua Ma Europ:i ua honlnnloia ka poe mai lepera ma iiH hnleniai pahaku nui, he auo hale punhao maoli nie rm haie kiekie, a i hiiopnniia nie na pa pohaku kiekie. Ua hooko pouo loaia ka hookaawule loa ia ana o ku pi>e mui lepera o k»'ia m»n huli'mai, niui ko Ukou iauna ana me ba poe oU o ia mnn wabi, a, so)e <i ■ makoii kaiialu» i ku hoopuka una aku, o k=* haleinai ma K»lanpapa. ua ano kiipooo ia oia ka hoohalike ana me oa bii!erna> o ia ano niu k«* ao iiei. Aia ma ka Papa B i pakniin mai e hoikeia mai «i ka helima o ua haniu me na inake nia keia pae aina uo na makahiki eloa i hala īho nei, e like me ka hoike ana mai o ka Papa Hoonuaouo e na luna o keia man oihana i waihoia aku ai eke kanaw.ii ma na apana ; ua manaoioia na ane pololei loa ; ma ka Papa Helu o 1866 o hoifee āna i ka oi aku o na make mamua o nn h uiau, l,e hookahi taus>ini hookahī haneri ine iwukt<ltvaknmakoln me k« hap» i kelu n me ki'i» mukuhiki, no n>» makahiki eono mauiua akn. ona paUpaU hoike i wailioia mai i ka P»pa n<>ona>inao n<> na.m ikahiki ek<>ln e pau an» i 1870, ua h<iikeia mai ka <>i o na m«a make he hookahi tauBani hookahi liuueri me kaualima i kela n me keia mak»hiki. Ama n» hoike i wuihoia i keia maoawa, mai ka 1870 m ii, <■ hoike ana i ka oi o elua t:iuBarii ekoln h ineri me kiin.i--h .knmaiwa—a na like ia iue umi makahiki H'e knniu oliiolu ole no ka noonooia o keia hoike'ūa ; aka, o ka hoike'na mahnahua mai o na hnnau no keia m«u uiakahiki eiima i h»U iho nei, he nii'a knpono no hoi ke nantii. Penei no ia mau mea : ....1757 1868 ...2104 1869 2163 1870 2413 1811 .. 2559

Ui aneane ai«u e n»!nwale Ina ha -mai fira i l«u!a h fl aJ mi keia pne ai'M», i na mnkahm 1970 me 1871; 8 un ano mnikni »e ke »no nui o ke ola o k» lehul«h(i mii ka hooknliuia Bdh mai o na K«uka K»ahele ma na M»ikupuni bko!u <i Hnwnii, Maiii a me Kauai, e like me ka hoom nnia ana e ka Aliaoielo i hala. E honmiui aku no keift kumu a e Iob« mai ana no ha pomaikai. E h"ike »ku no k» Papa i ka manio kaumaha ma ka p"inu »n« o Dr i uihōlo ulia wa'e ai i ka w»i tnt kH Ap;«na o Hann; ua hoike mm oi« he knuka lapaau niakauk"a, a hooko pono, ua alohn niiiia e na k«nika m->oli a i nui i>< no hoi « na haole. He mea paahiki do ka noopiha ana i kon« 'kniana, oiai, aolie mea loaa w»le ka loaa ana o la auo kuuk„ maloko nei o keia Bnaioa. Aole i holo pouo loa ka hana nha o ke K»naWHi o ke Ahimiii\ i ikea rna kona poo, "Hp Kan»w«i e lioemi «i i'nn ioo a rne na hewA," a o «e koma naha o ia no ka nrle ana i na N*o hnlem-ii •'iipono nle. U» ninnao mau -ki Papa ia men he malama ola, a ioa>»ia ke kiimu e loaa mai ai > kona m*u me he la, ua aupnio n-> na hoakaha ana o h kanawai; aka, ma na olelo hoike a dh kauka l ipaau ponoi o Honolula hei, a me ho na apana kuaam» hoi. me he .nea la, e h .ike mai Bna >a, me ka manao ole )a o na mea i liaiiaia i na mikahiki i hala m<ia «kii, ua pau kona kupono matkiri ana i ke<» maoawa. (Ja haiia m«i oae ka ma na makahiki elua i hala «ho oei, o ka mai i i«ea mawaeoa o keia poe, ua oi aku ka miihuahua ana ma . mua ae o k«i