Ka Elele, Volume 3, Number 16, 25 November 1847 — HE HAIAO [ARTICLE]

HE HAIAO

i i haiia e Limaikaīkn iloko o ka luakini ma Kawaiahao, i ka hoolewa ana i ke kopapau o Wm. Kikeke ; i ka la 13 o Nov. nei. Ua nui !oa na kanakai hele mai i keia hoolewa ana; ua maluhia nae. Luka vn, 5. i aloha oia i ko makou lahuikanaka'' ; kole i hanain ke kanaka i mea okoa, pili ole i kona hoalauna; lahuiia na kanaka, e noho pu, a i pu i ka pono no ko lakou noho ' i. Nolaiia, aole pono ke iini ke aaka i kona pomaikai wale i)io 1 , me k« manao ole ia hai; e imi i ‘ pono no ka lehulehu, a me kn ui a pau loa e noho pu ana ine Oia ka makemake nui o ka a nana i hana ke kanaka; nolaila, -i iho la oia i kc kanawai penei, aloha oe i kou hoalauna, e like oe ia oe iho.” Ua mahaloia ka mea i oleloia nia poolelo, no kona aloha i kela laikanaka, oia hoi na ludaio. He naka keia no ka aina e mai, no ma; he lunahanen no hoi, he koii a ua huli paha oia mamuli o leva, a ua hana i hale halawai no na poe haipule. Makeniake loa esu i koia luna haneri no kona o haahaa; he kanaka koikoi no ho, a nie koua paulele loa ana ia ia. He kumu keia luna haneii e hoo--liulia’i c na kanaka a pau; no ka ■a, aole ona manao nui i kona 1; “Ua aloha oia i ko makou laikanaka,” wahi a lakou; oia kona o nui, a nolaila ua niahalo nuia. K hoomoakaka iki au i keia olepenei,

1. Ke ano o ke aloha i keia lahuikanaka. ] 2. E pono e aloha kela niea keia mea i ka lahuikanaka ana i noho pu ai. 1. Ke ano o ke aloha i keia lahuikanaka. 11 e aloha io ka pono, aoie oke aloha hoopili mea ni. Aloha kekahi poe i ka lahuikanaka 110 ko lakou pono ilio no; aole no ka pono o ku lehulehu; he aloha pono ole keja. Eia kekahi nno o ke alohn io i ka lahuikanaka, ua oi loa ahi ia namua 0ke aloha ia kakou iho ; no ka men, he mea uuku ke kanaka hookahi, a he mea nui loa ka lahuikanaka a pau. Nolaila, oka mea manao nnl i kona pono iho, a me kona lealea iho, aole inanao nui i ka lahui a pnu e noho pu ana me ia, ho aloha ole ia; he naaupaakiki kona, aole loa like-me keia lunahaneri. Eia kekahi ano o ke aloha io i ka lalmikanaka, o ka hooikaika maoli ina na hana e pomaikai ai ua lahuikanaka nei. Aole akaka ke aloha ma ka olelo wale 110, a me ka manao wale no, ke ole ka hana e pono ,ii. Oka mea hoole ia ia iho, a hana 1 na mea e naauao ai, e pau ai noi na pilikia, me na hana keekee, a me na mea e poino ai ka lahuikanakn, oia wale 110 ke aloha maopopo. 2. r Eia no hoi keia; e pono e aloha nui kela kanaka keia kanaka i ka lahuikanaka e noho pn ana me i«, a e imi mau i na mea e pomaikai ai oia. No ka niea, ua komo kakou a pau iloko o ka laliui; aola

ku kaawale. l)a liko ka lahuikana- I ka me ke kino hookalil, me na lala ; he nui wale i huipuia i mea okoa. I Oke kokua o kela lala keia lala i I ke kino okoa a pau, ka mea e ]>o- I maikai ai; o ke kuikahi uo ia me ka ikaika a me ke ola. | Nolaila ka hui pu ana i lahui i okoa, i aloha kekahi i kekahi, ko- ; kua kekahi i kekahi, a imi kela mea : keia mea i ka pomaikai no ka lo-] hnlehu mai o a o. Ina pela ka ha- , na ana, o ka ikaika no ia, maluhia, ] naauao, hanohano; holo mua na hana malkai a pau kc aloha nui ke ] la kanaka, keia kanaka i ka lahui a ; pau loa, a imi mau hoi i na mea e pomaikai ai. O keia olelo, ea, ua ku pono i ka , mea e waiho nei iloko o ka makel imua o kakou. Aole anei aloha oj Wiliama Kikeke i keia lahuikanaka ' 0 Hawaii nei? Ua aloha, aole mea 1 ! nana e hoole: o kona ano maopopo 1 loa ia ia’u, he aloha i ko Hawaii noi. 1 akaka keia, e nana iki kakou i kana moolelo, Okala 22 o Augake mak. 1793, ' oia ka la hanau o Wiliama Kikeke; ' he 65 mak. kona ola ana. He mau makua haipule kona; he (liakono ekaleaia kona makua kane; nolaila, ua ao nui ia o Wiliama i ka pono o ke Akua mai kona wa uuku mai; a 1 kona wa opiopio huli kona naau i ka Haku a lilo oia i keiki haipule.| Komo oia iloko oke kuia nui a puka iwaho i ka mak. Ibl9. Komo koke oia iloko o ke kula kahuna pule tna Anedowera, ekolu mak. malaila a i ka niak. 1822 puka iwaho. Mai-eia laua me Kalalika Laimana, i ka mak. 1822 a i ka la 19 o Nov. o ia mak. no, holo mai lakou, me Pihopa, Kamalena, Kuala, lli a me na mea e ae. Pae lakou maanei i

