Ke Alakai O Hawaii, Volume I, Number 41, 13 October 1888 — HE WAHI KAAO KAMAHAO HE WATI KUPUA. [ARTICLE]

HE WAHI KAAO KAMAHAO

HE WATI KUPUA.

Aia ma kekahi Aupuni eku kohāna ana ma kekahi moanakai akea e noho ana he lahuikanaka kikokiko e like me ka ili oka leopadi, oia hoi he ulaula, he melemele, he keoke#, he hauli, he puakea, ahe hakeakea ko lakou inau hdfeluu. He mau wawae no ko lakou e like me ko na kanaka e ae, he mau lima no hoi e like me ko na kanaka e ae, a he mau poo no hoi ko lakou e like me ko na ka-

naka eae, eia nae aohe o lakou mau nhane. Aia nae mawaenā o keia poe he lahui poo nunui e like me ka ipu-pu, a o ka manoanoa ona pnniu ua like me ekolu iniha, a o loko o ua mau puniu la ua like ka olohaka me ka ipu hao i piha ole ika io pipi kupa ame ka uala kahiki. Ua manao iaekeia lahui kanaka no lakou nei mau poo nunui olohaka, iloko oia mau puniu e waiho ia ai ko lakou noonoo kamahao, a lakou i manao ai oia ke kela o na noonoo noeau i ike ia ma ke ao a puni. N"o keia lahui kamahao na iini ana iloko o lakou oka wai wela e auau mau ai, me na kaiikoi ana hoi, ua hiki ia lakou ke nana pono i na mea e hoea mai ana imn o lakou me u ko lakou mau maka, gi ua i«anao*w)4oi lakou he poe loea lakou no ka wai opae ; me ko lakou moeuhane mua ole ana he poe lakou e like ana ka eepa me ko na hoehaa o Waolani.

Oiai o keia poe a me ko lakou mau hoa kanakae noho ana iloko o ko lakou kulanakauhale Alii a e hooponopono ia ana ko lakou manawa hana e kekahi wati nui nona ka inoa o Kumukanawai, aka, ua manao nae keia poe poo ipu pu ua hapaupau loa, a ua poloke na mea paahana, oiai o keia wati e wikiwikiloa ana kona hele ana i kahi wa, a i kekahi manawa hoi he-lohi loa kona hele ana. O ka mea nana i hana mua i keia wati he Moi mua ia nona ka inoa ma ka he lu 5 o ka poe ma ia inoa hookahi. 0 keia ka wati nana e hooponopono ka hele ana o na wati liilii e ae o loko o ke Kulanakauhale Alii. A mahope o ka make ana aku o ua Alii nei, a oiai hoi i pii ae ai he Ali hou a noho alii iho la, aia hoi ua pii ae la na manao hookiekie iloko o keia poe poo ipu-pu, nolaila olelo ae la lakou, aole pono o keia wat,i kahiko, e hana kakou i wati nou, a oia ka mea ana manawa hou i ku like me ko kakou makeinake. No ka hapai ana ae o keia poe i na pu a me na pahi laau e kai hele ana ma na alanui o ke Kulanakauhale, ua pihoihoi a ua lelele ka oili o ke alii o ka la- j huikanaka, a olelo mai la oia : "E ka lahuikanaka ai oolea a e kipi mainei hoi, a e pu'e mai nei e hanaaku au i na mea a 'pau i ku i ko oukou makeniake. Ano e hele aku oukou e hana i wati hou i ku e like me ko oukou makemake, a ina mamuli o ka oukou hana ana a loli ae ka Poaono i Poahiku, o ke Sabati i la hoomalolo, alaila maluna iho ia o ko oukou mau poo." Alaila wae ia ae la he 13 magoi maiwaena mai o keia poe poo ipu-pu, a iloko o na ia hoano ehiku lakou i noho ai

