Ka Elele Hawaii, Volume IV, Number 1, 8 June 1848 — Page 1
KA ELELE HAWAII.
BUKE 4. Honolulu, Oahu, Iune 8, 1848. PEPA 1.
Olelo Hoike na ke Kuhina no ke Aopalapala: ua heluheluia imua o ka Ahaolelo i ka la o Aperila 27, 1848.
Na na Lii Ahaolelo, a me ka Poeikohoia e na makaainana, iloko o ka Ahaolelo.
E like me ke kauoha a ka Moi, ke waiho nei au imua o oukou i wahi olelo pokole no ka “Oihana Aopalapala.” Mai ka malama o Sepatemaba a hiki i keia wa , ua hooiliia mai ia Oihana maluna o’u, e ka Moi, a me ka Ahakukakuka Malu.
He mea kaumaha hoi ka mea i hooiliia mai ai keia Oihana maluna o’u. O ke Kuhina hoopono nana keia Oihana, ua loohia oia i ka ma ii kela malama o Iulai, emo ole hoi ko ke AKua kahea ana mai ia ia, a ua laweia’ku oia mai keia ao aku i ka la 7 o Novemaba.
He kanaka maikai o Wm. Rikeke, he oiaio kona aloha i keia lahuikanaka, a ua hooikaika mau oia e hoomaikai i ko Hawaii nei i na makahiki he 24: eiwa hoi makahiki in oho ai oia iloko o ka hana a ka Moi. He nui wale ka aie o keia lahuikanaka ia ia, a ua aloha nui ia hoi oia e na kanaka o Hawaii nei mai o a o, aohe mea i oi aku.
Ua maopopo no hoi ko ka Moi aloha i kana kauwa malama pono, a ua haawiia kauwahi haawina kupono no kana wahine e noho nei me ke kaumaha o ka naau: ua pono no hoi ke kaumaha o ka naau; ua pono no hoi ke aloha i keia wahinekanemake, a me ka uwe pu me ia no kona ano maikai, a no kona hooikaika loihi ana me kana kane ma keia Pae Aina.
No ka make ana o keia Kuhina, ua hemahema ka “Oihana Aopalapala” i keia Manawa. Aole hoi i hana pono ia kana mau hana. Ua imi waleia i Kuhina hou no keia Oihana; aole nae i loaa. Ua lana no nae ka manao, aole liuliu aku a pau koke paha keia pilikia. No ke koi ana aku o ke Aupuni o ka Moi ia Limaikaika, ua kokua mai oia i keia Oihana mai ka la eono o Dekemaba a hiki i keia wa.
Ua huli nui ia na Palapala hoike o kela Apana keia Apana kula no ka makahiki 1847; nolaila, ua kauohaia na Kahukula a pau loa i ka malama o Dekemaba e hoi ke pono mai e like me ke Kanawai. Ua hakalia no nae ka lakou hana ana ; me ka pilikia wale no i loaaa mai ai kela mau palapala hoike. Ua aneane pololei no nae keia mau palapala hoike no na Kula a pau loa o ke Aupuni no ka M.H. 1847. Eia no.
O ka aie o na Kula i hoakakaia iloko o ka Ahaolelo i kela makahiki i hala iho nei, eia no $8,907.00 He mea keia e poino nui ai na Kula; kaumaha na kumu i keia aie; pilikia na Kahu a kaniuhu hoi lakou a pau. No kela aie hoi, aole i pau ka aie o na kula i keia Manawa. Ua emi no nae iloko o keia makahiki i hala; ekolu tausani dala ke emi o ka aie; a ke olioli nei au, i ka hai aku ia oukou, iloko o keia makahiki e noho nei, ua hookaa loa ia ka aie iloko o kekahi mau APana, a ua emi loa hoi ma kekahi. Eia ka mea i emi ai, ua hoomaha na kula ma na Apana pilikia i ka aie i kekahi mana, a ua malama loa ia ka hana o ka Poalua, a me ka waiwai i loaa mai.
Ma na Apana kahi i malamaia’i ka hana o ka Poalua a me ka waiwai i loaa mai, ua lawa maoli no, no na kula. A ma kekahi mau Apana, ua pilikia maoli no ka mea, aole i malama pono ia ka hana o ka Poalua, a me ka waiwai i loaa mai. Ua haawiia ka waiwai a pau loa o ka Poalua no na kula; he mea makemake ka nui o na kanaka ma ka Uku pau kupono make dala maoli, a ma ka waiwai paha; a na oukou e noonoo i ka pono a me ka hewa o ka hoololi hou ana. I ko’u manao he pono no e hoao i mea hou ae e loaa mai ai ka waiwai no na kula.
Ma kekahi mau Apana, ua pono ole ka manao o kekahi poe , no ka noho alii ana o ka poe mea keiki lehulehu, aole kokua iki in a kula. A he oiaio no, he kumu maoli no ko lakou kaumaha; no ka mea, nui na kanaka ikaika a me ka lako no hoi, aole nae i kokua iki in a hana e naauao ai ka lakou mau keiki, a ua hooiliia keia kaumaha maluna o kekahi poe nawaliwali a me ke hune, a pono ole ke kaikai ae.
Ua hai mai kekahi poe kumu i ko lakou makemake e hookaaia ko ke Aupuni aie ia lakou ma ka aina. He mau makahiki ka waiho ana o kekahi aie, a he mea pono no ke hookaa koke ia , i oluolu ko lakou manao.
