Ke Alakai O Hawaii, Volume I, Number 22, 2 June 1888 — KIPI KULOKO MA HAWAII. NA REV. C. M. HYDE (HAI) D. D. O HONOLULU, KO HAWAII PAE AINA- [ARTICLE]

KIPI KULOKO MA HAWAII.

NA REV. C. M. HYDE (HAI) D. D. O HONOLULU, KO HAWAII PAE AINA-

MAI KA NUPEI'A "(30NGKEAGAI10NALis**" o aig. 8, is«7. * Ua maa ka manaoia ana nui na aina e, o na hoike e piji ana i ka oihr. .ui kalepa o na Pae Aioa HaWaii, ka heouna ia anh. ak§ o kji Kopaa u me ka Kāiki, he mau mea, ia i hoike mai i ka eleu iwikiala baija o ka lahui Ilawaii maoh. Aole pela kaoiaio. kanaka Ilawaii hoojvahi mallouo|uliu pii ae ma kvi kalepa a kfckie ae maluna o ka maauanwa ana ī ua hua-ai ma na huina| Alanui. Hookah* no :h»le tela lole no |ke kauaka Hawaii hookahi kumeka Hjiwaii, hookahi lia|ie Jiaha tini Ilawaii, maloko o keia ka l:.huika|iaka h# 20,000 ka nui.| Aia he llawali, aole nae bej%alo pāi īfe;poe Iluw'aii uo kekahi e hana

ma ke ano he poe kumaaa , pena. hale, haua huo, kaa lawe ukuuu <* oa Laule he man ka«na. 1010. Hay'&ii. eia nuē he omilamila kahi ike e, loaa mai aua mamuli o kaaua i na kuoawai &awaii; cg|ie i.lagya _ku e lawelawe i ioa o aku o ka o na lokolo haahaa loa, ' He mau wahi kanaka Hawaii ikahi kekahi ma kekahi mau m'dcupuui u mahi aoa he mau wahi a kanu n6 hoi i kahi llaiki, aole he mahiko a maki Raiki |fohp i hooke'eia e ua.kanaka Hawaii a no lakou pouoi iho paha. 0 ka hanailoko o ka ainii, ka oihana knlepa ilo,ko o ka aina aia holookoa iloko o na liina na hao!e. Aole hoike iki mai na kanaka Hawaii ī ka makaukau a me ka maI kemake no ka mikiala hana o kela au !malarifalama'hou. ! Pela no.hoi ka mauao a Kuliihewa ia aua no ka mea e pili as,a i ke Aupuui Hawaiu Oia mea uu oili mai la loko mai ona l<>lo f a malalo hoi Alakai ān«. 1 ao'j kamai , na misiou':tri mua ua alak.si o l '> ka ma kā hookahuli aua i koy.m&9U mau kulana uoho Aupuui KahilSj|,alalo o ua'lii a ka aohoua mukanawai. E ooho iuau ana kanaka Hawaii iloko o ke Q na me&ai ua aneaue he po^,^^ waii wale no. O na elele a kakauolelo he poe Hawaii. o/ j hoonononnno maoli ana i ke . upuni 1 t - i«a h. ole hioo- . kupaia. Aka, i • ī > ia aku ai, na alakai misionari aua i ka 1863,. ur lao'omaka ka emi hope ana o ke ' < maoli mawaena o na ka- : uaka Hawau; a o ke kohoia 'ana o N Kalakaua no ka nohoalii, Feb, 13,\ 1874, o ia ka hookomoia ana mai he v -kulana manao a hooponoponp A jipuui hou a haahaa mamua o ko ka wa l iks , ia mamua ar Aole ia mailokq mai o kekah; ohana keikie aole īiohoi noloko | mai o ke koko Hawaii maoii, a © ke I kohoia ana o nei kamika i mea ia e I ! paa ai na kekahi poe oi- J [hana i kaukai nuī no ko lakou ! pomaikai iho, mamua o ka pone j o na kauaka Hawaii, a o ka pcir ukai oi loa aku paha o ka lahui. M o na pomaikai i loaa ai ma o ];•.? ku'ikahi panaihke 'la me Ameiik.i Eui Jj i puia, lune 7, 1876, ua loan he ; kupono no kekahi poe kunaka noonooj| Iponoole e wawahi i na kaupale kupono |i palama mau ia mamua aku, ma o na i hooikaika aua 'la a ka poe a na Mpi_ | mua i hoonoho ai ma na eihana Au-^ j O kekahi kanaka kuewa, oia o M. Kipikona, he kiu Molemona .il | kuhi wa mamua, ua oui peelua j oia īaia ilio a komo ana īloko o ka I Kuhma, a iloko o eha makahiki i j ae nei ua poe mahuoi oia i kouaM uia ke auo ōia ka luna | kiekie loa nialalo iho o kajß : Moi. E uoho aiu* ma ke ano hē Pere-!J sitkuia uo ka Papa oia, Papa j uao v Fapa it Luiialiana, a i ka-j ( lii niau īuanawa neto:o Kuliina v '&iJ- M ! hiua Kalaiaina, u he Kuhina Waiv?ail a pelu no hoi ka ViIiUUU Kuh Ina o yjH I na Aiua E, a ua poiuo ka lahui niBuJM ti o koua mau manao hook.anaui, īhookele uhaai ana me ka luki ole ki« > ahuewaia ma nu haua o ke Aapuuk9