ma ke ano malu loa, aohe lele ia eka pueo, aohe keu ia e ka ala e, aohe aoa a eka ilio, he malu māoli no, a paāhania iho ta lakou i ua waii hou la, ka wati hoi e lilo ai i mea anā manawa no na wati liilii e ā'e, - A i mea hoi e akakuii ai na manao kupikipikio o ua mau magox la he 13 a me ka poe poo hakahaka a pau iwaena o ka lahuikanaka, ua kukala ae ke Alii e lilo ua wati hou. la i kumu alakai manawa ho na wati~£f ae, a olelo aku la, a O keia ka wati hou o ko'u Aupuni, ana ia nei e hoohele na manawa e ae.' f Alaila kailewa ia ae la ua wati nei ma na huina alanui o ke kulanakauhale, a mahalo aku la na kanaka o ka auna poo ipu pu i uawati hou la, a hooho aku )a: •'E hoonani ia oe. ē ka wati o na wati E holana makou i kou mele hoonani. a hiilani aku i ka lewa ana o kou pokalewa, ame kou kani ana! Hosana! Hosana!!" A mahope iho o ka manawa i kai hele ia ae ai ua wati kupua la, aia hoi akoakoa mai !a na kanaka naauao o ka aina e iike me na makani i houluuluia mai, mai na welau eha mai ©ka aina. a noho ae la lakou ma kekahi Hale Kakela nona ka inoa o Aliiolani Hale, no ko lakou hana ana i mau wati kau hale no na kanaki, mamuli oka paikini o ka w r ati ana magoi he 13 i hana ai. 0 ka hapanui o keia poe hana wati i houluulu i mai ai he poe kekahi ua maamaa mua ika hana ana ina huila nihoniho o ka wati, a o ka hapanui iho o iakou he poe holona wale no, a he maukauka lioehewa, a oia poe ka poe i oleloia he poe "hoehaa." Eia nae he poe keia i piha ko lakou mau waha me na huaolelo koikoi a aila pahee hoi.

Alaila hoomaka iho la keia poe e kukapa'u nui i ka lakou mau hana. Llaaa iho la lakou 1 na wati o kela a me keia ano, paa nā huila, īewa na poka, nihomole na mhoniho, oni na ku'e, unie na lanoho, mimiki na uwea haloke na mēa paahana } kani-ke, ku'i ke na kani ana, e like ka nui o ka lakou mau hanakuli me ka moo kani o loko o na pnweuweu. Nana iho la ua poe hana wati 'la, a ike iho la 1 ka nani o ua mau wati 'la, ia wa lakou i oielo iho ai, "Haleluia nou ka nani ! Haleluia nou ka nam ! Eia na wati kau hale hou ke heie nei rna na nihomole. Hoohoho ! Nani !! Nani !!'' Oiai nae lakou e hana ana i ua mau wati 'ia ua ku mai la he Auela malamalama me ka lamaku ma kona lima a nona ka inoa o "Alakai" a hea mai la ia lakou me ka i ana mai, <4 E na hoehau: Mai pupuahulu oukou 1 k<\ hana i ua wati a oukou o loaa auanei k6kahi rnau wati a oukou he man wati l>olo. E ku'i ka hele mai hoopaa, mai puhle i ka ike a ka maka." Aka aole i hooloheia mai keia leo 0 ke Alakai, hoopapau no ua poe 'la i ka hana,* a hana no a po ka la a ao ka po, hana mau oo me ka pupuahulu aohe maliu ia mai o ka leoao. Me keia pupuahulu o ua poe 'la i hoomaka ai lakou i ka hana, ahiahi ae U a me|ke kakahiaka o ka la raua ia, aka o ka mea apiki, aole hiki ke hoomaop'opo īa o ua la mua 'la, o ia paha ka la mamua ilio o ka la a lakou 1 howmaka mua \\\ 1 Ka hana,' a i ple o ka la paha ia mahope īho o ua *la a lakou i hana ai, a 1 ole o ia 110 paha ua la 'la a lakou i hoehaa mua loa ai, owai la ka mea i ike, oiai o ka mea

ana horu keia, oia hoi ka wati nni ua ho-lo mai la kana hel/ana. Afca ;i ka paa apa oua wati nei a ua poe hana uwati 'la, ua mahalo aku la na kanaka mai kela pea a keia pea ] o ka aina, ma ka hoomaopopo ana me o keia poe e mahalo 11 ei o lakou wale no ka poe o loko o ka auna o ka lahui poo ipu-p ia me palaai a me kekahi hapa uuku loa 0k& lahui hoolau ulaula, oia hoi ka poe 1 lou ia ko lakoa mau ihu me na makau a ka poe ipupu me palaai. Ku ae -la keia poe iluna, nana aku la ko lakou mau maka : na wati a ka poe liana wati i hana ai, a olelo aku la: f< o . keia mau wati oia īho la oa kumu hoohalike i ikeia ai ka noiaUa me ka loea o *na kanaka hana wati hou o kakou. Ina e bolo mai keia mau wati a hoehaa ko lakou mau hele ana. alaila ua hiki no ke hoopopololei īa ko lakou mau hele ana, mamuli oke kiki ana aku i nu I wahi nihomole o ka wati me ka lepo palolo." Ika manawa nae 1 paa ae ai keia mau wati a mahalo na kini poo ipu pu me palaai ame ko lakou mao paa lalo, aia hoi ua ulu mai la he pioloke nai īluna o ka aina, mamuli o kahuhu ana mai oka Aipuupuu nui o ke aupuni ame kona mau hoa aipuupuu. me ka oleloana mai, "Aole 1 kupono īki keia mau wati kauhale i hana ia iho ne', oiai ua lalau loa ko lakou hele ana, aole like iki moe ka wati nui aole no hoi e hiki i kahi 0 keia mau

wati ke ola oiai ua kue ka lakou ma oawa e hoike nei i ka manawa o ka wati nui. -