ka la 27 o Aperila 1823; a i ka 31 o Mei pae Mi. Kikeke ma i haina; o ka noho no ia malaila a ia na mak. he 13, e hooikaika ai ka ke Akua hana. Heaha kona mea e holo mai ; keia pae ainap O ka waiwai ai O ka imi aina anei? O ka makai anei? lleaha la? Aole, no ke ai no i keia lahuikanaka. Oia wale ke kumu o kona haalele ana i ln one hanau, i kona mau makua, a na mea maikai a pau o kela ai Ua ike pu kakou i ke ano o ki noho ana; me ka hune i hele mai a me ka hune no i hele aku ai. Ina i ninau kekahi i ka mei inaopopo ai kona aloha i ko Haw nei, eia no ko’u. 1. 0 kana hann mn Lahaina. I laha kana hana malaila ia mau m |i hala aku nei? He nui wale ki ; hana. No ka mea ua makaul oia i na hana he lehulehu. Imi koke oia i ka olelo Hawai emoole kona akamai ma keia oh o ka hai aku no ia i ka ke AH olelo i kela la, i keia la. Aole h pule malaila ia wa; he wahi ra wale no, a ma ka hale o Keopue ni, ame Hoapili ka halawai. 5 lowa ole o Kikeke i ka hai olf wiwo ole no hoi, a ua komo hoi olelo iloko o na kanaka, Eia kekahi hana ana ma Lahaii o ka unuhiolelo; nui na olelo am nuhi ai, o ka Isaia, Halelu, Puki na, Iosua, Mareko, 1 Kor. lakol loane, Iuda, Oihana, Luka. Buke holoholona a me na bu unku iho; ma keia hana no ia i po ameke ao a aumoe no. No mea ua aloha oia i na kanaka, makemake loa oia e haawi koki ka olelo a ke Akua ia lakou. 1 1

manao o ka ike o na kanaka ko li ou mea e pomaikai ai. c Eia kekahi hana ana malaila, o:fc 10 kula. O ko Lahaina kumu i: a mua oia nei; pau na lii olaila ( ui na kanaka i hele i kana kula. k ka n ka hoomaka ana a hele i ke < mai loa i ka heluhelu, kakau, he- !■ O ka lapaau mai kekahi. Paapn I la hale i ka poe mai, a nui no ka ola ia ia; no ka niea, ua aneane i ■ kona akamai i ka lapaau me ke: i iiina lilo loa nia ia hana. ' Jwau no kekahi mea ike i kona ' kaukau ina ia hana. I ka mak. I i4 noho au ma Haiku ine ko ka;' e o’u; loohia au i ka inai, he we-j-‘ mai no hoi ka’n wahine a me keU ii; aole kahuna; aole mea nana e[c ua. Lohe Mi. Hikeke, o kona[ > ae no ia, a hiki, lapaau iho la;jl aha iki, lawe mai ia ia makou i ' ilukn, a mai hou au; mai make Ma ko ia nei lapaau ana, ai' ka lokomaikai o ke Akua, olu ' i. Aole nae owau wale, nui na 3 i ola, i ko ia nei lapaau ana.h kahuna lapaau ia no ko makou 1 a pau ma ia mokupuni. i ke ao a me ka po kokua o Ri- | e i ka poe mai; nui kona uwe ia i iii. Aole kahuna haole ma La- i la ia wa; oia wale no, a ua ino- i a ole oia ma ia hana. No ka i, he naau aloha kona i na kanai pau a ma ke aloha kana liana . Aole no i ukuia oia no kona. au ana; ma ke aloha wale no a uku. '.ia kekahi hana aloha a Kikeke Lahaina, o kona inalama ana i loahanau. Oia kona poe aloha, a ua makaala loa oia i ka mai aua ia lakou; kiai, paipai, ao , wehewehe i na pilikia o na lanau i kela la i keia la. Me

