Ke Au Okoa, Volume VIII, Number 26, 10 October 1872 — Moolelo o ke Kula Ao kumu o ka Mokupuni Oahu. [ARTICLE]
Moolelo o ke Kula Ao kumu o ka Mokupuni Oahu.
Halawai ke Kula A " r, *mu o ka Mokupuoi o Oahu, ma ka Halekula o Kawaiahao, i Sepl 26, 187? 0 ke Kahukuia Nai ke A! vxni K*»hois o A. Kaleiuli i Kakanoleln Kaii< .<ia na koniu o Ewa, Waialua, Ko.>| a uloH, K >oUup.ik<i. E hoomaka una » b<, K«lauao, W'*iawu, Waioio. Hoiiouliali, f\ ka i, e n»e ,>r« kua. No YVafalua, aole kuau i hiki mai. No
I KooUuloo, o Kahuku, Laie (k,) Laie | (w.) Hauala, Waiooo sme Ma«aue. No J Koolaupoko, komu o Hakipuu, Waikane, Kaiialuu (k,) Kahaluo (w,) Heeia (k.) Heolia (w,) Kaoeohe (k.) he kokua ko Kaneohe i (w,) Knilua, he kokaa ko Waimanalo, o ke I kumo o Kawailoa, aole akaka ke kumu o ko- ! na hiki ole ana mai Hoomakaia oa hana mahope iio o ka pale a ke Kakauolelo. Hoonoaia ke Kakauolelo, eohi mai i na pepa i kakaaia no ka Ariroati ta, a me ka Helunaau a me na kmnuoioao, Eia na kmnn I makaakau, Kahaloa w, Laie w, Honouhuli,. Heeia k. Heeia w, Kaneobe k, Kaneohe w, Waikane, Waipio, Kahuku, Waiooo, Kahaluo k, Hauula, Laie k, Hakipuu, Makua, Makaaa, Waiawa, Kalauao, Puuloa. Ona komu boi i haawi pu mai i na kumumanao, ko Makaa, Pouloa, Waikaae, Honouliuli, Waipio. Mshojje kamailīo mai ke Alakai, he manao paipai e pili ana oo ka manawa oka noho aoa ona kumu ma ke kula Ao Itumn. Peoei oa olelo ; "ua hala na makahiki elua, a o ko oukou noho ana mai ma keia haoa, ake mau oei oo ka hemahema, a makaokaa 019 me-Aō haumona iloko oko oukou mau kala. Hoomika ma\e Ao Heluhelu, Haawina 33 Aoao 86. Ina kumu o Ewt, ua hoinhehi no keia poe kumu i na pauku t haawiia ia takon, a ua kapeke eo kekahi poe, a hooponopono maikai mai ke alakai, a ua kau pono iho la ike aki, elike mo na rola oka aoao 24, me 25. lua kumu hoi i hiki mai o Honolula, ma ka Pauku 610, a na helahelu no lakou elike na kuniu o Ewa, a o ke alakai 00 ka mea oaoa e hoopololei mai a pae pono i ka pololei. Ina kumo o Koolaoloa ma ka pauku 11-13,
> ua heluhelu no lakou, a ua like no ka hoopiinopono ana a ke alakai me kela po'e, i pono ai ka lakou heluhelu ana, pono io no. Ina kumu o Koolaupoko, a maia manawa, ua ikeīa aku na kamu i hiki mai 0 Waialaa, a helnhelu po lakou iAa pauku i koe oka Haawina, a ua &au no i ka ponu mamuli o ka h«opouo(»ono maikai ana a ke Alakai, me m wehpwehe maikai aoa 00 hoi i na kumu 110 keiii -Haawiua. Halawai hou ke kula Ao kumu raa ka horn 1, P M. o A. ke alakai, a o D. W. P. Kahananui ke Kakauulelo, aua hui mai no na kumu a pau o Ilonolulu, me na kumu a pau o ka Mokupuni 0 Oahu a me na kokua kumu.