Ua lawe ae !a ka Moi Hawaii i keia wa i hoohiia ia mai ta e'.keia kulana lioopouopono Aupuui īnoīnoi manaWa kupono nona e komo aku ai īloko o na iiana lapuwale be nai, uhauha' a me ka bana kolohe msoli. Aole hiki ia mau hana ke heakaka ponoia , oiai no hoi e hoopoiolei ia ana ke ano o ka olelo e hoike ag ai. Oiai he hoahanuu oia no ka Ekalesia Anegehkane (Ekaleßia Enelani) ua hanu no nae oia i na mea a pau e hoala hou īa mai ai na hana hookamakama me na hana hoomanamaiia o ke au pegan» i make oiai* oia e lawe ana i na mohai hoomana mai kekahi poe mai i ake e hoohaahaa la lakou iho pela ke ano imua ona. 0 keia rana hilahila ino loa a karaima hoi ke kumu o keia hookahui aupuni Vho nei* ua ukali koke ia aku la ia o ka houholo īa ana o kekahi kanawai e ka Ahaolelo i pau iho nei, e laikini ana i ke kuai ana o ka Opi— uma ma ke kumukuai haahaa ioa he $ao.ooo; Aole no i ana iho la ka makemake o ka Moi me ka poine a keia kanawai ino, aelike iho la k« Moi me elua mau aoap hke o!e no ka mea e lilo ai ka laLkini opiuma, ana i hoohana aku ai ma o kona Aha Kuhina 'la, he poe Hawaii lakon apan, koe o Kipikona ke kanaka Moremona mua. Loaa mai la īaia he $75,000 mai kekuhi Fake mai, me kona haawi ole ana aku i mau palapala hookaa no īa mau dala; alaila kuai aku Ia Oia i ka laikini i kekahi Pake, me ka leie o'e hoi o kona oili, liai aku la oia i ka Pake mua he okoa ka mea a kona Aha Kuhina i hooholo ai, a nele aku 'la ka Pake i ka laikini ole, ke dala a o kahi mea e loaa ai ka pono. No keia ano leupilikii o ke kulana Aupuni a me ka waihona, nolaila he eono malama i hala ae nei hoohiki iho la kekiihi hui o na kanaka paa oihana e loaa ona hooponopono Aupuni maikai, a hoomaka iho la i ka lakou mau hana me ka manao e hoololi ina hana a pau o ke Aupuni. Ko ka holopono loa o ka lakou mau hoolala ana, a pela pu hoi me ka lakou hana, nolaila i ke kahea ia ana o kekahi halawai niakaainana lune 30 ike iho la ka Moi i kona ku olohelohe a me kau wahi huna ole o ka maaa maoli. O ka oihana koa anaihoomaamaa ai a i kokua ai me ka uhaai nui, aole iakou i kakoo mai iaia. O na 'lii koa haole apau o kona pua'i Alii ukali me na inoa hauohano, a me 200 poe koa Hawaii (?) he elua wale no mau mea i aa e kokua ae iaia ma ka pulama ana aku i kona muu mnna Alii i wahawahaia. Ik« mai la ia i ka hana a ka halawai makaainana, a hoopau aku la ia Kipikona a me ka Aha Kuhina holookea i ke aumoe o ka po. He keu ka hiehīe a me ka mnluhia o ka h-ilawai makaainana, a o ke kulanakauhale nei, i kiai ia hoi e kekahi mau wahi koa kakaikahi. Aka, ua ala like mai la na haole me he mea la hookahi, e hana like ana na ano kanaka a pau, na ka poe paahana mekanika mai ka manao koa a me ka umiki oolea ana «a' ka poe mea dala mai hoi na dala kupono no ka hana, a o ha kānaka manao akea uahoohui mai la lakou i ka lakou mau hooikaika ana i e ko ka mea hookahi i kau nui a, oia hoi—— i Aupuni' ikaika, mahaloia a me ka kauiike. Aoie no a na kanaka Hawaii hana

