Ke Alakai O Hawaii, Volume I, Number 30, 28 July 1888 — HE NANEA KAMAHAO LUAOLE NO BIUTEONA. KA MEA I OLELO IA KA OLALI O NA AUPUNI HUI HE KANALIMAKUMAMALUA. A I OLE O Ka Lima Ku'i o Maudelana KA LIMAKAHI HOI I HAAHEO AI KA HONUA. [ARTICLE]

HE NANEA KAMAHAO LUAOLE NO BIUTEONA. KA MEA I OLELO IA KA OLALI O NA AUPUNI HUI HE KANALIMAKUMAMALUA. A I OLE O Ka Lima Ku'i o Maudelana KA LIMAKAHI HOI I HAAHEO AI KA HONUA.

Unuhiia no ka nupepa Ke Alak&% » llawaii. O na makaainana no hoi h i?au., tia lako no hoi lakou 1 na n»ea kaua o na huo a pau mai o a o, aohe wahi hemahema iki ma ko lakou aouo. pololei aku ia ka puali koa kipi o na kaiiaka me'na leo huro o ka hauoli, hoiuke ae la na leo hauwalaau 0 na kanaka ma o a maanei o ke kulanakauhale e olelo ana: "i keia la e make aiia waiwai Soreda t no kana m'au hana lapuwale." 0 keia lono i pahola ae ma o a maanei o ke kuianakauhale, he mau lono kanmaha ia no ka naau o kekahi poe «ka, i ko kekahi poe manao hoi, he lono hauoli ia, a ua nui ka hauoli o kr> !;ikoir naan. ri *. .. v • .. 1 ka poe ki'pi nae 1 hōokokoke aku ai mawaho £ Ra pa o ke kanak*a waiwai, aia hoi, ua luhe aku la ua kanaka waiwai nei i ka hooho īeo nui jiua o pa kanaka ona, e kani ana hoi na.pu puhi, me na pahu, na mea kani pa uo hoi kekahi o kela a me keia »no, a he kn i k? weliweli ke hoolohe aku ia m:iu mea. He oinio, he mea ku i ka weliweli ke hoolohe aku ia mau mea, a 1 ka iohe ana hoi o ke kanaka waiwni i keia mau raea, ua haalulu koKe kona kmo rae kn naku pu ana hoi, me iie mea la, ua kokoke mai kona hora e nvake ai, a oia kaua i pane ae ai ia Biuteona penei •- k4 E ka Hua Ohia Keleawe, heaha, ana la ko kaua pono i ko3, oiai, eia ko kaua mtjke la ua kokoke mai, aole anei kaua e haulepio ana iloko o k& lima o nā enemi, a e make ana hoi p.jha kaua V* Pane aku la o 44 E ke kanaka waiwai makau wale a maaao kapekepeke wale hoi ! pehea la ka 1 'iul a'u e olelo ak& ai ia oe i manaoio mai ai oe i ka'u. Heaha la hoi kou hopohopo 110 lakou nui oiai ua like iakou me ua naonao, a he mea oie lakou imua o'u a ua manao iho uo hoi aa, iloko o kekahi mau minnte helu Wale 110, e puehu liilii ai Inkou imua o ko'u alo a e pau loa lakou 1 Ka make; a i ole ia e aohee no lakou, Pane aku la ua knnaka w r aiwai la; nole lana īki o ko'u manao pela, aka, n <e hoi, e hana 110 nae lioi oe e hke me kau meu i mauao ai he pouo ia, a he mea hoi no kuua e ke ike nei kaua i keia ua puni k;«na i na poe kipi, a ke mihi uel au no ku'n putn miia ana i kau mau [►elo, a e poni» ana paha au ia oe. No keia mau olelo a ua kanaka wriwa« nei, ua komo ka manao luaina a wela īloko o Binteoua, aki, he me;i makehewa hoi iuia ke hoohuakeeo iho, no ka mea, he mea ia uona e pouu) a;. 1 n t makaamana mo e komo mai nua īloKo o ka puka pa, oili aku la 0 Biuteoua a ku iho la ma ke aiapii,

