Ka Elele, Volume 2, Number 3, 5 May 1846 — PALAPALA KUMU. [ARTICLE]

PALAPALA KUMU.

Mokupuni o , Apana , ko Hawaii Pae Aina.

Ua hoakakaia ka pono o ka noho ana o , a|j ua hoike mai oia, a ua maopopo ia’u konu akamai i ! na mea ao iiiua, i ka [maanei e hoakaka'i i kono mea | ike~\ nolail i, ke ae aku nei aue lilo oia i kumu ao ma ia mau mea ike maloko o koia Apana, ol al oia e mala !| mn \ na olelo o ke Kauawai, a me na olelo liooluha a, Kuhina no ke Aopalapalu. Na ko’u lima i hanu, i keia la o 18 , |j ——— ——, Kahukula.

j Pauku 5. Aole .loa e haawiia ka palailpala- kumu na kekahi kanaka kc hoakaka lole ia mai mamua ka pono o kona noho ijana, a me koua akamai i ke ao i nu mea iiao mua, o ka heluhelu hoi. a nie ke kakau jlima, a me ka helu, a me ka j alajialu ninu, a iaa !ilo kekahi i kumu, aole e loaa ia ia jjke kokuaia inamuli o ke Kanawai hooponopono Kula ke hemahema kana ao ana, a !jmolowa jiaha, a holo ole kana hana, a ina i jlilo i ke kalohe, a me ka hewa paha. A ina haawiia ka Palapa’.a kumu ma kekahi Apa|na, aole lilo kela palapala i mea e ponoai ke ! kanaka ao ma kekahi Apana, ke ike ole mai jke Kahukula o ia Aj)ana hou i kona makauikau. Pono nae i kekahi Kahukula, ame kekahi ke manao i kana palapala mua ke hoikeia nia ke alo no ka pono a me ka ma-- ! kaukau o ke kumu. Pauku 6. Oke Kahukula o kela Apaiia keia Apana, i kona hui ana nie kekahi 1 luna malalp ona, hiki no ia laua ke kukulu, a hoololi ae, a hoano hou, a hoomaikai Iji na hale kula, a hiki no ke hoolimalima a i|liaawi i ka hana i na kunui, a nohiila, hiki j no ke koi aku i na Lunaauhau, a me na. |jluna haha e haawi ae i ka poaluā, a i ole; ia, i ka mea i paneia mai no ka pealua, o iike. dala, a i ole ia, oka waiwai. A ina ] koiia ka hana pela, e ke Knhukula, nana j no e kuhikuhi i kahi o ka hana, a me ke 1 |ano oka hana ana. lua aole i pono kekajihi kula a kekahi e malama’i n;a ka hana j\vale no, a ma na mea i jianeia n:ai no ka ilhana, alaila, hiki no i ke Kahu, a i ole ia, o ;ka luna; ka me nana ka olelo, ke kikoo ; aku i ka Lunaauhau o ia Apana, e like me ua olelo ao mai ka Waihona Aopalapala jaku, a na ka Lunaauliau e hookaa i ke keena me ka waiwai o ke Aupuni e waihoana ! i kona lima, aole nae ke elala o ke kino. Miki no hoi i ua kahu nei ke haawi i ka nina i noho ole ia e kekahi mea e ae, a ina kumu, a i mea e pono ai na kula o ko la'l kou mau Apana. U ka aina nae i haawiia, I aole ia e lilo i kekahi ke loaa ole ka pala-. j(>ala kumu na ke kahu o ia Apana, e like ! iiue ka olelo ma keia Kanawai. Aole nae ■j e manaoia ua lilo pono kekahi aina a. ke Kahukula, a me na luna e haawi aku ai, a | hoike mua mai ke Kahukula i ke Kuhina l|no ke Aopalapala i ka haawi ana, a me ka-

