Ka Elele, Volume 2, Number 10, 21 August 1846 — Na ke Aupuni. [ARTICLE]

Na ke Aupuni.

\LAPAĪ.A IIOAKAKA NA K'F- KUMINA KALAIAINA. I HEI.UHLLUIA I KA AMAOLELO HAWAII, I>iUA 0 KA MOi, Au-ate 1, 1S46. E na'lii Aiiaololo, a me ka poe i kohoia; Aloha ikou I ka la 7 o lune o ke!a makahiki i hala cu nei, make ka mea Kiekie M’niauia ekauluohi, ka makua ia ia ka Oiliaiia o ictoria Kamehainalu, ke Kuhinanui «> ko awaii Pae Aiua, ka hooiliua lioi o Kuaumanu II. j I ka hana ana a ke Alii ica Moi i ka hai a ke Kumu Kanawai i kau ai maluna m, i kona lokomaikai, leoho mai oia ia’u i 'i uhinanui no keia Aupuni, a ua Iiaawi ai ia’u i palapala hookohu e like me ia i pakakaia rna lea Leo o iee Aupuni. E manao nuanei na’lii Aliaolelo ua leunno ole keia hana hou i kauia maluna o’u 3 liui pu me ka haua Kiaaina a’u i hana ma ai. | He hana nui ka ke Kiaaina o Maui, no-i lila, pono i ku Ahuolelo ke noouoo i keia I ea, a e hana e liko me ko lakou mauao i. \ ku i ka pomaikai o ia Mokupuni, a me K 3 Aupuni. I No ka haawi mua ana o ka Moi i ka ihana Kalaiaina ia hui i ka wa o olaj I ia ko’u mua, nolaila, o ka Oihana o k«? I uhinanni, oia wale no ka’u hana a hiki i I I malama o Maiaki immiia aku nei. la ialama, kau ke Kanawai hoonohonoho i | au Kuhiaa Alii ma Hawaii nei, a hooiliia I ai maluna p’u ka Oihana Kalaiaina, aoie Ile he Kanawai ia aiaUawa e mahele ai i I I hana ona Waihona. I I ka la eha o Maraki lea hoomaka ana i hana mamuli o ke Kanawai hoonohonoI > i na hana i haawiia i nn Knhina. I la la, halawai na Jwma hoona i na kniu knleana aina, a ua komo ia liaua ilo-j I > o ko’u waihona. I Aole olelo hou i hoolahaia no iu Oihana I hilei 1 ka la -1 o Apenla, alaila, leau ka| 1 aawina 2, a me ke o, o ka Mokuna 2 o f Kanawai hookahi no, nu ka inea, ia ma-(