Hoomakaia ke kula ana ma ka Arimatita o me ka Heioaaao. Ike kama o Kawaihapaī ka D)DBu 59, o ka Pauku 292, o ka Mokuna 8. o ka Anmaliea hou, a wehewehe mai oia i ka ninau ma ka papa eleele, a he wahi anuu iki no, pela no paha ka na pepa i buli mua ai, a kaheaia ke kumu o Waiiupe, e wehewehe hou mai i, hela ninau i pono loa, a ua maikai. O oinau 63, maia wahi 00, ike kumu 0 Jfeß>a k, a haoa ma ka papa eleele, a wehe|rebe mai no hoi, a hoopokoie maioia ika haoa elike me ke kaooha a ke alakai, a ua kulike 00. Oka oinau 29, ma ka aoao 174, pauku 296, i ke kumu o Honouliuli, a ninau mua ke alakaii ke kumuhana, auapaa. Aka, kahea hou ke alakai i ke kumu o Kalauao, e hele i ka papa e hooponopono no ka imi i ka helu komo pililike oi-loa a e hai mai i ke kumuhana, a ua paa 00, a o ka nloau 00 ua loaa. Oka nioau 31, oka aoao hookahi no i hoikeia maluoa, i ke kuma e Kahuku, a haoa mai oia i kekahi hapa, a o kekahi hapa ike kumu 0 Laie k, a loaa no ia mau kumu. 0 ka ninau 24, oka aoao 176, pauku 298, ike komu o Kaumakapili, a haoa oia ma ka papa eleele, a ninau ko alakai i ke kumahana, a ua paa 00. O ka oioau 29, oia aoao hookahi, i ke kokua komu o Kaumakapili, e hana ma ke aaa waioa a kaheaia ke kana 0 Hikipuu, e bana ma ke ana bia, a ua bai mai ke kokaa kumo o Kaumakapili, ika na loaa, alaila kue mai ke kumu o Waiono, elike me ka rula, 1 ua hooponopono ke alakai, "aole i papaia mai kakou uo ua wehewehe e ae," ahe nui oa m»nao, aole i paa a loaa ao ka ninau i na kumu nina ia mnau 0 ka nioau 24, oia aoao hookahi, i ke komu o Makiki, a hana oia ma ka papa eleele, «ua loaa no. Oka ninau 7, oka »oao 178, pauku 300, ike kumu o Kaneohe k, 1 ua pololei 00 kaoa imi ana ma ka papa eleele. O ka oinau 12 oia aoao hookahi, i ke kuma a Poka-i, a me ke komu o Waiono, ua makaukau no. Oka nioau 14 oia ao&o no, i ke kumu 0 Waipio, ua pololei do ka imi ana ma ka papa eleele, a me kaoa «ehewehe ana a h«kt i ka loaa aaa. *
Hooiaaka oa ninaa Helunaaa oia ka ninaa 136, o ka aoaq IdO, i ko kamu o Panoa, q» lo*a 110, alaila kahea k« alak&i, i ke kuma o \Vaifeiki, Momalua, Kaumakapili, « w«hevehe ihi elike meio lakou ik«, a ua hana bo l«K-fc n hiki i ka loaa ana. Q|k« nioau 139, o ba aoao 191, i ke kumu o Vf, u» wehewehe mai oia i kB haoa a h>kr.i ka l >aa aa%, a ninau ka alakai i k* oa kuiiMt wohewehe aaa bo keia nioau, na he
kumu o Kalihi'Oka, i wehewehe maikai mai, me ka pahee, pela no Ke kumu o Waiono, me Hakipuu, a he oui no aa wehewehe e ae no keia ninau, i kekamn o Waiono ka hooiaio a loaa a &c., a oa poloiei no. [ He olelo hooholo oa ke kumu o W aiooo. | " E lilo ke kauaeaae hope o ka hookuu aoa ma ka himeniia Keaweamahi." *?' i La kula 2. Hoomaka hoo ke kula Ao kamu, Bept I?, o A. Kalaeli ke alakei* o ke Kakaoolelo i hoike mua ia oia no ke Kakau* oielo. Hoomaka na bana uie ka paie ake alakai, heluhelo ka mooielo o ka la i hala, a aponoia. Hoomaka ke kula ma ke Ao Helahelu, o na kumu o Ewa o Waialaa o Koolauioa, ma ka rula 1, aōāo 27, a puala like mai aa kamu a oa paa 00, a helahelu pakahi ma na hoikeano, a ua aouu iki do hoi kekahi poe, a hiki ,oo kekahi poe. Kahea ke alakai i ko Hoaolulu ame ko Koolaupoke mau kumu, a pualu tike mai lākoo i ka ruTa 2, o ka aoao 20, a ua paa 00, a heluhelu pakahi ma ka hoike aoo. Na kumo o Ewn, Waialua, Koolaoloa, pualu ma ka rula 3, ua paa. Na kamo o Hfeao)at<i > Kooiaupoko, ia