Ke Au Okoa, Volume VIII, Number 48, 13 March 1873 — KA MOOLELO O FEREDERIKA KA NUI! Ka Moi Kaulana o Geremania. [ARTICLE]

KA MOOLELO O FEREDERIKA KA NUI! Ka Moi Kaulana o Geremania.

H£LU 61. Na ko kftu«a pouoi <» ka moi i Uwe aku iaia maloko o ka halealii, a i keia man»w« lioi oa ke ltskabolelu oia i lawe abu i wahu ; • ik« Uki au« aka i kn ipuka pa o kr. bal« alii, ku ari» iekahi kaa aiii me ua paa lio ekolo, a olelo aku la ke kakauolelo i oa kaku kaa poaei : " E na kanaka, ua kauoha mai Mi ka moi u lawe oloa i keia kaoa):o we ka pololei, mo ka bauobauo, a ine ka malu&ia, a iMki walo i Beliea, a maī ooho olua a lawe i kokahi dala ma» a lala mai.*' No keia mea, hali ae la oia a haawi ako la i kooa mau boo» aaiaai aoa oo ka lukoaaaikai aln i loaa mai iaia. Ma ka hiki aoa ako i Belina, o koaa hele ak» la oo »a » ka hale dute, a hoike &ko la t &• too» i ka paiapaia kaaoka aiii aai ka moi mai I ka wehe aoa ae o ka Lona Dote Noi i ke Sila, uia hoi aa aoo e Uona mau helehelena, oa haikeaa haulauU mai ; me ke kama.lio ole oui a haawi aku la oia i koiia bo pe Ua hooholo koke iho Uko iatta manao ti hookaa aku ma oa dala ruaikai i ua kanaka oei. Ike kaa ana o kaoa niau dala, oa ukali pu ako ke koeoe o ka moi taia e hookaa i koua aie ma ka hotelc aoa i ooho ai. Me lie roea la oia maoli ke hiio oka mea aka moi i oleio mai ai, penei " E hoihoi pau ia no kau dala a pau me ka uku hoopaoee pu," O keia kaeaka oMukai a kumu kula ilihune akamai, ua makeala me ka waiwai a me ka Aaoohaao uui ma ke kulanakauhale o Eelioa, laa ka la 24 o Augate, 1779, a iloko boi u ke kaoiiwalu kumamalua o oa makahiki o kona ola aoama keia hooua. Ma ka haule lau o ka 1750, uiaiaoa iho la ua moi PeruKia nei i kahi iioikeike lealea noi ; a o ke kaulana o ua haua la, ua hoopiha ae Uia Kuropa holookoa. Ua hele mai la na maka hanohaon mai oa aloalii mai o Europa. Ua hiki pa mai me kona kaikuahine me Wileheiemina e mahele pn ma na hana oua ahaaina nei. Ua oleloia oua ahaaioa oc) oia kekahi t> na oihana hiehie loa i malamaia ina kahi aloalii o Europa. (Ja maiamaia ua hookahakaha aani nei ma ka po, ma kahi kaawate'akea nui mamua iho o ka haloalii ; a ua hoomalamalamaia e na ihoiho kukui he kanakolu Uuaaoi ku nui Da hoo* puniia ke aoapuoi akea nie oa noho, a uu haiamu ae oaalaiU ua u-i a pau o Europa, a pela 00 hoj me np iuna hauohaoo e pau o k» aina j 1 akoakoa ae iiaila ma ia hookuhakaha ou».

