Ke Au Okoa, Volume VIII, Number 47, 6 March 1873 — KA MOOLELO O FEREDERIKE KA NUI! Ka Moi Kauiana o Geremania. [ARTICLE]

KA MOOLELO O FEREDERIKE KA NUI! Ka Moi Kauiana o Geremania.

WU.U 60. No oa makahiki be u«»f, u» moe «nalie iho j la ke aupooi o P*rusi» iloki» o k# nohu «a lobib ana Iloku o la mau maaawa o ka hauoli maluhia o ke aupoui, aoba ro»o inea nui e a« » ka mea kakau moolelo « boopa» iho m,, 0 e boom»bpopo aku ai lioi i;«u* o ka poe le- . huleliu heluhelu. Ua l.ooliio ka Moi i kooa j mau ineoawa, eaanauli o ka hoolaopai hou i Ooa oo oa m«a oka wi i hala, i pao ai i ke ] poho, ma o aa hoooka kaua leLuhelu aua. 0 aa kulanakaolinle o Sileuia i pau ai « ke ahi ua kokulu hou ia lakou ; ua oku la oa aie ; ! ka oihana mahīai a me ka oihaoa kalepa ua | boo)aope> bo»ia w», «» a hoopoao-1 pooo flWTia (SS -KfciI8WM u w myuat , o «a ■ hoopii a me na hihīa o kela ano lieia ano, n« | hooponopono koke ia lakoo meloko o ka pale-, oa o ka makahiki mai ka la mai o ko lakou i hookohuia aoa. Oiai, oa uiha ka moi i ka ooho 'oa n oa wa ! k8u », ua kukulu ae 1» oia i lewl»i naui i i kapaiu SaoH Suiici, ( ka Laoakila ioa« ka Lu- i hi Ua kukuluia ua halealii nei ma ke- j fe s hi puu e kokoke aoa i Pot«d«m ma ke knu j wahi oo«»oea ; aka, he maikai Oiie ke kii o ] ka naiiaiua o ka aioa mt»i k« h»l«;alii mt»i. Ha'ka malama o Mei, o.ka 1*47, hoomaka j ae la o Fere<!aPka e noho ma u« haleaii» nei, j a ua konw ia us hotealii la oio ka haawi aoa j he ahaaina noi no na poe hanohano he elua ; haneri ko lakou nui. Ma keia halealn oia i hoohala ai i ka hepanoi o kona mou la hoo- | luolu. He mau halealii oaoi oko» e ae no : kekuhi o ua moi PCTusia nei, o»a kela a mē ; keia wahi o kona aopuni ; ake, ua oi loa'ku ; oae kooa mekemake ana i ua wahi nei. Ua j hookaawale oia ekolo rooii oloko o oa halealii \ nei oou» ponoi ; _be roroi hookipa, he rumi j palapala. a he wahi keena uuku oo ku rumi j moe. Maloko o ua wahi keena uuku uei i i moe iho ai oia ma ke aoo nobo aoa o ka poe j malona o ka moe hao, me ka pako makika } ole. Oiai, oia e uoho ana iloko o keia maluhia, aia hoi, ke moo 1a no ka lele ana a na ao j kaua ai« katxjpau wahi e ae o na aoponi o ■ Earopa. Aka. o keia roao anipo uila, a me | keia mau oei hekili o ke kaua, aole ia i iilo i: mea e hoopuko ui i ka hiolaoi malohia aaa o j Ferekerika ka Nui. O oa moi IV'ro«ia la, aole oia he kan#ka hoomaooauoa wale i kona maoawa ; ua hoolilo oia i kona m«u inauuwa nw oa haoa a pnu e hoomahuahoa ai i oa waiwai o kooa aupuui. Ma ka hoopooopooo aoa i oa oihana o kooa aupuoi, aia wale oo oa maoa a pau maialo ona, oia hoi ka mana kau kaoaw#i, ka maoa hookolokolo, a me ka mana Looko. Aohe mau aha kao kauawai e hui pu ai ine ia ma ka hena aoa i ua kaoawai.