nui ma keia. Ua ku ae la lakou ma ke 'kuiana ma ;e ano na na haole i hoonoho i?na maka nohoalii, a e ili ke koikoi nialuna ona haole no ka hooana aku iaia. Oko lakou mnKemake mau oia no ka MoiwaMne Ema i make, a ua haupli hoi lakou ua kaohi ia na haua lapuwale a me ka poino a Kalakaua. Ua waihoia aku ke Kumukanawai hoū imua ona luna Aupuni o na aina J£, a imua hoi o na Lunak&n§wai Kiekie noke aponoia ana alaila ua kakau inoa koke ia e ka Moi. Ua mau no me ia kona inoa Moi, aka ma keia houe aku, ma ke koho ana aka Ahaolelo e hiki wale ai no ke hoopauia kona Aha Kuhina. Ua hoopaa ia ka Moi aole oia e kome mai iloko ona hana pili Aupuni. ■■■ ' ! Ua pahola ia aku ka pono koho balota i na haole Amerika a Europa i hiki ke heluhelu a kakau hoi, i noho iloko o ke Anpuni i ekolu makahiki, a i hoohiki e malama i ke kumukanawai ame na kanawai oke Aupuni Hawaii, me ko lakou hanlele ole ana ī ko lakou Aupuni, o ka Hale maluna ua kapaia na 'lii, aole hoi he poe Senatī, he in ja hoohanohano ia no na kulana koikoi ona kamaaina Ēuropa a me na launa Aupuni ana, ua hoolike ia ka heluna me ka heluna oka Hale 0 Lalo, oia hoi he itvakaluakumamaha luiiamakaainana/ Ua hiki ke koho 1 na lunamakaainana ka mea i 00, a o ka hapa nui ae, mamuli o ke ana waiwai oia ka poe koho,"a holo i mau Alii. E hoomanaoia, aole hiki ina Puke a me kekahi lahui Asia eae ke koho balota. Aole keia lahui malalo o ka mana o u pohai mikanele," aole hoi mamuli o ka mana o ke dala, aka, e like me ka hoike ona oielo o ke kumukanawai hou, na lakouiho nolakoue hooponopono, maluna oke kahua e hana ana i ke kaulike no na ano kanaka a pau, a © ka poe he. nui ko lakou mau waiwai iloko oka aina, ua manaoia o !akou ka poe e lawelawe ma ka hapa nui o na koikoi ma koke Aupum hoo keleia ana. Na ke Akua i alakai, a na ke Akua e kiai i keiu wahi Aupuni uuku, ī lehulehu loa ai ha Karistiano Amei'ika i ewe ai ko lakoa ma'u manao hooikaika.