nawa ua ae ia mai e kinai iki kakou i ke kuai roma. j vVole i leau ka nui oia Kanawai a i ka la 20 o lune, nolaila, he hapa ko u pili ana i i na liana Kalaiaina i keia makahiki i hala ialeu nei. Aka, e hoike aku au ike ano o ia Wailiona e like me ka mea hiki pono . ia’u. • No ka hiki ole ika manawa ake Kana- • wai i olelo ai no ka hoike o ka Puukn pai Palapala, nolailu, aole hiki ia’u ke olelonui aku i ke ano o ke pai Palapala o ke Au- ■ puni, i Ua hoomnkaukauia nne ka hoailona pai, i e like nie ka !co Kanawai i olelo ai, a ua i waihoia no i ka Puuku, a ua kau no i na i |'epa ho nui loa. I keia mnkahiki i hala aku nei, ua ma- ■ iiunhua lee knai ana niauka nei. i Na ke Kuhina Waiwai e hoakaka ika i nui o ka Waiwai o na Aina e i laweia mai. Aka, o ka mahuahua ana o ka poe lawe i ■ ka palapala kuai, oia kekahi mea e maopoi j o ai ka malu nmikai aua o ka poe kuai, a > me ka puka ana o ko lakou waiwai. O na palapnla kuai kuleaa i haawiia no ka makahiki i haia aku nei, he LS. i Ona palapala kuai liilii, he ‘30. Ona i|l>uia|xjla i laweia no na HaJc hookipa, he • 24. Ona palapala Holela 9. i ! mea ekoai na Kuikahi, ua liaawna ' muloko o ka pihleia i na Ilale kuai kukaa, i 9 palapala kuai nui i ka rama, i na Hoi tela i palapala kuai rama ma ka omole 5, ? a u;i hauwi hoi i 7 palapaki kuai rama ma i lee kiaha. O keia poe kuai nui i ka rama, he lahui e wule no, aole kekahi kanaka i Hawaii. Ua manaoia, aole loihi aku ka manawa e liaalele na mea hauohano a pau i ke kuai - ana i kela mea e hoopoiuoai i na kanaka - Hawaii, a i*nc na laliui e e hana ana i ka hana ma keia Pue Aina. i Ua loaa ike Aupuui ka waiwai no ke tjkūai rama ke hauaia ka holu, aka, ho mea )j:iuo mahu wa!e no ia, no ka mea, o ka ma--jlu o na Awa, ke ola o na kanaka, ka po-

maikai iloko o ka hana, a rne na dala okoa ka i lilo aku, a o na keneta wale no ka i loaa mai. A pono paha i ka poe Ahaolelo, a me ka poeikohoia e na makaainana, ke imi hou i mea e hoihoi mai ai o Beritania nui laua o Farani, i kela koena o ke kuokoa i lawe mua ia i ka manawa ino e kekahi Alii inanuwa, a hiki ole ia kakou i keia manawa ke kau i Kanawai i kupono i ka inakemake o kanaka, a me ka pomaikai o ke Aupuni. Elua no palapala kuai dala i haawiia ma Honolulu e like mn ka makahlki 1845. Hookahi i haawiia ma Lahaina e like me ka olelo ma ke Kanawai. Ekolu palapala Nupepa i paiia raa IIonolulu, o ka Elele, a o ka Makamaka, a me ka Polinesia. Oka pepa mua, ua heluheluia e na kanaka Hawaii, ekolu paha tausani. A o kekahi mau nupepahoi, uaheluhelu nui ia maanei, a ma na wahi e ae a pau iloko o keia moana, a ma na aina e ae kekahi, ma Ameiikahuipuia a ma Europa. Eia ka hemahema, aole i paiia ka Polinesia ma ka olelo maoli kekahi, a me ka olelo Enelani. E hooponoponoia’uanei keia mea ma keia hope aku, I keia wa, ke pai nei ka Elele i kekahi olelo no ke Aupuni, ma ka olelo Hawaii. Ua nui na hihia me ko na Aina e i keia makahiki, a lilo nui ka . manao o na mea hana i ka hana o ke- Aupuni malaila, no ia mea, aole nui na mea hou i hanaia maloko oka Aina. Ua hanaia nae kekahi mau inea. Ua hanaia ke alanui e hele ai mai Honolulu a Koolau a maikai, ka mea hoi i oleloia i kela makahiki. Ikala 7 o lune, 1845 ka iho mua ana oka lio. Mai ia manawa mai, ua hele ma-u ia e na lio he nni wale, a rne na hoki, a ua waiwai loa Koolau- ia hana, no ka mea, i keia manawa, ualaweia mai maluna o na llo, a me na hoki ka waiwai a na kanaka i amo mua mai ai ma ko lakou ai. Ua mahaloia ia haua e na kanaka. E hoomaikai hou ia nae. Ua hana hou ia na alanui mai llonoluln, a Pauoa, a me na alanui ekolu ma ke Kuia o Kahua, ame na hol’opupa- pohakn. \ Ua hanaia ke alanui a [>uni ku puali,