O kona mau Kunine, lie mau kauwia wale no hooko ai i kana k,inolja, aohe mana ma na aha hookolokolo, koe wale no kaoa/maU mea e kauoha aku ai ia lakou. He hiki no iaia ke hoololi i na olelo hooholo i kel» a me keia manawa ana i maoao ai, a hili aku i na lunakanawai me koaa kookoo, a i ule.e li uu ia lakoo, O keia ano aepoui, holpooopooo ponoi oo ia na ke kino o ka moi Q ka Moi, he kanaka.lawe nui oia i ka paka hoohanuhanu. E lawe mau ana oia elua mau pabu paka m'i kona pakeke. Maluoa o na pakaukau e ku ana maloko o kona keena, he lehulehu wale na pahu paka hoohanuhanu. O ke emi mau pahu paka, he umikumamalima liaoeri dala. A laia kekahi mau paha i hoonohonohoia me aa momi oani loa, i hiki aku na kumuknai i ka ehiku tausani elima hanen' dala pakahi. I kpna wa i make ai, ua ike ia ma kona moowaiwai o na mea gula, hookahi haneri me kanakolu mau pahu peka hoohauuhau. Aia oo hoi, kau wahi mahalo nai ia ai o ka Moi Perosia, maiuna o ka haawina o na hoohanohano aua i ka poe o kona mau puali kaua. Ua haawiia ka hoohanohano ana, aole ma ka hanau ana o ke kanaka, aka, ma kona koa wiwo ole, makankau a me ka lawelawe ana ma ka oihana kaua. tja Looinaopopeia keia mea mamuli o kekahi palapala i noi mai ai a kekahi Count HdDoweri», i kulana kiekie no kana makahiapo maloko o kana puali kaua ; no ka mea, he poa alii kona kulaoa. No ia mea i pane aku ai o Ferederika ma kaoa palepala peoei : *' Ua konoia mai au e hai aku ia oe, ua papaia mai au aole e hookomo mai iloko o keia paali kaua, i ka poe o ke kalaoa counts, no ka mea, i ko lakou wa e noho ai malalo o ka oihana kaua no ka makahiki hookahi a elua paha, a i ko lakou wa e haalele ai, ua akena lakou no ko lakou manawa pokole i noho ai. Ina e makemake aoa kau keiki e komo mai iloko o ka poali kaua, aohe he kokua nui no sa ka inoa coUnt. Aka,« hoohanohaooia no oia ke loaa a makaukau kupono oia ma kana oihana hauohauo. " O na Count opiopio e bilfi ole ana ia lakoa ke ao a ke hoomaopopo no kahi mea, o lakou ka poe hupo loa ma na aina a pau. Ma Eoelaoi, ua hoomaka ke keiki a ka moi e ho-

lo Ism» mlom o U ow4», i khee « loaa < poao ai iaia na kai i pu e pili *u it othi- l aa, Ni> ka n»"», da panlel» nui ka lanakila o o» mea • pao malon* o ka «leo a a»e ka i makaokan. F«e«ier>ka." O kekahi me» ; hoomaopopoia roa ka oihaoa kaoa o ka ».. .. • aoa moi o Perusi«, oia uo oa mea « pili aua i ka ikaika a tne ka habuoa o ua kanawai koa ; weliweli laaoa ole. O kahi bewa uaku loa ua boopa.i ia me ke ahioui ole. Ooa Loonaamae kaua aoa ma oa wnhi hoomnHOa Uua, ua liloia i meae Loaliueha aiau iu& ola aiaikai o k« kou Ua aueaoe biki ole loa ke holo inahuka ni»i ka paali k«ua aku. O kahi wak» no e pakele ni okn |>upehi iho oo oke kou i.na ifao. O Ba-