3ii o ka aina, a me ke ano, a me ka nui, a loaa i ke Kuhina no ke Aopalapala ka ae 0 ke Kuhina Kalaiaina. O na aina a pau 1 hookaawaleia pela, e kakauia lakou ma na Waihona Kalaiaina, i aina hookaawaleia no na kula. E manaoia kela mau aina ua haiwi lilo loa ia i mea e kokua ai i ke ao ana, aole i rnea lilo loa i ke kumu, a i ka mea e noho pokole ana. O ka noho i ua aina la, oia wale no ka i lilo i ke kumu oi ai oia e paa ana i ka palapala kumu, a e ao niau ana i ke kula rna ia wahi. A hiki i ka manawa e kipakuia ai oia, a haalele paha, a i o!e ia, ua make paha, alaila, e lilo ua aina la i kona hope rna ia kula, e lilo pu no me na mea paa a pau i hanaia maluna o ka aina, aka, ina na ke kumu i hana ia mau mea ma kona waiwai ponoi, me ka ae aku o ke Kuhina no ke Aopalapala, alaila. aole lilo. Pauku 7. ī kola makahiki keia makahiki i ka la mua o lanuan, e palapala mai na luna kula a pau i ke kahu o ko lakou Apana, a e hoike mai i ka nui o na kula i malamaia ma ko lakou wahi, ka nui o na ohana kanaka c noho ana ma ko lakou wahi. i ka nui o na kamalii iwaena o na makahiki eha, a me na makahiki he umikumamaha; i ka nui o na kamalii i komo io iloko o na kula, i ka nui o na keiki e noho ana me na makua hanai, a rne na kahu, aole me na makua ponoi, a me ka nui o na makua i malamaia e ka lakou keiki. Pauku 8. Pela no i kela makahiki keia makahiki i ka la mua o īanuaii, pono i na Kahukula a pau e palapala mai i ke Kuhina no ke Aopalapala a e hoike mai i ka hooiliili ana o na mea i oleloia ma ka Pauku ehiku maluna, a me ka mii o na mea a lakou i haawi ai i ka palapala kumu, a me ka nui o na hale kula i kukuluia ma ko lakou rnau Apana, a me ke ano, a me ka nui o ka lilo i ka malaina ana. Pauku 9. O kela Kahukula keia Kahukula i kona noho ana malalo o ke Kuhina no ke Aopalapala, e lilo ia ia ka waiwai, a nana no hoi e malama i ka waiwai kula a pau o ia Apana. Hiki no ia ia ke hoopii a hoopiiia ma na Ahahookolokolo o keia Aupuni. Nana no e kaniailio pu me na

l luna kula malalo ona, a na lakou e kuhi- ' kuhi i kahi e ku ai na hale kula o ia i Apana. Na ke Kuhina nae eao aku ia lai kou ma ia mea. E hiki no ika luna ma- 1 > lalo o ke kahu e nana, a hooponopono i ke ■ kukulu ana ke kauoha mai ke Kahukula ia . ia pela, a hiki no ia ia ke hoolimalima no ;ia mea. A paa ka hale, alaila, oua kahu , nei ka haku oia hale. Nana e malama, o ■ iiio, a pau wale -paha, a ina i elemakule, a i ino, hiki no ia ia ma kona manao*e hana ■ hou, a hoano hon paha, a na ua Apana nei i e hana e like me ka olelo o ke Kanawai. i E hoike mai nae oia i kana hana i ke Kui liina no ke Aopalapala, i aponoia. Pauku 10. O ka poalua i oleloia ma , ka Haawina ekolu o ka Mokuna elua o ka Apana ekolu o keia Kanawai, ua hookawaleia ia i mea e pono ai na kula i oleloia maloko o keia Apana, i mea hoi e pono ai na kumu i loaa ka Palapala kumu, a ao aku i i ke kula e like me na olelo ma keia Kanai wai. I kela makahiki keia makahiki e hoii ke mai na Kahukula i ke Kuhina no ke i Aopalapala i ka nui o ka hana Aupuni i lilo mai ia lakou, a me ke ano o ka lilo ana, ■ a me ke ano o ke kokua ana i na kula, a e ■ lioike mai ke Kuhina no ke Aopalapala, i ■ ka Moi, mailoko mai o ke Kuhina Waiwai, > i ka nui o ka hana i laweia noloko mai o ka . Apana o kela Lunaauliau keia Lunaauhau, i i ikeia ka pololei o ka hoike ana o na Lunaauhau. i Pauku 11. Ina i hemahema na kula rio i ka buke ole, a no ka loaa ole o na Oihana palapala, pono no i ke Kuhina no ke Ao- ‘ palapala e hoomakaukau i huke, a me na ■ mea e ae e pono ai e like me kona ike ana i he kupono ia Apana, a e ukuia kela mau ; mea mahope iho o ka nana helu ana. nolo- ■ ko o ke koena, nana e hooholo mua ia nae ika olelo no ia mea. Aka, ina hiki pono ke hana pela, e kuaiia’ku no na buke, a me na mea e ae i na haumana, a o ke ano o kp ‘ kuai ana, e like no me ke kumu lilo. Pauku 1*2. E hiki no ike Kuhina no i ke Aopalapala, laua pu me ke Kuiiina Kai laiaina, me ka ae aku nae o ka Moi iloko o i ka AhakukaKuka Malu ke hookaawale ae i i ka aina i paa ole ia hai, i mea e pono ai na