me he mea la, he koa kiai alapii o\a a holoholo hele «e la'ma o a muaiiei. I keia wa, ona wahioe a pau ake kajuka waiwai, ke uwe nei lakou, ke kumakena pu nei, me he mea 1 la, ua make kekahi mea. I ka pau poiio ana nae o pualikoa hoiookoa iloko, ua oili mat 1» ke kanaka nui, ka Liona Akau, a hele pololei mai la o)a me kona kulana kilakila a han(jhan<>, a iaia 1 anehe mai ai e hehi in:i ke alapii o ka hale, kahi hoi a Bmteona eku anu, ua paa aku la o 13iuteona me kona lima kahi \ ka nmauma oke kanaku nunui me ka pane pu ana a'ku : Ku aku oe malaila !

Ika wa i paa ia mai ai oka umauma oua kfinaka nunui la, ua puiwa loa ia oia me ke kunahihi ana ae o kona mau helehelena a pane aku la oia :

Ow&i oe ! Ka aku malaila ! wahi a Biuteona. Heaha kou kuieana ? wahi a ka .Liona Akau. Ooe aku ke oki loa; aohe wahi kuleana iki ou, wahi a Biuteona. O ! Kulikuli au ia oe, wahi a ua Liona Akau la i pane mai ai me ka anehe hon ana mai e pii. Aka, ua paa hou aku la o Biuteona ma konu umauma no ka elua o ka imm&wu., me ky. kw aka oe malaila ! Aole anei ou iohe ? Maanei eka makamaka heluhelu, * hoike piha aku kou mea kakau i na na ano o keia kanaka, i akaka ai ko Bmteona hopo ole imua ona, a penei no ia: O keia kanaka Liona Akau, he kanaka nui a loihi oia; he kapuai kona kiekie; he 4 me 2 imha kona iauia o kona umauma e hoomaka ana mai kekahi poohiwi a i kekahi. Oke anai>uni o kona lima malalo iho o kona pouhiwi he 2 kapuai me X iniha, a o o kona manamana lima waena he 6 imha. Ua hiki loa i kona ikaika hapai me ka iima hookahi, ke hapai ī ka bipi he •600 paona kaumaha me ka u ole ia iho o ke kanaka, ua hiki iaia ke hapai a wiiiwili iaia me he pahikaua la a hoolei »o na anana mamao !oa. O kona lawa no ka ai'na hookahi ana, o ka hapalua like o ka b»pi hnlookoa, me 100 paona uala, a me 3 gv3ani ti a kope paha, me 2 kakini omoomo palaoa: aohe no keia he kanaka he kepolo maoli no. O kana mau mea e lawe pu ai no ke kana, he pu kau poohiwi nona ke kaumaha 100 paona, he īhe 200 paona he pahikaua gnla no 450 paona, he koi kaua no 200 paona, he pana me #a pua he 50, he 10 paona pakahi ke kaumaha o lakou a he 75 paona o ka pana, a o kona kapakiia me na kamaa he 375 paona; aiaila, ke hui ia na paona a pan ana e īawe ai no kona hele ana ike Kaua, he 1,700 paōna ke kaumaha, nlaila, ua oi aku paha kona ikaika hapai i ko ka lio me ka boki, he oi aku no hoi kona kaumaha ole. JJa maopopo ae la paha ke ano o keia kanaka ia kaua e ka mea heluhelu; nolaila, hookahi mea īki wale no a kaua e kamailio hou ai oia kona halawai ana me Biuteona, O keia mau mea kaua ana a pau i hoike ii» ae nei, oia no kana e lawe hele mau nei i na wa hooili kaua a pau, a me ia mea hooki*hi no oia e ku nei imua o aua ike no hoi o Biuteona ia mau mea pau, aole no nae oia i makau aku.