ronu l'reuck, ma kana mau olelo ponoi, ua hahni mii oia i kekahi muoielo weliweli ina h* puali kaua koa ponei aoa i noho luna ai I ka wa malnhia, aole hala kekahi hora hookuhi e hiki ai iaia k» aīekai i koua poe koa ; e houuiaka aoa ka paikau ana i kakahi'ka nui i ka hura eha, a ia manawa e hoomakaia ai na paikau pohihihi loa, Ua maneo ō Feredenk«, o keia ke kala noomj<.. aa maikni ioa ma na pub|i kaua li >make ao nei. U» kodo «a lakou e lele aku ina oa Huwaha i hoakea iDau la i oa maoawa a pau, a hiki wale i ka loaaawo o P .u>i f *a oaole o kabi poe o . koa, a pau o« lima a me oa wawaē i ka hakiU» )»t»» 8 l»lt ab innlwi» o , aa pā laau kiekie, n ua. hoaeoau ao hoi fea h»v» ,lo nui loa ana oo kpkahi mau mile. He ane- | aiie ioa la a pau e make ana a e pao aoa ka|hi poe ika eha. Wahope koke iho o ka hiki ann o fca la i ka 1010, o lawe ai lakou i na lio ; hou aole i holo ia (oainua, h hoomau ak<■ i kejia inau hnwa pnpilikin. He mea pinepine ■ lou ko lakou hoala ia aua mai kahi moe mai, I he elua a ekoln munaw» i ka po hookahi; i | mea no l»ikou e makaaia mau ai, He ewnlu I wale DO minule i ae ia aku i ke kon e hooj maaaukau ia ia ibo i kona lio, i kona lako : kau», a hoike roai ia ia mawaena o ka lainu j o kooa puuli ponoi me ka mak aukau i kona | mau poao a pau. I ka inakahini 1747 hele mnkaikai aku la ; ke kenela Saxe i Potsdnn, a ua hoikeike ia l am oia i ka paikau ia ana o ua oau koa Pe-ru«i-i nei. Ma kana hahai ana no ua paikau ; nei ua hoike mai oia peoei: "I ka wa i houluulu ai o kela a me keia puali kaua a mnki i poiolei i'i imua ona na puali kaua, ua like lai kou me be mau paii ponaku la ke kupaa o | kcl < a uie keia kibi ; a i kahi manawa hoi Ke j hool li ia lakou no ke kaua ki hakahaka hoh, : na like lakou me na paka ua naulu e helel. i j liilii Bna meluna una kuU. Ma ka hoouka

kaaa ana o na kaua lio, aa pololei loa bo iukou mau laina, aohe hookahi kapuai ke paewa o ke poo o kekahi lio i ko kekuhi, aohe no boi e biki ke hoomaopepo ia aku ke kekee o ko lakoo l«tB% o keU mohele me beio mahele. I ka aoeane aua e pau oka 1749, bīb be hookaliakelia ana o na puuli kaaa Aun«tuiis ina Mmona ; a sia malaila i iioikeia ai knu wahi hana hoopaipai aka mol 0 Perusia. O oa hookahakaha uei, aohe oo ia he mea nui, e hiki ai i ka eoaeperese a noa kaaa kaue ke naue ae e ike iua hookahakaha oei. Ia la, hoea mai la maluna o ke kahua hookahakaha ekolu mau alii koa Pernsia. Ua olelo ia o ko lakoo mau kumo i hoea mai ai, e hoowalewaie i na koa Auseturia e mahuka a komo malalo o na hae o Perusia. I ka- loheia una o ia 1000 mawaeoa o na lunakoa o Ai>seturia, ua kipaku koke ia aku lakoa mai ke kohua hookahakaha aku. I tea wa i lohe ai o Ferederika no ia mea, aohe aoa olelo, aka, ua hoomau iho la ia iloko ona iho, uo ka hooha-

Da ana eku i kabi mau mea aoa i oaaoao ei e hoop&ipai aku i Da hookuke kipaku a ua lana koa Ausoturia.

Aia hoi, he mau mahina mahope mai, iioko o ka malema o Mei, 1750, he hookahakaha nui aoa ma ke kulaoakauhale o Beltna, a malaila kekahi mau alii koa Auseturia, a ua poloai ia aku laua e kekahi alii koa PeruBia, ka Lukanela Kolooola Cbaeot. Ua ake ole na alii koa Auseturia e komo aka maloko o ke kahua hookahakaha ke ole ka moi e ae mai. Hele aka la ke eolonela e ike 1* ka moi Ferederika, me ke noi pu eku, iaa e oluolu ana oia i ua roan alii koa Auseturia nei e hiki ae maluna o ke kahoa hookaliakaha okekahi la ae ; a aole no hoi i loheia ko ka moi haawi oūa mai i kooa ae no kana ooi. Ike kakahiaka aoa ae, holō ako la ua man alii koa Auseturia oei maluoa oke kahua hookahakaha ; a aole no hoi lakou i komo pouo aku i waena oke kahua hookehakaha. Ia manawa i hele raai ai kekehi alii koa ukali o Feredenka, a kipaku aku la i na alii koa Ausetnria me ka i aoa aku ; "Ma ke kauoha a ka Moi, e hele koke aku oukou mai ke kahua hookahakaha aku nei." Ua hoohilahilaia aa [ .«e alii koa Auseturia nei, a haalele nui iho la lakou ioa kahua hookahakaha nei, ame ke kulanakauhale o Belina.