he makua la ia iwaena o lakou, olioli kona naau i ka poe kupaa nia ka berita o lehova; a kaumaha, a uwe maoli i na hoahanau hele hewa. Ua ike maoli au i kona waimaka e kahe ana no na hoahanau i haule; eha loa kona naau ia Nahienaena, ka mea noho pu me i i iloko o kona hale, a ua malama nui ia e ia. Nui kona aloha i kela kaikamahine. Eia ko’u mea i lohe ai; e kaapuni ana lakou ia Maui hikina ma ka waa, a ma kahi pilikia mai komo ka waa, no ke kaumaha, lele iho la o Rikeke iloho o ke kai, i mama ka waa a pakele iho la o Nahienaena. Aole ona manao nui i kona ola, manao no ia i ke kaikamahine ana i aloha ai. A loohia keia kaikamahine i ka 'hewa a haule mawaho o ka ekaleaia, nui loa kona kaumaha a me ka uwe. ‘Aole hiamoe i ka po, kaahele wale no, iloko o kona iiale me ka uwe ! no ka poino oka mea ana i aloha ai. Makaukau no hoi o Rikeke i ka wehe i na pilikia o na hi a me. na kanaka o kela wahi. Ina i pilikia na lii o kela aina holo lakou io na la, pela no hoi na kanaka; oia kolakou makua a lakou i hilinai ai; no ka mea ua ike lakou i kona ano he pono, a he aloha maoli no ia lakou. 2. Eia kekahi mea e maopopo ai ko Rikeke aioha i keia lahuikanaka, o kona hoomanawanui ana i na pi:likia. He wahine maimai kana; nawaliwali pinepine: oia kekahi pilikia. He lehulehu no hoi na keiki a laua, liiuluu no laua i ka malama ana ma [kela aina naaupo. He wahi wela no hoi Lahaina, oia kahi mea e nai waliwali ai ke kino o Hikekewahine. Aoie nae paupauaho laua, a ■ hoi aku i ko laua aiua; ua hooma-

nawanui no i keia mau piliki a. Ua ililume no lioi laua i kekahi manawa; aole hale pono, aoie palaoa, aole lako na kino. Ua pilikia no hoi laua i na kanaka i kinohi; hoino inaoli kekahi poe. Haawi o Kikeke i ka laau i ka poe inai, kapa mai la na kanaka, he “iwi kanaka ka laau;” haawi no hoi laua i kahi ai ono i ka mea mai, a kapa mai la na kanaka, “Ae ake kanalon.” Hai aku i ka olelo a ke Akua, a henehene kekahi poe alii a nie na kanaka, akaaka iloko o ka halawai. Hemahema o Lahaina ia wa i ka hale pule ole, a hoomanawanui oia nei i ka hai oleio ma ka ranai wale no, a malalo o ke kou kekahi. Eia kekahi pilikia o laua ma kola Wahi, mai make i na haole: ua paanaau keia ia oukou. Ua huli na lii ma ka pono; a i ka mak. 1825 kau iho la i kanawai papa i na wahine, aole e holo maluna o na moku; a kii kekahi mokn okohola o ka hnhu no ia ia Kikeke; no ka mea, i ko lakon inanao nona kela kanawai. liolo nni iuka na luina me na palii, a ine na pu e pepelii iu ia; elua holo ana iuka. Olelo o Kikeke, “aole no’u ke kanawai, ua hai aku no nae au i ka olelo a ke Akua, a ua maopopo malaila ka hewa a me ka pono. Aole hiki ia’u ke hoopau i keia kanawai. Ina paha olelo au, ua kue keia kanawai i ko ke Akua, alaila paha pau; aole loa e kiki ia’u ke olelo pela.” Oko lakou hoi no ia, a hoi hou no nae iuka e hoohaunaele hou ma ka hale o Kikeke. Hoomanawanui no nae laua i keia ino, no ka mea, aole i pau ko laua aloha iko Mawaii nei. He wahi w'ela o Lahaina, aole nae i pau kona alo-