Ma kekahi aoao o u« aoaponi ae*, kahi noho o ka mot, i kau a i hooaaniia me na pakn naui ioa i kiaohiaohiia me ua (epi guia. O ka aKM poooi kai noho mai ma ua wahi ia, me kona kaikuahine Ameiia, oia ka moiwahioe o ka ahaaioa. Aole i hoikeia kahi i nobo mai ai o kaoa moiwahine ponoi. O kahi e komo mai ai o oā kaua liu hookahakaha, ua buli pono mai no ia i kahi o ka oob»alii ; a eha mahele nni o ua poe uei, no lakou na mahiole dala, oa kahei ailika gula, a me na pale oani maikai ioa ; a e holo aoa no hoi lakoa maluoa o oa lio nani loa ma Ēuropa. 0 na haoa a pan i maiamaia, ua hoolealeaia mai me ke kani ana o na ieo mele o na ano mea kaoi a pau ; a ua hoomalamalama po i» ao hoi me aa kahiko nani lauoa ole ke naoa aku, a ke hiki hoi ke hanaia iloko o ia mau la. Ua uoni na mea a pao loa, o ka poe a pau e lehau ana iloko olaila ; a na paniia oa hana hauoli o ka hoolaolea me ka haawi ana a ka moi i kabi ahaaiaa nui, i boo!nluuia ke koamoo o aa papaaina me na mea ai 000 loa.

Ma keia ahaaioa hauoli hookahakaha nui, na boohaoobsaoia o Voltaire ma ka poloaiia ana aku oia kekahi e heie po mai ma ua haooH ani nei. O ke» kaoak» o Voli&ire< oia kahi» kanaka ake&k&mai kaul&aa o Ēuropa iloko o ia mau la ; a ma ia ano i ponabele ioa ai ia Feredef!ftē. Aka, liookāhioae okupe oui ma ke ano o ua kanaka kaulaaa oei ; a ola hoi he aia haalele ino loa oia, me ka maoaoio o!e i ke Akua. I ka manawa o ka moi i poioai aka ai iua e hele mai i na hauoli o kona aloaiii, ua hooaoa aku oia be puu dala nui, he ekolu dala, i mea e oku ai ao ea lilo o kona hele ana mai. Aole wale ao hoi oia kaaa mea hana hookahi i hookauaku ai maluna o aa o Voltaire oei ; aka.ua hoohanohano pu aku oia iaia me kahi Kea boobaaobano ; a me ka hookaawaie ana ; nō hoi i uku makaoa kaulele ooaa, he eha taasani dala iloko o kela a me keia makahiki. Aka, o keia pwaahele nui o Voitaire i ka moi Perusia, na uhaiia mai mahope me aa poino e hoohiolo ai i aa mau punahole īa. Jahoolimalima ua Voltaire oei i kehi kanaka ludaio na ka hoopakapuka aoo poao ole ana i kahi maa puo dala pono ole. Iloko o keia tnau ban& aaa, ua alu mai na ano hoopaapaa mawaenao laaa ; a oa lilo ia i mea e komohia a! ia mauliana floko o na aha hookolokolo, imeka koaheakaaia o ud VoUaireoei. Wo keia mek, oa oiu eoai be hoopaapaa ino loa eawaeaa o ua VeKa*re aei a tae kailaaa luda!o ona ;.»sa lilo ia i meahoohaahaa ino loa i ka iaoa maikai o ua Voltaire nei No ka mea, oa puka maopopo loa ae ia mahope

H»ob beefcotokolo iu ke »m ie« ee« Ni Ua hooMokiaki ia« loa la fca oaoio e k« md. • s« baal«ie ibo !• ««*i k« »loaib na B«Am, • hul «ka it sis i B*m Boqci • koolaola «i. Ma keia hoi aaa o - aoi 'm wabi, aoie oia i pobai pg ia aka e lpa se i». Ifabuj>« ibo o keia aaa hoopaapaa aaa a *»• o y«||aire ®e kahi poe be lebulebu wale, 11.1 baaie kaMiaaiia iho la oia iioko o ke aoo ōiinwaiiw»i( aaa. No ia tsea, pal»paia ako la oia ia Ferederi6e a« ke ooi pa aka laia, e howk«e mai ma pu kekahi e hol po aka ai i San Souc< « oobo pu ai a#e la iloko o ka nnlnhia N'i ia uoi ana mai aaa, palapaia* aku la kg enoi iaia, penei : Putsd*m, Feb. 514. 1751 " Ua haooii au i ka hookipa aua >aai ia <>e iioko o kau haie. Ua mahulo au i kou noe•u, ke akamai a sm ka nuaao akeakaaMU. I ko'uoiaaao, be kuno kupono la oo kou hete soa aiai ia oei e uoho ai iloko o ka maiuhia, aiahope ibo o k«o aau hoopaapaa piuepino aoa me fca poe hoopaka mooieio akanoai o Europa uei