No keia mes, u» hoopiha pu ia ka manao hilahiia iloko o ke alii koa Perosia, k« eolooela Chasot, ke kaeoaaina boi ooa alii koa Ausetoria nei; aoo ia mea, oa holo aku la oia imua oka moi me ka nioao aka. "Aole aoei oe i ae mai ia'a e ka moi e poloai akn i kela mau alii kon maluoa o ko kakou kahaa bookahakaba ?" a pane mai la ka moi. "He oiaio oo ia mea a kuu o&oela e hoopuka mai nei, a ina aole lakou i hele mai oei ma ka hookahakaha o keia la pehea la e hiki ai ia kakou ke kukai aku no ka lakou mau haaa kipaku i ko kakou mau alii koa ms ka hookahakaha o Marena o ka makahiki « hala ae oei?" A paa loa iho la ko ia la waha.

E pili ana me kela wahi moolelo pokole kekahi moolelo okoa e iho i ma'i ilo noiia ai Ferederike, a peoei no ia : I t<a makahiki

1760 e uoho mm* kekehi knaa kaU it<h«ae | akamai ma fce kauhaie o Bearltb«M. 17* huoaaanaoh ia oia ma ka oihana kabuatp<>ls o« ooi k« akaiaai buk« i i«a« akii i*i« ; • m n«le 4i»B ui« ik» oi» oih«n« oa»o«««. Ika mako aoa •> k« kalioaapule o ua kulaoakaa* hale hei, o» koaoia aaai ia e ka haku o aa kmhale uei e l««e i ka oibana kahuoapaie a ke kaaau i naake, me ka uka hookaki haoeei dala o ka «akahiki; ioa oia e aoare aaa ka haiawnh»ee aka lede oaa haka la. Aka,

0 ua kabaoapate oei o LioseubMth ka inea, aohe ona make<aake i ka hooa»>e aoa o ua wahine nei. A oo ia mea, ua hoopilikia wale la mai la ua k«mittkal » ilihune oei e ua hako ia o ke kaui>Ble; a no kona ooho pooo ole oa% | kt;ia wahi oo ua mau hana ioo la, oolaila, j hooloulu oa«i la oia < kana otau wahi dala he j ekolu hanen ka oui, a huliu iho la oia e holo j 1 Kelma. O liana mau dala nae aia wale oo ia o> 08 apaoa e hiki ole ai ke kukai ia ma ne waiii e ae. I kona hiki ana ako ma k< hale obi dute, ua bao ia kooa laau wahi data a pau; me ka olelo ia mai, ua papa ka Moi y kekalepaia ana o ia auodal<* maloko o Belina. I ka pau ana o kaoa mao dala i ka hao ia, ua koe mai iaia be pelii holu maou, he «nN| paha lole ao«u, » «io ; H«re ako U oia a komo aku la iloko o kekkwl hoiele me kahi dala ole; a oo ka ike aoa nii, n ka \ koaa na« waiwa» «oko i koe, aolaiU. h'jakipa oia iaia maloko o koaa hokele. M»laila oia i noho ai me kn ilihuae ioa no na pule ewalo, a hiki wale i fca maA»wa a kahi pee i kena m«i ai iaia e hele kino aku oia imua oka moi. Hele wawae ako la oia i PoUdiip, a pem>i ka moohlo o kaaa hele hna nnua oka moi ana i lioopaa pono ai.

U« ponnihai au i tciko i ka moi ina P.;tsdam iaia e paikau pooui nua i kona mau iiuali koa, a i ka pau aua o ka paikau, u» puehu aku la as kos, a konao nku la ka moi )loko oka mnliinaai. Aole i maopopo ia'u ka'u mea e bana ai ii manawa, aka, uoahi ae la au i ka'u mau palapala a'u i kakau ai i oa kuaou o ko'u mioao ika moi. Ia mana WB, ike inai la kekahi mau alii koa i kuu maa paiapala, lalau ra*i la a nana tho 4a laua, a kuhikuhi mai la ia'u i kahi n ka moi i ealo aku ai. la'o i hooKokone aku ai i kahi oka