i ha i ka wela; he wahi luhi, aole i, - pau ke aloha i ka luhi; he walii i -,no hoi, aole nae pau ke aloha on ka mai; he wahi hoino, aole nae.| -Ikona aloha i ko Hawaii nei i kali i no. No ka mea he aloha io ko i’aole e pau. Eia kekahi mea e mnopopo ai i Kikeke aloha i ko Hawaii uei, ol i na haalele ana i kana haha mua. ■ lilo i kumu na na’lii. No kona a ;jha no i ko Hawaii nei, kona ae i i i ko ke Lii manao e hoi me ia e i ilho ai. Ma Lahaina au ia wa, i uo ka malama o Mei 1838; ua ki - pu maua, a ua maopopo kona mai iiia’u, aole oila makemake e haale i kaua hana mua, o ka hai i ka ol a ke Ak.ua; aka, no kona ike ana i i hemahema o na’lii, a me ke aupu ■ nolaila kona ae ana, e komo ilolu i ia hana. i Pela no hoi kona holo ana . Hanlilio ina aina e. Haalele i i na wahine a me na keiki; holo i kahi kialua uuku; hele ma Mes i me ka pilikia; hele me ka hopohe ) a me ka makau no kona inakaul ; ole i kela hana nui. Aka, no ka nu ii ke aloiia, hoomanawanui oia, a ko innnao iloko ona. Hoi mai laua, i ;Jke ke kokoolua ona ma ka moa i uui kona aloha ia ia. Hiki hou i • o Kikeke maanei, hapai hou no i • hana e pono ai keia lahuikana ima ke auo aloha no. Paapu ke ; lima i ka hana i ka po, i ke ao, a i ona molowa, aole paupauaho; no ; mea e makaala ana ke aloha ilok , kona naau iko Hawaii nei. O I - na oihana, he malaina i na kula,; - i mea e pono ai ua kula, i naai , ka hauauna hou, a pomaikai h - Aoie nae malaiia wale no kana i i na, o ka hoona kuleanaaina keka - o kana hana kaumaha loa ia.

)a liana no lioi ia ma ko ka Uha-I! e i kekahi manawa, aole i pan 1 a aloha i na nhane o keia aina.]l aila i ka la Sabati, hele no ia ej< hua ma Waikiki a nie Nulianu, i ie na wahi e ae. Aka, ua pau ae I ana hana ana, a ua hele e hoike| la o Iehova kona mea nana i ha- I O kona aloha, aole ia e pan;ll aloha la no i keia lahuikanaka i 1 a wa, a e mau loa ana no kona i ha. I Ja ae mai oukou a pau paha i I a olelo, “ua aloha io o Kikoke i I a lahuikanaka; aole mea nana e i >le.” A pehea la e aloha aku ai I Hawaii nei ia iap Pehea? Ma ka i ha wale no anei? Ma keia hoole- ' ana i kona kupapau me ka ha '< lano anei ? He niea ole keia. Ma i halihali anei a waiho ma ka hale < papau o na lii make? Ina rne ia le no, he pono ole; pau koke ke- I mau mea i ka nalo wale, aole hoi ■ mao hou aku. Auhea ke aloha | ia Hikeke? Eia, o ka malaina i I olelo hemolele ana i hai pinepine I Pela kana olelo i na hoahanau ■ i Lahaina, i kona wa maknukau 1 loi i Amerika; i aku la, “e na i ahanau, ke hai mai nei oukou i oukou aloha ia.’u; aka, eia ka mea )ha mai ia’u, o ka mea malama i ; olelo a ke Akua, a’u i hai aku ai.” 3 oiaio no ia. E ka Moi, ua nui kou aloha i kan mu nei kou hoa kuka; ua eha kou au i keia la, eia nae ke aloha io, j lou malama ana i kana mau kan- I a. Make hewa ke aloha pau waa hoopoina koke i kana mau ole- 1 maikai. Pela no ko’u manao ia oukou nall a pau: ina i haalele oukou i ka ia i mau kauoha, a hana hewa, oia | aloha ole i keia makua o oukou.l

IMakemake paha kakou e halawai hoU me ia a ike hou; e'hiki no. £ia ka rnea e liiki ai, o ka malama i ka olelo a lehova, ana i hai pinepine ai; e noho mamuli o Iesu e like me ikona noho ana. Eia kekahl; e hoolilo ia Rikeke i [kumu hoohalike; aole ona imi nni i Ikona mea iho, ua imi mau oia i ka pomaikai a mo ke ola no ko Hawaii nei, no ke aloha io iloko ona. Ua hele mai oia i keia pae aina, me ka hune a ua hele aku me ka hune; aole waiwai a kana wahine e noho nei me ka naau ehaeha; aole waiwai a kana mau keiki. No ka mea, aole malaila kona manao, ma ke aloha no iko Hawaii nei. Ina pela na lii a pau a me na haole a pau, a me na mea a pau loa, o ka pomaikai nui ia a me ke ola. A o ka poe aloha io e like me kona, e halawai hou ananei lakou me ia, me kaua mau haumana, Keopnolani, Halimea, Hoapili, a me ka lehulehu o ka poe i hoomaemaeia i ke koko o Iesu. Nani ka halawai ana o na hoaloha ilaila! aole kaawale hou; oia inan loa no ka noho pu iloko o ke ola.