Ua oleh) ia ma ka buke moolelo o keia nanea, o kela kanaka nuinu, he oha na piiikoko ia no ka itunui a pilikua, Buro Paoliuna i pepeiii ia ai e Biute ma ke aupiuu Muliwai niake, hp keiki hanau uae keia nia ka olelo ān< . I kela wa a Biuteona i paa hou aku ai ma ka umai)ina o ua nunui la 110 ka eiu t o ka mmiawa. Pane aku la ua kanuka nunui la penei : <4 Ea, mai paa hnu mai oe ia'u e kena wahi muumuu o make loa aku oe la'u." O! kuhkuli kelaolelo ino, wahi a Biuteona. Kn-hihi ! wela maoli au ui oe e na wahi lapuwale, wahi a ka, nunui. Ahe ! wela <>e, a heaha ka hewa. Nawai oe i olelo aku nei e mahaoi mai maanei, aole anei oe i ike, owau ke kiai o keia wahi, ina nui ko ikaika alaila, pii ko wawae ma keia alapii, a vna uuku ka ikaika, komo ku wawae maloko oka lepo, a uhi maluna ka pohaku. ~ Hoouana ho hoi'keia wahi mumnuu, Ea ! Ea ! ! Hookaawale koke oe! a ke kanaka nunui me ka pale* pale ana mai i ka lima. lua Liona Akau la e palepale mai ana i kona lima, la wa koke no i pa'i aku ai o Biuteona ika lima o ua nunui la, me ka pane ana aku : "noho malie kou lima huluhulu e palepale mai nei !" Ika tva \pa ai oka Uma o na nunui la ikepa ia B<uteona, kani ue la kona ihu me he lio ahiu la, nana uku no hoi oe: Lele-e na maka o ka lawakua Pii iluna ka lehelehe kohu elepani Puua ka ieo kohu kekake.

A ia wa koke no e like me ka hookui ana o na liona elua a nwo ae, pela iho la no ka hookui ana o Binteona me ua nunui I*, a e li*e me ko Bniteona ano maa mau o ka eleu t pela kona lima kahi i eleu aku ai a paa ka a-i o ke kanaka nunui, a wili ae la oia me ka ikaika luaole. a he poha nna me he apana laau la i moKS i ka maka oke koi, pela okoa īho la no ka uuina o ka haki ana o ka iwi a-i o ua nunui la a haule aku ia oia i ka honua. la eekona koke no kuhi aku ka lima o ua Biuteona nei i ka 'pualikoa holookoa me ka pane ana aku : owai iwaena o oukou e hele mai e paio me a'u eia an, ua makaukau ina wa pau ! Ano ! E hele mai! I keia wa a Binteona e kamaiho nei, hoomaka aku la oia e hele imua oka puaiikoa nui hewahewa e kuku mai ana. I ka ike ana mai o ka pualikoa nui hewahewaJ ko Biuteona hele ana aku ua auhee aku la lakou a pau loa me ka makau nui, e hnlo ana kela n me keia me ka mama lua ole me ka noonoo ole ae hoi e, he pohaku mamua he pa, heaha ia, aia ka pono o ka hiki ī kauhale, a īmi aku kahi e pee ai a nalo o na mea kaua a 1 .kou a pau, ua pau i kiloi ia: a nana aku no hoi oe la, moe a mtke lu>» na kanaka i ka holo, haule na papale īhope, aohe nana ia aku. " Kau hana, ao ke koa, ao ka holo wale !' ? Oiai na kanaka e anhee ana, ku aku la o Bititeoua a akoaka aku la ia lakou a ī kona ike ana, ua pau iou na koa i ka auhee, huli ae iaoia a hoi aku Ia imuao ke kanaka waiwai. „ O ka Moi hoi i keia wa» ata oia ma ka pnka aniani kahi 1 naua mai ai, a i kona ike ana īn» moa a pau a Biuteona i 'han-i ai, ia wa, ua m hi koke oia 1 na mea a pau anu 1 olelo ai ynua o Biuteona.