kula apana, a me na kula pualu, a me na kula nui paha, a ina i hoolimalimaia ia aina, a mahiia paha, a ke Kuhina, e lilo no ka waiwai puka a pau i mea e pono ai ke kula a ke Kuhina i olelo mua ai i kela manawa kela waiiawa. Pauku 13. Pono i ke Kuhina Aopalaphla i kēkahi manawa, a me kekahi e kaapuni i keia Pae Aina, e ninau i ke ano o na kula, a ia manawa e hoike mai na Kula . ia ia, a ina ike oia i kekahi haumana aka- . mai loa a ku pono, hiki no ia ia i mea e hooikaika ai ke haawi i kela haumana i palapala hoomaikai. A ina manao oia pela, ' a kau pu ka Moi i kona inoa ma ia pala- i j>ala, hiki no ke hooj)ake!e i kela mea akamai i kekahi auhau i hoakaia iloko o ia palapala, a lilo no ia, ina komo kela hua ' iloko, i Palapala kumu, a hiki no ia ia ke 1 ao i na kamalii ma na wahi a pau o keia 1 Pae Aina. O na haumana kaulana |)ela, a 1 hoomau i ko lakou kaulana ana a hiki i ka : manawa e kupono ai ko lakou mau maka- 1 hiki, alaila, hiki no ke koho ia lakou no na, ] oihana o ke Aupuni, ke ike aku ke Alii ua ] makaukau lakou ma na mea e ae. Aka, ] ina hewa lakou mahoj)e iho i ka loaa ana o I ia palapala, aole e manao hou ia ia; ua lilo ' i mea ole. Pauku 14. Ina hoopii aku kekahi i ke , Kahukula no ke kolohe mau o kekahi hau- | mana, a no ka pau ole o kahanahewaj| ana, a nolaila ino ke kifla, a e hoike rnai ia J - hana ana i ke Kuhina no ke Aoj)alapala, a} j nana no e hooko, ae hoole ia kipaku ana, e like me kona manao he pono. A ina i oi aku na makahiki o ua haumana k mamua o umikumamalua e hele no ia i ka poa- . lua, a uku no ia i na auhau e ae oi ai oia e ! noho ana mawaho o ke kula, a hiki no hoi 1 ke hoopaa maoli ia ia i ka hana o ke Au- ; puni e like me ke kanaka palaualelo. Pauku 15. O kela kumu keia kumu i ] loaa ka Pal’apala kumu, inu e ao io ana i ke I kula maloko o kekahi Apana, pono no ia ia I e hoopai pono iho i na haumana o kana < kula, ina manao oia he mea e pono ai. I A o ke kumu i hana pela, aole loa ia e hi- i lia i kela hana ana. Aka, aole e oi aku i kela hoopai ana mamua o na mea hahauil iujx>no i na keiki, aole hoi e pepehiia ke-II

kahi haumana e ke kumu, a oolea loa, a eha ino, a ku i ka hewa, aole hoi e hanaia a oopa, a eha maoli. Oke kumu liana pela, ua hihia mai no in, a e uku aku oia, i ka makua, a i ka makua hanai, a i ke kahu paha o ua haumana la; a ina hoopii ia a i ke Kahukula, a maopopo ka hewa, hiki no ia ia ke lawe i kana Palapala kumu. Aka r liiki no i ke kumu ke hoopii hou ai ke Kuhina uo ke Aopalapala, a nana no e hooko,. a hoole palia i ka olelo mua e like me kona ike ana he pono. Pauku 16. I kekahi manawa, ame ke kahi, e hoomakaukau ke Kuhina no ke Ao palapala, a e hōike mai i ka Moi imua o ka 1 oe Knkakuka Malu, i mau hhi kanawai no ka hooponopono ana a na kumu i na kula i kokuaia e ke Aupuni, a na ia Poe e hooholo. Maloko oia mau lihi kanawai e hoike oia i na olelo a pau ana e manao ai he pono i kc kumu ke malama i kana aa ana i na haumana, a me ka na haumana e malama ai i ko lakou noho ana malalo o ke kumu. Pono no hoi ia ia ke hoakaka maloko olaila, i na pon.o, a me na kaumaha nui a ke Kanawai i kau ai maluna o na makua, a me na makua hanai, a me na kahu i ko lakou malama ana i na keiki ; a pela no hoi na pono, a me na kaumaha i kauia maluna o na keiki i ko lakou nolio ana malalo 0 na makua, a me na makua hanai, a me na kahu. A aponoia kela mau lihi kanawai e |ka Moi, iloko o ka Aha Kukakuka Maln, |alaila, ua komo no iloko o keia Kanawai, a pili no i kanaka e like me ke Kanawai o ka Aina ma na wahi a pau. Pauku 17. Pela no e hoomakaukau ai ke Kuhina no ke Aopalapala, a e hoike mai 1 ka Moi iloko o ka Aha Kukakuka Malu, i olelo ao, i hoolahaia mai kona Waihona aku, a i na Kahnkula o na Apana, a malaila e hoakakaia’i ka lakou hana, a me ka na luna malalo ilio o lakou, na hana hoi a keia Kanawai i haawi ai ia lakon, o ke ano o ka hana ana i na hale knla. — o ke ano o ka hoolilo ana i ka poalua,—o ke ano akamai o ka hana ana. — o ka nui o ka hana e haaawi ai i kekahi kumu, ame kekahi, o na lala o ka ike a lakou e huli ai i na kumu mamua o ka liaawi ana i na palapala ikumu, — o ka nui o ke akamai e pono ai Ike kanaka ke lilo i kumu ao, —o ke ano