"Auwe oukou e keia poe hana wati," wahi a ua aipuupuu nui nei o ke aupuni a me kona mau hoa. Mamuli o ka manai haawiia mai ia'u a me ko'u mau hoa, e hana aku ana au i ka oukou mau mea ai e like me na kuhikuhi arra a ka Wati nui a na magoi he 13 i hana ai, a ina makemake oukou e ai i na mea ai a ? u e hana aku ai, alaila e hoomanao oukou i ka papa ua mau mea ai la. Laulau Ilio Olohe Opae oehaa me ka nioi o Pakaalana. Lawalu loli ka'e ole Oopu luahine o ke ano poo paa. I poi ape ka oukou e ai ai. I apu kowali ko oukou ti e inu ai. I ka-lohe ana o ua poe hana wati eepa nei i keia mau olelp a ka Aipuupuu j INui o ke Aupuni, a me ? ke ano o ka lakou mau mea ai ai, ua hooho ae la iakou me ka nuku ana : "He keu keia a ka poe Aipuupuu inono hookiekie! "Aole makou i hanai ia e ko makou mau kupuna i ka io ilio olohe, a i nei poe lapuwale hoi puua ana ka hoi ko makou mau waha i ka io ilio ololie. \Aohe hoi o ka Opae oehaa, he opae | ai ia no hoi ia. eia nae o ka inoa o ia ' opae ka hewa oia ka oehaa, mamuli au-, anei paha o ko makou ai ana i keia ano opae ekapa ia mai ai makou hepoehoehaa, a ke eepa ae ka makou mau liana, e olelo mau mai ana nona kanaka, e ole hoi ka eepa o na hana ua pu-a nui ia ka hoi lakou me ka io ilio ololie a me ka opae oeliaa. "0 kekahi, ke makemake neikeia poe Aipuupuu lapuwale e lianai ia makou i na hua nioi o Pakaalana, i alia ai? X wela iho ai paha ko makou lehelehej» ukeu malulelule o ko makou mau' : ipu pu i holo i ke mele a ka poe hula owiljl pauku kino — u Jichelehe eueu hana lokoino" ; keu no ka ino a mo ka lapuWale o uei'poe aipuupuu, ciji ka. o ka loli kae

ole ka makou ia e ai ai o nei noupo lc— walewa nui o ka paana ana ihō la a pau a% nei ka hana. Oia i'a maka ole la, <> ka makoii ia iho la ia e ai ai, i mea pa«ha no na kanaka e hoaeae mau mai ai i na wa a pau e lalau ai ka makou hana "Loli kae, loli pua Mukae, mukake hanahana Kekake, hukake poo ipu pu "Lāpuwale! lapuwale ! Lapuwale ona lapuwāle! Makemake ne'i poe Aipuupuu hookiekie e hanai iamakou me ka oopu luahine oke ano poo-paa. Manao palla nei poe hupo, aole i lawa ke oolea ofo inakou mau wo, a lakou i manao ai e hanai mai ia makou i ka i'a poo-paa. Kai no hoi he ekolu iniha ka manoanoa oko makou mau puniu, aua lawa iho la ia pepeekue e naha ole ai i na hama— re he tausani ka nui ke kuipalu mai Oia nae paha, e ai makou i nei oopu 1 luahine iho makou a paakiki hoi na poo e like n.e ko na Aferika. "Ha-ha-ha ! I poi ape ka, ka makoti ai eai ai. I aha ai la hoi? I pehu āe anei ko makou mau lehelehe? ' J Ha-uwe! Ha-ial Makou inu kela apu kowali? Pehea ka makemake hana hana like pu? Inu, inu, inu kela kowali. Aole ko makou mau opu i piha i ka lona, e hiki ia makou ke in9TtāWWlia.' 7 ' Alaila puukiuki hou ae la keia poe a akoakoa i kahi hookahi, me ka ukiuki launa oie, olelo hou ae la lakou me ka leo hookahi: j U E nei poe Aipuupuu, eia oukou hana nei i na hana me ko oukou uku ia ana i na ufu maikai launa ole. NolaLa Iko oukou hana ana mai ika mak|u mau mea ai mamuli o na manawa o |a wati kau hale a makou i hana iho n& Aua hiki no ia makou ke hana i nei mau wati e like me ka makou i manai ai he pono. 0 ko makou makemake ke hana ia, aole o ko oukōu. ,