Iko laua hui ana i kahi hookahi, ua hoike aku la o Biuteona i na mea a.pau ana i hana ai. ' Un pane mai la ua kanaka' wniwai nei: he lohe olelo wale m> ko'u mai a oe mai; »ka, i keia hc>ra, ke hooiaio ioa aku nei aū i na mea a pau au i uleio nmi nei ia'u. Piiiie aku ia o Bluteona t mai manao oe he hoopunipuni f«u ia oe, a aole no h<»i au i hannu hoopunipum ia mai e ko'u mau makua. Mihi mai la ua kanaka waiwai nei i kana mau mea i kainailio inai ai īa Buiteonn me ka pane ana mai : ira keia hope aku, e hookiekie no au ia oe ; a e lilo no oe i kanaka hanohano loa no ko'u aupuni, a e lilo no hoi oe 1 elua no na moi a puni ko'u aupuui nei. ■■ Noho iho 'la o Biuteona maluna o ke aupuui o I)omta uo kekahi mau la loih 1 , a^ajrialuiiiaJksi aina; aua kauian i ae la oia a puni ka aina I kona ikiiika, kona koa,'a me koua wiwo ole ma ke kaua. A ua hookiekie pu īa ae la no hoi ua eueu nei a kakon a lilo oia 5 moi. liolo ae la ka mn na aupuni a pau he 52 no ka ikaika o keia Biuteona, aol.e uae i maupopo pono konainoa, oiai, o ko Biuteona inoa ponoi e hea ia uei ma keia anpuni, o "Ka Ohia Keleawe/' aohe hoi he inoa Binteona, .

No k.ei\a. \aw\wV\a aua © k.eva \noa ma na aupuni ?» pau, ua haohao oa mea a. pau, a lohe />»i aku 1 a ka luahiue C*~ lavalina no keia kauaka īkaiku, boomanao koke ae ia no oia, aole keia he kanaka okoa aka; aka, o Biuteona no keia kanaka. A haln hou ae la kekahi mau makahiki loihi. aia hoi, loaa ia īho la Ud Biuteoua nei i kekahi ma'i pilikia loa a aneane oia e hele loa aku i kau wahi o ka make. Oiai nae o Biuteona e waiho ana iloko o keia pilikia nui, aia hoi, hoea mm la o Wereneta ke kilokiio ma ke aupuni Danisa, oiai, e noho ana o Uwepa ma ua aupuni Danisa L\, e hoom&nao iho oe e ka mea heluhelu, aole keia o ke Damsa mokupuni uuku a kiiua i ike mua ae nei ma na helu i hala aku uei. Aole ia; o keia Danisa, he aupun lewa ia, kahi hoi oke keiki kau lio W«na-Carobinarßa 1 hele mai ai. | Ia Wereneta nae i hiki aku ai ma Danisa, halawai aku la oia me Uwepa, a mahope iho o ko h«ua hui aloha ana, p.me aku la- o Wereneta: Auhea oe e kuu haku, aia ko kaiku ! nane, ua kokoke loa e makB. He oiai<» anei Kau mea i olelo mai nei ia'u e Wereneta ? Pane aku la kela, ae, he oiaio no ka'u mea e olelo aku nei ia oe, a īna oe e hook.iulua ihoana, alaila, e make koke no ua kaikumine la ou. I ka lohe ana o Uwepa i keia mea, kuiou iho L» oia a heleiei īho la kona mau waimaka aloha noua. Muhope īho oke a uwe ana o ua Uwepa nei, ea ae la kona p(>o, a aku la, pehea nna la kona pono? Eia Wi.le no, wahi a Wereueta, e kii neauia Biure Irudia h me Roviona a me Keinavia, o lakou a pau ka'u e lawe ai, a maanei aku kakou e lele ai no ke aupuni o Ha|*iona. Pane mai la ua Uwepa nei, ma pela e awiwi oe ano, a e hiki hou mai iniua o'u nei iloko o ka wa pokole h a Ae aku Ia ua Wertneta la a haalele īho la oia i ke aupimi o Danisa 9 lele aku la oia no ke aupuni kahi a Biure Irudia a me kt»na mau.hoaliele. $o kekahi mau hora pokole wale no keia lele an»» aku a ua Werenet i ia, hiki aku ia oia no ke aupuui kahi a Biure lrudia e noho ana. iaia i hiki aku ai iLila, hoike aku laoia i na me.i a pau me ke noi ana aku īaia e haalele i koaa nup'ini 110 ka hele atia e lioop ikele ia Biuteona. Ae mai la o Biure ludia i ko Werenfita niau;u), a iele mai la iaua ia a na ae niai' la no hoi oia, a peia mai i ke kolu o n t kaikamahin«. 1 ka ae aua o keia pue kaikamahine a pan, ku ae la lukou a lele aku lu uo ke aupuni o Dani9a. I