" Aka, ua komohia oe iiokoo kahi hihia ino ioa m8 kekahi kaaaka ludaio. Ua iilo ia i mea kaoaiiio hilahila nui loa ie ma ke kalanakaohaie. Ano ko'a aoao ponoi iho, oa mafama au i ka malohia m<iloko o kuu haie poooi, a hiki wale i kou maoawa i hiki mai ai ; a ke walaaa e aka nei au imoa ou, ina oe e maoao aoa e hoohaunaele, a e hoouluaoa ika noho maiuhia maikai ; aioiia, a>ai heie oiai imua o'u e uoi oia» ai ne ia mea. O ka poe kanakā nobo malie a akahai ka'u makemake, e iioopiha oie aoa i ko i»kou mau manao me ua haili kuko «upono ole. laa oe e manao ana, e ola e lika mē ke ano o ke kanaka akeakamai haahaa a akahai ; alalla, aa muhemake au e ike ia oe maaoei. Aka, ina oe e inaoao aoa e hoomau i kau mau haaa kupono ole, e hoopaapaa muu ai i na maaawa a pau, alaila, aohe ou pōmaikai i kou hoiana mai ia uei ; a he mea kupono no ia oe ka noho ana aku ma Belioa."

He eha la m.ihope ibo o kela palapala, a kakau hou aku la ka moi ia Voltaire peoei *

" loa be makemake kou e hele mai ia nei, e hiki oo ia oe. Aohe o'u lohe oo kou mao nihia ; a oiai, ua pau ia mea huoa iki i kou moa maikai, ua ano maikai ia ; a ke manaolaua ae nei au, eole oe e komo bou iki aku aoa iloko o na hoopaapaa pooo ole aoa."

He kaaakolu kumamalua ka nui o oa mulama i noho ai o Vullaire malaila. Eia nae, ia m«nawB, ke haule mau la kooa makemake ome ka puoahele aua imua oka naoi. Aole oia i hookipaia aku he hoa nobo oo ka hale alii ma Sans Souci, akft, ua hoooohoia ako oia ma kau wahi hale i kapaiaka Morquisat O kona mau pooo a paa, ua hoolakoia aku e na lilo oka moi. Ūa hiki ke hoomaopopoia ma o kona mao palapala he kanaka ua o Voltaire, aole i hoopihaia me ua naaoao hauoii kupooo ; Bkp, ua hooukaia oia me na mauao ma-kaia, e lilī wale aaa no I kela mea keia mea, me he la, e hanainoia mai ana oia.

O »b j»t>» »»> p Peruo>B, aole o>& be k»»afee ī boopib» wale ia ao s»e aa abamai p»lapaia, aka, oa hoopiha ps ia oia ine oa maaa biki ke kamai(k> Tna keio b uie keia mau mea ike a pau ; a he ake noi oi« e buipu ma kabi anaina e hoike ai ia maa aao akamai a peu ooa He mea pioepioe loa kabaawiaoao ka moi i maa ahaaioa ahiahi ma Sans Souci, e hoomau ia ana mai ka bora ewalo me bapa, a hiki wale i n-i fcora ma o ako o ke aumoe. Ō ka poe akamai wale no ke poloai ia ma keia mao ahaaioa ; a hookaīi wahi mea kupaiaoaha i ua moi Perasia, a oia hoi ka make make ole i ka luaaa aoa o ka poe wahioe. A pela no boi kana wahioe ; be mahalo wale oo kana i kona man ano maikai a pau loa. A aole ooa hoohalahala iki i na mea a pau e bana ia mai ana nooa. Ua hookaawaleia be maa rami okoa nona ma na wabi mamao loa aku oka halealii o Belina ; ahe mau ahaaina hookipa kaoa ma na ahiahi Poaha a pau, no ka hoolaulea ana ina mea a pau ma ke aloalii o Belina.