na oiakahiki he nmi i hala ma \ •»ku Me he m«» la, ua lu-helelci aku e na wahine i hoopaa ole ia o ko lakoo mau inoa oa ano mai kaokao, mamoe ae ■> ka (>oe wahine i Uweia mai m«l«lo o ke kanawai i hookaawaleia n«i ia mea. He mea kupooo no ma ko ooknu nooooo aaa ke o&on akahele o«» keia mea. Ua mahuahua ra«i ke pnhiia ana o ka opiema m>waena o oa kaoaka maoli o k#ii p«e aina. O ke kumu i ula mai ai o k#ia aea, o ka laweia ana a»i o k& bo#«ea*aa a«a • k«hl Uhui e, e hui mau m«i ui om aa kanaka. He mea minamina nui 00, ka ikea pmepi<>e ia a«u o ka ip>t-b«ka opiuiaa m« na lina « ka p«e opiopio o ka lahui, a l»e «ea i ake loa la, iaa, ke oiea hiki ke kaohiia ia i«o «na kekahi ano e kupono ai; aka, me he aaea la, o ka laoakila ana ma'una < ken hana iuo, na ili no ia ma ka n«Uma maiKai aoa o 04 kanaka ia lākou iho. Ua li«up«kaii aai ao e krkahi pw lahulehu, e hoopaoia ke kui-

w«i « ee «oe i ke koaūa o k« «piona* āha, o» I» lj, e ole niil aai km be (Kihi nni ia, oi*i, e lrbalffau anei ha poe e kono ina o» k« halep» ana oi« m#a. He koii ka makemnke noa e pahiia miwnma o ka poe e mea ana ma ia mea, a e u)u mni ana na lnaa e hiki »1 »e maoeolanaia nku no kona hoopao ioaia ana ma ke ano kalepa. Ho mea kupnno i ka nooaoo ana o ka Ahaolelo, ina, he mea pnno ke hooleliia ke kanawai e hoopoeopono ana ike kuai bv«, He mea' an<i noi koea innia ek > p»e a paa. U« hnokaoia e kahi iehulena no ke ino a me ke ano hwpilikia, aka, he ano kanalaa loa ina īo ; o kona mau ho<>ena he ano mniie(<e )oa, ke ole e )»we nuiia me ke kupoiio ole. MaUlo o ks> ni(ito> « n*i i lt«n (ma«wa, e loaa an» oo i ka a>e<i raai a mai ole oa pal*p«la ee inu •»». i k&u.Buino»iā ® fee kauka, a u8 laulnha ka manao ia. oa uka ia ke kaukn no kana lawelawe wale ana i ka hanwi ana mai i ka paUpala ae, a aole mn kona ike oiban« i ka wehewehe an« o><i i ke kupono oia roea. Ina, he laau lapaau ka awa, on ke aha la i lawe ai ke kanka i ka uku no ka ae anß aku ia m«B ? Ina hoi, he mea inu wale iho no ka 000, he aha ka mea i makemakeia ai ka-pniapala hoike a ke kauka no kona inu ia ann i E like rae ka b >kA nme kekahi mau raea e ae o ia ano, be mei kup-i--no ia na ka poe kalepa e kuai aku ai, a aole na ka p<>e kauka lapaaa. He mea waiwni ole ka palapala ae a ke kauka, a o ka uku o ka ha»wiia ana o ia mau mei, he aahau kup«no oleia mnluoa o ka poe e kaai aku ana a me ha poe inu, ke nnnoia ke ano o ka inu a me ke kuaia ana o ka m moluko u ke'a Aupum—ma ke ano oui mnoli o ia aahau, he loaa kaa'ele kupooo ole no ke kauka i loaa ka palauaia ae A oiai, he mea hiki o!e ke hoo malnia ka awa maUlo o ka malamn lapanu ana, me he la, he mea pono ka hooponopono la ke kuai ana o ka awa ma ka papa ho >kahi e like me ka waina, waiona, ka bta, a pela aku. KA HALEHKAi PUPOLE. Ua waih» ho« ia «ku ka malama ana i keia Halemai m«>lalo o Dr. Hofi<nan, ma ka waiho ana mai o Dr. Hil'«-b.rar.d, fea me« i h-nilele mni i keia Auouni mo ka manao e nnhn ana no k«bi m«u makahiki 01 Am«»rika Hoipuia ame Eonipa. O heia mn» oihana kaomnha a pohihihi, ua ia<»elaweia me