la lakon i hiki := , - hookipa ia aku la iIHH Uwepa» O na u pau, a Uwepa ma ua uiha lakou a p*m i ka 110 koaa male ana i ke Kane.^^^B Mahope iho o ko aloha an», ua hoike aku i kooa manao maoli ia UvH»a me koQ& olelo aku, e ueie ana ot> i na pomuikai ma keia mua aku. No keia mau huaolelo, ua nui loa ko Uwepa huhu, a mt«i la oīft i kona mau aikane a pauone kona olelo pu mai: E hele oukou pela mai o'u aku nei % no ka mea t ke hoonele mai nei oukou i na pomaikai a pau la'u, me ko oukoo. wanana pu mai iau e lilo qo au i wahine kuewa wale ma keia mua aku. Maluna o'u ko'u koko, aole hoi maluna o onKou, a o ouk:oa hoi, ua pono no oukou no oukou iho. . Ma keia mea, ua mawene ia ke a!o--ha pih paa mawaena o lakoa. No keia mea hoi> ku ae la kana mau aikane a haa!o!e aku hi iaia nd ke aupuni o Danida a le;e aku lalakoi no ke aupuni o Dorata, kahi hoi a Biuleona e waiho ia iloko o ka pilikia

nui loa. '■ ■■ ■- Ia iakou i hoea aku ai maw&ho * |ko pa aVi\, kikeke altu \a lakou ik* I puka pa, a wehe la mai la, a nin&i mfli Ia ke koa, heaha mai nei ka ou~ kou o onei ? = ; | Pape aku la o Wereneta, he make— make makou e ike i ka mai pilikia • ke alii hou. Alia ! wahi ake kiai puka, e hele mua ae au ninau aku iua alii la 0 makou i na he ae ia na wahine e komo iloko. Holo aku la ke koa a hoike akn la \ ke kanaka waiwai, he mau wahine aia mawaho, he makemake e ike i ke alii hou. - Paoe mai la ke kanaka walwai: e HVle aku oe a hookomo ia lakoA iloko nei o ka hile. Hele aku Uua koa la a hookomp mai la īa Wereneta ma iloko me ka olelo ana mai, e hele lanakila oukoE iloko o keia pa. Komo aku la lakou nei a hiki ilok® oka hale a hui aku bme ke kanaka waiwai a moi Soreda Boi. I ko ka Moi ike ana mai ia lakou nei ua koho kuhihewa iho la oia, he poe wahine keia na Biuteona, a oia ka ua Moi la 1 namunama liilii ae. peoei : Kahaha ! hele no hoi a he mai w„hine keia na kuu hoa alii 4t Haa Ohia Keleawe; ,> laki no hoi maua t alaila, noi aku au iaia na'u kekahi o keia poe, aia uo i kana meae haawl mai ai. O keia mau olelo aua Moi la, he mau olelo palaualeīo ia, oiai, i ko kou hui aloha ana, ninau aku la o Wereneta iua moi ia, auhea la ka mea 1 knpa ia, ka Ohia Keleawe. Pane mai la ka moi rae ka leo hoihoi : Eia ae no oia maluua o kon* wahi moe, he mai pilikia kona. Aole anei makou e pono e kom»« aku e ike laia f wahi a Werenetai ninaa mai ai. He pono no; e komo mai oukou a pau, lie oluolu loa ia au la mau mei a pan, walu a,k» moi i paue mal ai me ka hiaai nnl. Ia wa komo aku la lakou a pau a hiki nia ko I>iuteona lumi moe e wa— iho a make ana. ike iho !a o Werene* tu ma i keia plhkia nui, oiai, aoheikt ae o Biaieona ia b»kou nen