U E hoomanao oukou e nei poe Aipuupuu, he poe hana wati makou noloko mai oka poai kipi, i olelo mua ia na kanaka i ke au o kekahi kupua aeai iukae, he poe Nihiliki, a nolaila ua makemake makou i poe Aipuupuu ka mt ou oia ano hookahi, a ina aole oukou, e nei poe Aipuupuu, e kipi. alaila e kii aku «na makou i mau Aipuupuu Pake. 0 ka oukou mau la hana i makemake ai, aole ia oka makou mau la i makemake ai. Oko oukou makemake, wahi a oukou* e kapaia o Kahikole ka la, mamuli oka wati ana magoi he 13 i hana ai o ka hora 9 ia, aole ia oka hora 9 ma ka makou mau -fati i hana iho nei/ e like me ko īuakou mau makemake, aka, o ka hora 12 ia, ka wa i ku pono ai ka la 1 ka 1010, a o lolokaa ia manawa ma ka makou helu. Heaha auanei ka makou nana aku ia mau mea he lonitu na meridiana, ka aui ana o ke aka o ka ia, ka pouli hapa ana oka mahina, ka aui naewa ona parelaka } na kukuiKi 4 *Kaj>akahi Manuia o Keokoika mok\r r ona hokuweloweīo jka lani, i mea e hiki ai ke hoopololei ia na manawa o keia mau wati a mak'ou i hana ilio nei? Hele peia. E manaoia anei he poe hiki ole makou ke hana i na wati e heie aua ko lakou niau mananuma kuhikuhi hora me minute maniuli o ka niniu'ana o na nihoniho. u Aia no paha iko makou mana jka lioonohonoho ia a*na ona manawa, lua e hoolilo i kā wanaao i aluahl, o kakahiakai aumoe, o ke aumoe hof i awakea, oka Poakahi i Poaono, ao ka Poakui i Poahiku, a hoolilo ika pui| o Konahuanui i kiko waona no ka diana i ku i ko malvon makemake, aia no ia mau mea ia makou, A e hana Aipuupuu i ka makou mau mea ai i/auiuli o ua wati a i hana ih iiii **

l na kini poo ipu pu | palaai ii '~ hoolio ae ia me na nuiiiu e 1 na ; 'He poe o • Kahe na olelo p i 'eheiehe 'mai, e like ke kahe a--- ka waiu 1 hoea mai r 3 ko mai hooluliluli! E hoia na a : i kn po, na auma'i'ke ao. ! paa iluna aka paa ilalo. ma-i k - 1 ia ka halawai. oiai *he poe na'U. ■ ■ li keia. Ake kukala iie i jnak- ' makou mau leo, ua 6 oki'na - . :<ukole aka poe naauao io » lieia poe poo ipu pa.l'aai, yio k 1 1 aka hoi, a oiai he poe keia i } i; , , .t; wati holo maikai loa. r Uula, ua oki. ua oki oukou eka p oe hai mai ina mea pololei no k.a eepa. hoehaa a me auwaha-kika oka lakou nei mau hana." No kela anela hoi me ka lamaku, nona ka moa o Alakai, aia mau no oi> ke ; ku 'ia huiia o ua poe poo ipu pu la, me ke kaiakea mau ana o kona leo,' Hoehaa —• A kj'hi auwe i hala ae. ; Hoehaa. J!eSu elua ka auwe, A ua hala ae. lioehaa iikulu Kuia o ka auwe. A e hahai rnaa ana kekahi pilikua nui makona mahope ona. ao ka inoa o neipilikua o u Faeaina." E aKe ana nei pilikua e Kinai ia Anela "AlaKai" me ka ha o kona waha. Luai aku la oia i ke okooko ahi luaipele maikona waha aku e anai ana iaia a make, oiai e wanana mau mai ana oia i na hana hōehaa a ka poe hana wati eepa, oia hoi ka poe nana e maiama nei ika pilikua a Pae Aina," ka mea hoi nana i kakoo ikaika na hana aka poe poo ipu po, a wae ia ai na Magoi he 13, na lakou i liana ka Wati nui o Kum'kaoawai kona inoa. t v ; (Aole i j>au.)