Hikina o Maui. Ua paipaiia hoi ke ala nui ma ka Pahumanamana, ma Lahaina. i Ma Maui, ua hanaia o Ilalepiula akoko f ke paa. E pono ke hana hou ia na alanu t a puni Oahu, a me Maai, a me na Moku | puni e ae, i hiki ai ka waiwai ke lawe k | aku. 1 No ka hoopii ana o kekahi mau men iu | ka Aina e mai no ka pono ole o na haw paahao rna Honolulu i wahi e paa ai n[ jl haole. nolaila, kohoia na mea ekold o lakoi | ilio, nana e huli a hoike i ke ano, a me kek rnea e pono ai. Hookahi mea o lakou ku e i ka maiiao o na lua, a hoino waīe nc i ka hale paahao. I Elua mea i like ka manao, a hooholo i ka t manao pono, mahope iho hana hou ia ke- i kahi hale a maikai ma ke ano paa loa, hlki ole i ke ahi ke hoopau. Ina e hoohalahala na haole o na Aina e a mai i ko kakou hale paahao, he mea makemake nui ia e liana lakoii ma ke ano e pa- i kele ai ke komo iloko. Ua kau ke Kanawai e hana i pa, i wahi i e paa ai na holoholona hewa, nui ka mana- J wa i hala, a ua kauia ke Kanawai e lioailona pono na mea a pau i ka lakou holoho-1 lona. Ua pilikia maoli na kanaka no na 1 holoholona e kolohe ana i na mahinaai o la- ■ kou. Aole i pau ko lakou pilikia a hiki mai i keia wa. He nui wale ka olelo ana 'l 0 ka poe mahiai, me ka nonoi nui i na'lii e ( īioomalu i ka lakou ai i na holoholona o hai i loaa ole ke kuleana iloko o ko lakou aina. A hooko pono ia na Kanawai hou,! Pono iki paha, aole nae e malu loa. Pono i ka Aliaolelo ke imi liou ma ia mea a kau koke i kanawai no ke komo he- | wa. Hc mea maikai paha ke keakea pono i ka hanai ana ina bipi, a me na lio a lehuīehu, a e kokua i ka hanai uuku ana o kela kanaka keia kanaka ma konaaina iho, e like me ka hiki pono ia ia ke malama, a | e koi aku i na mea holoholona e paa po- 1 no ia lakou maloko o na pa i ka po. Aole i hiki i ka manawa a ke Kanawai i i olelo ai e hoike mai na Kiaaina i ka lakou hana, a noluila, aole liiki ke olelo nui no na ■ niea pili ia lakou. ( T a loaa nae kekahi 1 mau mea. Ua hoike ia mai ka nui ona mea I 1 maieia. Aolepaha i pololei loa, ua koko- t ke nae.