ke ano hiki a knpono I ka la nma o Aperila, 1870 he kanakolu* kumamalua kane me na wahine, a mii ia manawa mai, ua hoo«omo mai he kanahaknmamnkoln poe hnn; a ma ia mea, he kanahikukumainalima ka huina malalo kamnlami ia aoa no na makahiki elua i hula iho nei; m;«i loko mai o kei-i, he umiku'namiiwa poe i make, be iulMialuakumamakola poe i ola a hookauia, h<>okabi i mahaka, a o ka heluna n na mai i koe n»al<>ko"o ka Halemai ma ka la 31 <• Marnki o keia makahiki, he kanakolukumamnlua. Eia malalo ihn nei e loaa ai ka hoonohonnho papa ana o n« ano lahui o ka pop mai i hookomoia ina ka Ililemai Pupule mai ka la I m*i o Ap<*rila, IS7O : H»w«ii ma01i...... ......48 Amerikn... ... 2 E'elani .................... 6 G«T«»inaDi<i................ 6 PuHiki ........ . ..... . ...... 3 Pake ... .. 1-2

| Mai ka weliei* ana oka Halemai ma ka la 22 o AogHte, 1866, ua hookomoia mai hookahi haneri me kanah ikumxm*limß poe i 'hookouioia mai, a iiini loko m»i oia piie, hp kanalimakuioamakahi poe i make, he elua i mahaka, a be kanauno i hookuuia O n» kumu o ka make «na, ua like no ia n»e na mea ano mau e loaa nei i ka poe M«i Pupule, penei : Na Mai Kuhewa, Kuko*e, L»lo, H>iki a me ka Pauuauaho i ka h»<mlu.& wile iho no. Hookahi mai i make m> ke Ake-pau, a o kekahi no kekahi mea ufia wale ■na ka haule ana mai o ka pohaku me ka lepo mai ka mai, oiai, e hann ana kahi pupule inulalo olaila; ua imi pono i< na komo o ko oa mnke anu, a ua maopopo lea he mea ulia wale ke komu o ia poino ana. M <l»lo o fca ho iponopono maikai aoa a ka L"oa Mi D >vidaon, ua mahuahua na hana kupono i lawelaweia e ka poe mai i ola »lu t?ui>ono, a ua h'i<>pom*ik»iia mai lakou e ia mao hapai h»oa ana ina ko lakou mau ano pohala ae, a me ka h"<>ikaibaia o oa kino; «ole lakou i hookuein e haoa a oi aku mamua o eha a eli.na bon i kela I* «eia U, a ma nn 'nanawa kupono wale no Ukou e haoa ai. U» hookuu akeaia ka poe mai e like me ka mea hiki; he elna mao mea i hnopaa loa ia no ke ano ikaika loa o ka mii, a aole no hoi ia i oi ak>i mamua o na hora be iwakaluakumaha. U.» kukuluia he keena oui, n->na ka puu d»la i hoohol 'ia ai e ka Ahaolelo i hala, a oa kupouo ia oo» mea i manaoia ; ua kokua «ui i« mea i ka māha, ka 010010 imo ka ma> lamaia ana o ka poe mai. O ka h<>op noponoia ana o ke kaaawai o IBTO o ae aoa i ke Kuhina e hookuu aku no ha manawa i oa m«i i olnolu lea loa 010, e <ike me ka hoakaka aaa o ke Kauki, oa h<>lopono, a, oa loaa mai ka hopena pomaikai ma ka malama aoa i kupoao ma ka heluoa oui o oa mai. Ma ka huina holookoa. be mea hiki no paha ke oleloia, o ka Halemai Pepele, oia kekahi o oa Hale i lawelawe pono loa ia mwlaio o k* malama aaa o ke Aapnni, i maopopo ma na hopeaa i hoikeia a me ka hooponopooo ai> pakiko aaikai i» aoa. Ca makaikaīia ua Halemai nei « oa Kaaka lapaaa i ikn nbi ia mau aeo Ha'emai ma aa aina e ; oa hoopaka mai Ukoa i ko lakoo mau mah«lo aoa ; a, he knmu hooiaio pakoi hou mai la, aa kapono no ka hoolako maikai aaa a ks aina oo keia poe i honpoiooia. E Auki Moiiu Am. No ka Papa : Fsrd. W. Hotchiso.v.