Mwaena o na hana a Ferederike i hooulu ai, ua kukalu oia i kekahi Keianui no na oihana akeakamai ; ua hoonoho aka oia ia M. Maopertuie oia ka Peresikena malona o aa h«ie la. O Voftair« hoi, be eoemi iao !oa ia M. Maapenuia, ao ka mea, a* maaao oia he kanaka oi ae o ko akamai <aamaa ona. Ma keia mea, i ala mai ai ka hoopaapaa mawaeoa o lauaa i elua ; a o keia ka mea i ulu oui mai ai o na hoopaapaa a me na hooheneheae i hoopihaia a»o .Europa. O ua M. MaupeUuia nei, na hoolaha ae oia i kahi buke e pili aua ioa kanawal oka moiio. Ika oaaa ana o Mi. Konig, kekahi hoa*o ua Kulanui la, oa hoopaka ae oia i kona mau manao e olelo ana, aohe he pololei o aa mao haaa kakau la a ka Peresidena o ke Kalanui o ua moi aei ; ua loaa mua no ua mea oei i kakauia ai mamaa loa, i haliia e kahi kaaaka akamai okoa e wale no, a he aao pakaha waie 00 ka hoopaka boa ia ana mai. No keia mea 1 huhu ai o M Maapertuis a kipako aku ia ia M. Kon»g mai ke Eulanui aka.

Ua maoao nui loa o Ferederiba i ua Kulaoai Dei ; a ua hiipoi oia i keakamai bohonu o M. Maupertois, ka mea i hoonoho ai i Per«sidena malōoa o ua KuUnui a«i. lle maopopo uoia Voltaire, ina oia ® ku« aku aaa ia M. MaDpertuis, oia no ke kue maoii aua i k* Kulaaui o oa raoi Perosia o«i. Uo hoouna aka la e»ē i kahi maa palnpala, a pai buke ia osai lā mai aa pap« pai ai&i rna Pnnee, e hoopuka aoa he raaa hauu nibue pakaha wale ka M. Mainperlais, i hana ai naa u aiea e pili ana i ka hoohiha aoa i oa mea ia ; aua hoopiha oia i kahi mao olei.> hooheoehe-

ae be s« «rale, e boopfEār *i i aa boleokoa 9 Ennpi me ka henahono imbik» ak*i» oka m»i Pwaeia. Ik» laka tu ae e &a paUpala «ei a VoHa«r« om qi «leaUi o Earopa, «a iUoia i awa kaeaaiiie aal it, e ho< ehaeha ai i'oa aaiiao bafau • paa o Fer©dorika. Aoke (M i naio iaia ka aea «ana ika kae i «ta na» palapala nej e kue ana ia M. Maapeilue koaa puuahek. Ua laiaa koke tia moi oei i haaa peni, a kakaa ibo ia oia me ka paoe kikoola ana i aa kake oei a Voi-! taire i kakea ai, rae ke kapa aoa ako ia Voiia>re he kanaka apuka hoopaeipoai ioo loa.

Ko keia mea, i uiu mai ai ka waaao haho o Vultnire ; • aoie nae oia i hoomaka maoii •ku e pane hooheneheae aku ika iboi; aka, «a hoooka aku la oia i kana mau oielu booheuehene a pau ioa maluoa o M Mauperteia. Ua kakaoia oa boke oei ene ke an« hooheoebeu« iao ioa, a ua laolaha noi ae la ia me ka emoole ino lea mao a maaaei e Eoropa me ke kuai nui Lon ia ; a be mau kaoakoia.a kanaha oa taoaani kope i paiie. Oea bake nei. ua paiia ma Holani, a na hooaaa koke ia mai e hooiahaia ma na alaoui o Beiina, a me Partsa ; a na iilo oa Knlanai eei o ua o Fen derike i mea heoheneheae nui ia eke ale akamai o Europ«. Ua make loa ia ika hoonaukiokii ia oa moi Pemaia eei. (Aole i pq*t.)