Ma Hawaii 613 Ma Maui, ame Molokai, 513 Ma Oahu, .... 470 Ma Kauai, .... 2 L 26, hui 1831 Aole i hoikeia mai ka nuiokapoe i hooiia. Eia kekahi mea i oleloia mai ma ke auwahi ma Hawaii paha ka oklo nuiia ka ilikia o na kanaka no ka hele loihi loa e ui i ka palapala mare, no ka hoonoho oleo ka luna nana e haawi i ka palapala. ni no ke Kanawai ka hewa, pono ke imi : ou ia, no ka mea, he make hewa ke kau la i ke kaumaha maluna o ko kanaka ma eia mea. No ka hanau, ame ka make. Aole moolelo i loaa ma ke anomahuahua e hiki ke manao ua hoakakaia ka oiaio.aka, ua Iianaoia e pau paha keia hemahema i na .anawai e laha ae nei. E kauoha ponoia na Luna o ke Aupuni [o keia mea. O ka nui o na kanaka maoli i holo i ke- . makahiki maluna o na moku haole, Ipi, he uuku ia, no ka mea, i kekahi maawa, ua auaia na kanaka maoii aole e ho ' kahiki a hiki i ka wa e pau a na luina ahuka i ka holo. Aole i loaa ka nui o ka poe i hala. a hoi 1 e mai, ua akaka no he nui loa, aole nae hiki ke helu, aole paha e emi nui mai i I x tausani ekolu ka poe e holo mau ana lia ka moana. I kekahi manawa ua helu13luia ma Papaele Kahiki, eha haneii, ma I eomolewa 500, ua heluia ma Paita Peru, 3 50, ua makemake nui e hoi mai ke loaa i moku. Ua lohe inakou, aole awa ma 3ia moana i liahi ole ia e na kanaka Haaii, aia hoi kekahi ma Nanetuketa, Nube3foda, Sag Harbor, Nu Eadana, a me na I ahi eae o Ameiikahuipuia. O keia poe | maka he poe ui wale no.. Nui wale keia t>e i holo aku a hoi ole rnai ma keia Aina. e 15 paha tausani kanaka ui iwaena o na lakahiki he 15, a me 30, a ua 1-5 lakou i liwana aku nei ma ka moana, a ma na | ina kahiki. E nana mai oukou i keia, e I. poe e kahaha nei i ke emi ana o na kaika ma keia Pae Aina. la kakou e minamina ai i keia poe, aopono ke poinaia kekaiū pono i loaa pu ia kou me ia poino. Ua nele kekahi moku okohola i ke kaJ ka, a ina ao!e loaa maanei, aole hiki ke

liolo mai, holo no i kahi e, a ua ike nui ia 0 na-moku okohola ke kumu o ko kakou kuai nui ana me ko na Aina e, a no lakou mai ko kakou dala, 0 ka nui o na iiaole e noho liilii ana ma kela wahi keia wuhi o keia Pae Aina, aole 1 helu poloieiia, ua uuku nae lakou i ka poe o kakou e noho ana ma kahi e. Aole paha e emi mai lakou i 1000 ke pau lakou ika heluia. Iloko o keia poe, elua paha haneri kanaka Polapola a keu. Ua makemake nui lakou i ko kakou Aina, a ina he moku e hiki mai ai, nui loa aku ka poe holomai. kfe poe uuku o ia poe haole i noho Aina maoli e like me ka noho ana o na Konohiki kanaka maoli, ua loihi ko lakou noho ana maanei, a e waiho no lakou i ko lakou aina i na keiki a lakou. Ua nui na mea paahana iwaena o lakou, a me ka poe kuai, a ua pomaikai ka Aina ia lakou. Aka, o ka nui loa o lakou, he poe mahuka wale mai, a kuuia me ka ike ole o na luna, aka, mamuli o na Kanawai o keia wa, aolo paha e hiki ke hele nui mai me ka ike ole ia. Ua pmnaoia e kiai pono ia mea, i mea e pomaikai pu ai na mea moku, a me ko uka nei. Ekolu paha haneii a me kanalima na haole hoohiki mamuli o ka Moi ke Alii, a i ka nana ana i ua poe la, ua kupaa loa lakou mamuli o ka lakou olelo hoohiki me he kanaka maeli la no o keia Aina, a maluna o lakou kekahi kaumaha o ke Aupuni, no kamea. malalo o ke Kanawai hou i kauia i keia manawa iho nei ua nui ko lakou Auhau. Ua maheleia ka hana, i kanaka maoli kekahi hana, ia lakou kekahi hana; ua ikaika lakou i ka hana, ua hui na manao me kakou, a ua maikai ka noho ana, ua malu maoli no, a pono i ka Ahaolelo ke imi i ka mea e mau ai keia malu, a me keia pono nui. 1 keia manawa, aia no i ka lahui e, ka nui o ke kuai ana me ko na Aina e, na la kou e lawe mai i ko lakou, a na lakou e lawe aku iko kakou. Ua pomaikai kakou ia poe, no ka mea, i keia wa, aole nui ko liawaii moku i aioalo i ka waiwai. O na mokuokohola nae na moku e pomaikai loa ai o Ilawaii nei, nolaila, pono ia kokou ke hana oluolu aku, a e imi i pomajkai no lakou.