iakou ka rula 4 a me ka rah 5, ua paa. O keia na rula a ke Kahukula Nui, iikeia ma ke Āu okaa, no ka haawioa fiB T ' a0a0.368 oke Ao Heluhelu. laa kamu o Hooolola ame Koolaupoko, ka pauku 1, ko Ewa, Waialaa, Koolauloa, ka pauku 2. Ua olelo ke alakai, e hoopili mai i ka rula 1, me ka heluheiu ena o ka pauku 1. Ua hooholo na kumu i ka rula 1 o ka aoao 31, ko ka pauku 2, a ua anuu kekahi poe, a hoonoho ke alakai, ina kamu o Honolulu a me Konlaupoko, ma kekahi aoao o ke keena, a o ko Ewa, Waialua, Koolauloa ma kekahi aoao. Ku na ko.mu o kela aoao a mo keia aoao e heluhelu, a pau ka haawina, i ke alakai ka ninau aoa, a hai mai na kumu elike me ka hiki ia lakou, a wehewehe mai ke alakai, a kue.ke kuma o Wailho, i kokuaiae ke kuuu 0 Hakipuu, a o ke kumu hoi o Heeia kokoa 1 ka wehewehe a ke alakai' a ku oo i ka noonoo ka wehewehe a na aoao elua, no ka pauku 3 o ka haawina, a wehewehe hou ke kumu o Waiono no oa ninau a ke keiki, kokua na kumu a pau, a ua nani kela.
Heluhelu ke kuaiu o Wnikiki-bai, ko Wailope, ko Makaua, i ka rula 1, aoao 31 heluhelu mai ke kokoa o Kaumakapili i ka pauku 8, ua pahee 00. Ike komu o Heeia w, ka paoku 16, i (ie kuma o Eamoiliili ka pauku 9, i be k»mu u Waipip ka pauku 6, ua uani nb oke kumu o Miooa, ika paoe a ka mokuakane ua &auu ka oa koho aoa a hooponopono ke alakai a pololei. Ike kumu o Knilua ka pauku 6, a ninau ia ka Loina I, ooa kiko, ua paa. Ike komu o Waikiki-hai, ka nioau no ke kumuoielo, a na ke kumu o Ka-lihi-uka i hai akaka mai. 1 ke kumu o Waikaae ka ninau no ka ho-panaolelo-bui. e pili no ka pauko l, pane mai ke komu o Heeia k, o Haie a me lii. oia iho la kona maneo. Ma ka hora 1, akoakoa mai ke koeaa o oa kumo o Hooolola, a huipo ue na kumu a pan, ua hoomaka na hana ma ke alakai o na Eumukola, o A Ealaoli ke alakai. No kb Komomoa. Ine kumu wahioe a pao, e hoomaka ana i ke koinu o Roma w, & pau oa kumu wahioe i ka niaau ia e ko alakai. oa makaukau like lakou. I oa kumu kaoe o Ewa, Waialoa, ke koena o ke Kumomue aua paa no, a ninan ia ke kuipu o Mekua no kahi e malama ia ai ona buke, a pane mai kela, "ua hemahema ka Halekola, aole i hoolako ke Aopuni i paho palapai*, ake hemahema nei ae."
No KB Ao H*luhblū. Ike kamu 0 Watawa, Poka-i, Kaaaola, ka ainaa a ke alakai, no ke ao aea i ea hauoiana ma ka helahelo kaakele, a ua wehewehe maikai mai lakou. I oa kumu o Eoolaopoko me Koolaolea, e hoomaka aoa i ke kumo 0 Kaiiua a me Waimaaaio kokaa kumu, no ka helnheiu paalo, a pela ao hoi ko Kahalua k, kamo, ua paae pololei lakou. Oke kokua kumo o Kaoeoho w, ia ia ka uinau 00 ka kaawiaa o ka la < hala, ea paae pono mai 00, a pela 00 na kumu a ipaa oaa kola i heikeia enaiuna ae. No sa Hklueuhui. Ike kama o Waiono ame Kahuku, ame Laie k, ka ninau aoa a © ke alakai, oa paae poao mai uo lakou inahaiaa. No k4 llkli>ra4o. Ike kaaia o Hakipau, aoka hiki ika haamaaa ke kakau aa ka papa, aua aouu iki kaaa paoe ana mai, a hwpololei oaai hoi ke kasa o Haoula. A ina kuma o Hoaolulu ka hana i koe oka Helnnaaa, e hoomaka aoa ike kumu o Moanalua a pela na koaa a pau e aiaaa ia ai eke aiakai, aa loaa ao. A paalu mai lakoo ma ka pa-lua a hiki i ka l(W, a Ueemi ma ka pa-ha puaia hoa ma ka pa-'aa, e hoo«aaka ana ma 3, a hiki i ka 160, a e mai a loaa 3. La kui.a 3 Hoomaha hou ke kola Ao ko> mu Sepl o A Kalauīi ke aiakai. heluheluia ka moolelo oka U i hala apono ia, pula A. 0 Kaoliko.