Kolaila/ ;akalia ole iho, huli »e \* o WĀ___ —pane ae U i ka moi pe*»eiX MTT 3 Eka ma u tioi aku nei au la oe •ae mai * • we ® l, kou ike kino * kupapau mil kou hak u ? E luwe atS oukou ihea ? wahi a ka hoihoi ana makou i ko makou aopuni k hi a makōa i hele nai nei, wahi & Wereneta. Aole anei e pono e noho no hoi oukoo me B'o ma keia aupnm r Aoie; no ka mea, aia ko mnkou m»u makua ke kali mai la nomakou o ka hoi aku; eia nae, aole makou i hoi *k(t nei. . Pane mai la ua moi la, pehea la au « ae uku ai i ka'ii keiki e hele pu me oukou, no ka mea, uh aloha »u wm, no ka mea hoi, ua lawe mai au īaia ma ke ano he moi oia no keia aupuni ana nui kuti aioha nona e noho nei, » ina paha oukou e lawe aku ana īau alaii», e make ana paha au. Pane iike mni la ua poe kaikamabine nei, e ae mai oe e hoi makou no kekahi mau mahina, a ina e ola ana ka mai o ko makou kaikunane, alaiia, e hoih i mai no makou iaia i ou nei, a pehea iho L. ia ia ? Mahope ino oko lakou kukai olelo loihi ana, ua ae mai la ka moi, i ka lakou nei noi. Mahope iho o ko lakou nei mnu kamaiiio īki ana no kekahi mau sekona, boom»kaukau ae la o Werenet-i mn i ka lakou nei huakai hele, me ko Weeeneta wehe ana ae i ke pani aniam 0 hoonui ike a hoo iho la īa Biuteona iloko o laila, a ia Biuteona i komo ai iloko, ua like kona nui me ka makika e lelele nei ka liilii. Nanl ka ohe hoonui ike a ke knpanaha nui wale \ keia, ke lilo la ke kaiiaka nui i makika. I ke poholo ana o Biuteona īioko ia wa, ku iike ae la ua poe kaikamahine nei a heie aku la ine ku haawi ana iho i ke aloha i ka mo«. Ia lakou i kaa aku ai maw&ho o ke knianakauhale, ia wa koke no i hoomakaukau ae ai ua poe kaikamahine uei i ka lakou mau mea lele a i ka makaukau ana, ua lele aku la lakou me ka m-.ma lua ole. 1 O keia iele ana a hikou, e lele ana lakou malaio oke kuhikuhi a alakai ana a ke kilokilo Wereneta. Oiai lukou e ieie ana a no kekahi mau hora ioihi, aia hoi, hoea aku la lakou no ke aupuni Hariona. Hiki aku ia lakou no ke ahiahi noenoe, ua hoi na k«naka a pau maloko o ko iakou mau hale, kipa ae la lakou ma ka hale oka luahme kupua nona. ka inoa o Aimiona.

la lakou i hiki aku ai, aia hoi, ua makaukau ua luahine lai na mea a pau no ka hele ana. Ia lakon nae i komo aku ai, kahea aku la ua luahine la me ka ohaoha tna aku: Hele mai, mama mai la no nae oukou. Iko Lakou hiki ana aku īloko, ia wa, pane m*i la ua iuahine la, auhea ke 'lii o na 'lu? Eia no oia iloko o ka ohe hoonui ike o Jlamodia, wahi a Wereneta. Ae, ua pono, wahi a ua luahine la i pane aku aiAno ko oukou wa e hahai mai ai i&'u no ke aupuni Pahaohao, il\i!a au e kau aku ai i ka lei ahi o ka haiiohano nui maluna o oukou, wahi aka .luahine Aimiona. Ia wa, ae aku h lakou nei, oili ae la ua luahine la, me Wereneta ma a ( "ku mawaho, ia wa koke no ī hapai ae j ai ua iuahine ia i kana kookoo kupua ; a kuln aku ia i ka laui a anapu aku la kekahi malamalama kamahao. a iho . mai la kekahi anuenue omaomno a ku imua o ua luahine la.