Ua maiiuahua iki no na inoku Hawaii i |, keia ma'nawa. Ona moku Hawaii a pau 1 loa i kakauia ma na huke, he iwakaluaku- i mamakolu lakou. Eha moku mahuahua c [ lawe nei a kuai i ka waiwai ma na Ai na e. ! i 0 na moku umikumamaiwa i koe, ke ka-i! lepa nei lakou mai kekahi awa, a i kekahi |: Awa. j! Ua pomaikai na kanaka i ka nui o na'i moku holo, no ka mea, ua muke pono ke! I kuai ma na aoao elua. 1 keia manawa, aole e hoikeia mai i ke 1 Kuhina Kalaiaina, kekahi Aina i mea hoolilo i ke Aupuai inalalo o ke Kanawai hou, u i ka nana ana i ke ano, aole loaa koke ka aina i ke Aupuni i mea kuai hou aku.i ', ke imi ole ia S;a mea hou, i mea e in.*ike-ij make mai ai kn. [>oe mea Aina i ka lioolilo) m.ii i ko lakou kuieann ma ua Ainn kaaw:i-|j le. ame na Ahupuaa, a mo na ili. U'al| makemako nae kekahi poe i ka haawi thai|j 1 kekahi o ko lakou mau aina i mea e aku ai kekahi ma ke ano Aloeiio, a malai- \ la palia e loaa mai ni i ko Aupuni kekahi ' aina, aka, o ke kuai maoli, aoio paha. 1 koia manawa, eia no i ke Aupuni ke-|‘ kahi mau aina, a ke imi nei au i kn inoa . oia mau Aina, a me na niokuna, a me na!J mea e ike ai, a lona, nlaila. e hoike aku ani* in i na Luna hoona kumu kuleana aina i'' hookoia. i 1 Ua nui na mon ho!e mni o kuni i Aina no| !akou, aka, no kn Ainn olo i ke Aupnni i|j makemnkein e ialeou, nolaila aole i kuaiia. 1 I ka la 4 o Maraki, hoomaka na lu.na lioo- ‘ na i na kumu kuloann aina. i ka lakou hana, a ua hoiko mni Inkou ia’u i kola mala-1F ma i keia malamn e like me ka olelo o kell Kanawai. Ua halawai lakou i na poakolu a pnu, a i ka nui o na heho.loma i ka poalua kokahi.i Ua nni tta Haole, a me na kanaka maoli L hoike mai iko lakou kuleana i hookoia. | 1 keia manawa hiki ka holu i 117. Ual 11 kanalimakumamaono 'mea i hookolokoloia, a paa ka olelo a na hoiko i ke kakaui.i ma na huke. l T ; j hoolioloia ka olelo no kokahi mau aina, e like me ka trtea hiki ia la-i kou, aka, ke kakali nei na luna i ko onkon 1’ halawai ana, e ninau akn ia emkou i kekahil 1 ’ 1 rnau kumu manao, n hplo ia ia oukou, alni-| la, hikiwawe ia lakou ke hoohok» loa i kal olelo. Eia nae ka pihkia nui i lona in In

kou i ko lakou imi ana i wahi e hiki ai kf hoona, o ka hui kau nui o na kuleana. Hf nui na mea kuleaua iloko o ka Aina hooIkuhi, a nolaila, pilikia, ke imi nei na Luna i wahi e hiki ai ke wehewehe. A akaka jke kuleaha paa loa o na kanaka iloko o k< laina. alaila, lealea lakou, a e ikaika puha i k: • hana e iike rne ka makemake nui o kakou a mahualma ka waiwai hiki ke lawe . aku | ka Aina e.