Hooaaka na i>ssa aA heiuhein Kumamenao aD.W. P. Kahaaaoai, Komakala o Kftlibi-k*i » hoop6aopoao», e kabi kamu mnkemake e kamaillo a»o o TOfe|ooo. Helub«lu mai o Kaaaheie, kamo o W*ipto i kana Kuraura#oao, aaahaloia. Heiobe]a mai o Kaola, kama o M»kua~ i apoooi*. \ Heluheio mai oA. Kalapli i ka oa maa Kuo«m%o«o eioa, mai ( , biki mai ke Kbbakala Nui, ua paipaj( mai oio imo» ooa kamo, abe loibi do kooa hamoiiio aoa t aolo i paa pooo ia'u, o pono,e kala s»i ia'u, oka oleia hope a'o i loho ai, "e maheie ppoo t ka manawa oo kela bute keia buke." Oleiu mai ke komao Waiaoo no ke Kutnuisaaao aA. Kaiauii, a peoei kaoa oielo aoa ; " ioa i aoia oa kaoaka o Hawaii oei i ka oleio ba< le ; mai o BiDamq ma mai a hiki i kei& manawa, ai«ila, e hupo loa aoa ka keia Aupooi." Heluhela mai o S K. Kuhaoo, kumu 0 Maemae i kaoa Kumumanao, aa eleu ao. O L. K. Haiualani, kumu o Kalauao, heluheiu i na Kumomaoao, pela oo hoi o Lapiiīo, kumo o Roiua k, pela oo o Kekapa, kokua koio» o Kaumakapil», a pela oo o Ki>ikios, ham» o lloma w, aua lanUaloia k« lakaa e pau, aoio i pau ke koeoa o aa Kumumanao i ka heluheloia. U» kohoia oA. KahmH, i Komito, a oaw ~ e kobo aku i mau hoa oooa, e oooaoo oo oa Kumumanao ke hoopuka aaa ka Nupepa. Hoomaka oa haoa ma ke alakai o Ba Eo* oiukala, i ke kuau o Maemae, oa rula o fce kula aoa, pela oo ko Pauoa, Kalihi-aka, he bhuu iki no ia lakou, i ke kumo o Homa k, kau i ke a-ki oka hiomalu aoa i ke kala, » be kumu o Waiawa. Wuipio, Poka-i, Waikiki kai a me Kamoiliili, oa pae pono no lakoa. l.ke kuma o Kawaihapai, ke koeoa oaa hana i hoikeia maluaa, pela do ko Hooouliuli, Kailua Pouloa, Laie k, Kaomakapili, ua paa no m oa ke kokua o Kaua»kapiti, i hooinaemae loa mai, a aaoi kela. Ike kumu o Hakipuu, Makiki, Maooa, Roma k, Roma w, Kaumakapiii, Waikiki-kai, ;K*betar k, ke ano a ke kumu e hoolohe ai, i ka lakou maa baumana no aa haawiua kula o ka la, aaa pane mai no lakou. H omaka ma ke Ao heluhelo, ika haawina 106, aoao 287, aua heluhelu pakahi aa kt mu a pau, alaila wehewohe mai me ka hoopili i na rola no keia haawiua, •« ua anuo no kekahi poe, a pololei no kekahi poe. A hookuuia ke kula Ao kumu ma ka himeoi aaa i ke mele Lahui a me ka pule J. H. Kaoepau. I o'u mau hoa Kumukola mai ka lae o Sfakapuo, aka paia ala i ka hala o Kahuku. Aloha oukou, ke waiho ako oet ao i ka moo'*l° o he ka>« Ao kaaiB, a oaaa ati oakou & ke n>>itC6 <i«i k& oakou hkahaa, eftke me ka mea iikeia ma na ia kala kumu, » u* koe aho no ka papa-hoike ake Aiakai aole iikeia. Me ke aloha ia oukoa a paa. D. W. P, Ka^ananui. Hope Kakauoielo.