o na Palapala hoilie a keia Mokuna e koi ai ia lakou e haawi mai, e hoike aku nol hoi i kope, a haawi aku i napalapala i pai hakahakaia no ia hoike ana. — o ke ano: 0 ka hana pu ana me na kumu, a me na luna malalo o lakou, —o ke ano o; ke kikoo ana i ka Lunaauhau i mea e pono ai ke kiimu, a me kc kula, a me ke ano o ka hoike ana ia'ia i kona loaa, e hoike ana hoi i ke kumukuai i na buke, a me , na oihana palapala i puka aku naai kona Waihona aku, —o ke ano o ka hewa, a me ka lalau, a me ke kalohe i hanaia i.kanaka, a i ka waiwai kula paha, ka mea i kupono 1 na Kahukala, e hoike mal i ke Kuhina na 'ke Aopalapala, i hoopii ia ia e like me ka olelo ma ka Apana elima o keia Kanawai. — o ka mea e hoopauia’i ka noho kumu ana ke hoohu oi ia, a hoopiiia lakou, — a me ka manawa, a me ka loihi o ka hoomaha ana o na kula rna na wahi a pau maloko o na Apana. Hiki no hoi i ke Kuhina no ke Aopalapala ke ao aku ia lakou ma na •mea e ae a pau loa, ana e manao ai he pono. Pono no hoi i ua Kuhina la, kc kukakuka pu me ka poe Kalaiwaiwai a hoike mai hoi i ka Moi iloko o ka Ahakukakuka 1 Malu, i olelo hoakaka i ka nui o ka uku ' ku pono ke haawi aku i na Kahukula o na Apana, a me na luna malalo o lakou, a me na kumu i ku pono i ke Aupuni ke uku aku, ■a aponoia e ka Moi, alaila, ua lilo kela olelo i haawina oiaio na ke Aupuni aku, a c ukuia noloko aku o ka waiwai Aupuni, no- ( loko o ka poalua mua, a kaa ole, alaila, e laweia noloko o ka waiwai c ac c waiho ana i ka lima o ka Lunaauhau o ia Apanae like me ka olelo ao a ke Kuhina Waiwai i aponoia e ka Poe Kukakuka Malu. E hoike no hoi ua Kuhina la i ka mea nana helu e like loa no me ka olelo ma ka Apana ekolu o keia Kanawai; a e hookuuia oia ilaila, a e hookuu ole ia paha, e like me ka olelo maloko o ka Apana ekolu. Pauku 18. Aole loa e manaoia ua papa, a ua keakea kekahi olelo o keia Kana- 1 wai i ke ao ana i na kula pualu, a me na kula kuokoa. ina na na makua, a mc na kahu o na keiki e malama, me ke kokua ole ia mai c ke Aupuni; aole hoi i papaia na kanaka pono i ke ao ana, a me ka hoonaauao ana, me ka loaa ole ia lakou na

[Palapala kumu i oleloia maluna. Hiki no 1 ia mau kula pualu, a me na kulanui ke oleilo mai i ka Moi iloko o ka Ahakukakuka • Malu, mailoko mai o ke Kuhina no ke Ao- ■ palapala, a loaa aku ka palapala hoohuiia • uia ke Kanawai, e like me ka olelo pili io ' ia nei ma ka hope o ka Apana mua o keia : Kanawai. Aka, ina na ke Aupuni e kokokua, e hiki no i ke Kuhina noke Aopala- : aala ke hele aku e ike ia kula. (Aole e pau.)