moi e nobo aoa oia mawaena o kana poe mahiai; a i bona ike ana mai ia'u, hoouna mai la oia i kekahi ō kona poe keuwa oo na pepa a'u e lawe ako ana, a nalo aku la ia ma kekahi aU o ka mahinaai. Hc mau oiiauU maliope iho, hoea mai la ia me oa mau pepa oei a»i kona lima, me ka peahi mai ia'n e hookokoke ako i ona la. Ulu ae la au i ko'ii mau manao kōa a hookokoke aka la i ooa la, * hoomaka mai la oia e bsmailio mai la'u. Hahai mai Ib oia no na kumu a'u i hoakaka ai /naloko o ka'u mau paiapaia; oia hoi o ko'u ano knmo ao ) na kemalii, o ka ohiia ai»a o ka'u m»u dala m» ka liale dutc, a me ko'u mau kalana a pau i haha' ia maloko o ka'u mau palapala. Aka, i mai !» Dte oia ia'u e hoplana malie i ko'u manao, e hoihoī hou ia mai ana no kuu dale me ka uku hoopenee pu. I kn paa ana o keia olelo, huli aku la oia e hele ma kona ala iho; aka, me he mea la, he eono a he ewalu paha anuu o ke keehi ana aku, huii hou mai la ka moi a peahi mai la ia'a e bele ako ma kona aoao. Ia laua t hele pu aku ai, ninaninau mai la ka moi iaiā no kona wahi i ao ia ai, kana mau kumu, a me ka palapala ana i imi nui ai. Ia laua e kamailio ana no keia mau weakini ma» la ka bora umikoinamalua, a o ka hora hoi ia eaiai ka moi, a huli mai la ka moi " oieio mai !a iaia, " Ano, e hele ana au, ke kali mai la aa koa no ka inu supa ana." A koe hookalii iho la o Linsenbarth me ka ike ole i kana mea e hana ai, aohe no hoi he »»• bi e loaa ai o ka ai e lioopau ai i kona houpo lewblewa, oiai, ua hele inai oia hē iwakalui mile ia'la, a aole no boi he wahi liapaha ma ka pakeke.

Oiai, iloko o ke kapilikii o kona puuwai, a e nuneuune ana oo hoi no na wahi e hoopau ia ai o kona mau pilikīa rae ke kaumaha nii o kona naau; aia hoi. hoea mai la ke kauwa lawelawe mai loko mii o ka halealii a niaaa mai la iaia, " Auhea la ke kanaka me kuu moi maloko oka mahiaaai ?" A pane *ku I a au, "Eia owau," alakai īa aku la oia iioko o ka halealii kahi a ua kauwa hanohano e lawelawe ana. Kohiknhi ia aku la e ua kauwa oei ma kekahi pahaakau uaku, i hele wale o luna a iuluu i na mea ai Mo a mokiha waie ona ano a pau. Hoonoho ibo la au nnlunu oka uoho, a pane >oai ke kauvra, " E lawo oe i keia mau mea a pau maluna o keia pakaukau, a e a» boi ma ke kauoh» a ka moi ; a na'u e laweUwe aka nou. Eaioe a maona me kou maoao ole i kekahi poe e ae." Ua kahaha ouiia o Linaeohaiih, a aole oia i ikei kana mea e hana ai. no ka mea, aole i kome iki mai ka naanao iloko o kooa poo e lawe* lawe maoli mai aoa ke kauwa nana e hana poooi oo ka moi. Ua kaa aku la ke kauwa 1 oa io holoholooa a me oa io manu maluna o kahi hoomahaoaia ai a hiki i ka wa i make. makeia ai. Ua nininiia mai la ka bia a me ka waina nona; a hooouu iho la i na mea ai a paa i waiho ia mai imua ona a hiki wale i kona wa i maona ai laia e hoomakaukau aoa e holoi i kona mau lima, ua owiliia mai la kekahi mea ai a hookomo ma kona pakeke. A iaia i ka &e ai mai ka papaaioa mai, u« hoonaaikai ae oia i ke Akua • me ka moi ma< loko o kona naau, oo ka ahaaina haoohano loa i loaa iala. la manawa i koma mai ai ke kakauolelo me kekahi paUp&la kauoha i aileWi oo ka hale dute oa Belina a me kona palapala hookuu. 0 keia maa mea, ua akali la me kekahi eke daU hd ekolu paoaa, me umi mlina maloko.