O ka hooikaika ana e helu pono i na kanaka a pau o keia Pae Aina, ua poho; a na oukou e noonoo i mea e hiki ai ke hana i keia hana nui. Aole i hoakaka pono ia ka poe hanau a me ka poe i make, aole hoi i maopopo ka nui a me ke emi ana o na kanaka ma na palapala i loaa mai.
O ka nui o na haumana kula Aupuni i hoakakaia no ka makahiki 1847, ua oi mamua o na makahiki mamua; eia ka oi, he umikumamakahi haneri. Ina i helu ia na haumana iloko o na kula a pau loa ma keia Pae Aina, aole emi i na tausani he iwakalua. A ua manaoia, aole makahiki mai ka i hiki mai ai ka olelo a ke Akua a hiki i keia wa , i oi aku i keia, no ka holo mua ana o ka naauao ma Hawaii nei. Ua mahuahua ka makemake o na kanaka i keia hana, a ina i holo mua, nui a mau aku hoi, na pomaikai e loaa mai ai ma keia hana.
Eia no nae kekahi mau mea keakea nui i keia hana maikai, aole hoi e pono loa na kula ke pau ole keia mau mea.
1. O ka palaka a me ka naaupo o na makua.
Aole i hoomalu pono ia ua hale a me na keiki iloko; nolaila, aole hele mau o na keiki i ke kula; a ua lohi ko lakou ike. He mea keia kaumaha ai ke kumu a keakea hoi i kana hana.
He oiaio no nae ua ikaika kekahi poe makua i ka imi naauao no na keiki a lakou, ua hoihoi ko lakou naau i ke kokua i na kumu a ma ne Kahu, i hele mau na keiki i ke kula, a ua imi i na Buke a me ka leko e pono ai na keiki ke kula.
2. Eia hoi kekahi mea keakea i na kula; O ka nele o na haumana i ka Buka ole, papakahakaha, pepa, a me kela mea keia mea e pono ai. He nui no ia mau mea, a ua oluolu ke kuai ana , aohe kaumaha; aka, ua nele na haumana; no ka hune o na makua kekahi nele, a no ka hoomalau kekahi.
3. Eia ke kolu. O ke pono ole o na hale kula. He hale pili pono ole wale no ka nui; aohe noho, aohe papa, aohe lako maloko, aohe hoi he pani a me ka puka makani o kekahi mau hale kula; i ka wa ua, aohe oluolu o na haumana iloko, a ku a mai maloko kekahi. O ka haawina no na kula, ua kokoke pau i ka uku ana i na Kumu a me na Kahu, uuku koe e hana'i a maikai na hale kula kahiko, a e kukulu ai i na hale hou. Ma ka Papa Hoike a'u i hai aku nei $2,585,38 i lilo no na Hale Kula iloko o ka makahiki 1847.
O kekahi mau kula, ua hoopau ia no ka hale ole; a o kekahi mau kula hoi, ua hoomaha i ka wa ua, no ka hale ole; a o kekahi mau kula, aia iloko o ka hale noho o na kanaka a malalo o na laau malumalu kahi e kula'i. He nui na dala e kukulu ai i na hale kula hou a e hana hou ai i na hale kahiko e like me ka mea ku pono i ka naauao; a ua manao ia hoi, ua pau e ka haawina i keia manawa aohe lawa pono no ia hana nui .,
Ua paa kekahi mau hale kula maikai, he mau hale paa, na na kanaka i hana ma ko lakou makemake iho, a ua paa kekahi mau hale i ka hana Poalua i keia makahiki i hala iho nei.
4. Eia ka hana o na mea e pono ole ai na kula. O ka pono ole o kekahi mau Kahukula.
Ua akamai maoli no kekahi poe Kahu a ua malama pono no hoi, a ua pono no ke mahaloia lakou e ke Aupuni a me na kanaka. O kekahi poe Kahukula hoi, ua hawawa a me ke kolohe maoli, ua pono ole ka noho ana imua o na kanaka, ua palaka i ka lakou hana, a i kekahi manawa, ua hana i mea e kue ai na aoao pule. No kekahi mau Lunaauhau kekahi pono ale, aohe malama pono i ka lakou hana, a nolaila, ua hapa ka waiwai i loaa mai no na kula. Aole hoi i noho oluolu na Kahukula me na Lunaauhau ma kekahi mau Apana, ua kue kekahi i kekahi, a nolaila, ua nawaliwali laua a elua, a ua poino na kula no keia mea.
5. Eia ka lima , o na mea keakea i na kula O ka kapa o na kumu makaukau. U amakaukau kekahi poe kumu ma ka ike, a ua pono hoi ko lakou noho ana, aole nae i makaukau i ka hoomalu i na kula; a nolaila nui ka walaau a me ka haunaele. O kekahi poe kunu hoi, aole ma ka hoomalu i na kula wale no ko lakou hemahema, ma ka ike ole kekahi a ma ka molowa, a me ka apiki maoli. Ma kekahi mau Apana, aole loa e loaa na kumu ku pono e like me ke Kanawai. Ma keia mau mea ua akaka, he mea pono no ke Aupuni ke kokua ikaika i na kula a pau ma keia Pae Aina, kahi e loaa mai ai na kumukula makaukau.
Iloko o kekahi mau kula, ua huiia ka hana maoli me ke ao ana i na palapala. He mea pono loa keia i ko'u manao, a ua pono no ke paipai nui i na kula a pau e hana pela.
O ke "Kula Alii" ma Honolulu a ke Aupuni e malama nei; eia na dala i lilo i ua kula la i keia makahiki i hala iho nei $3,411,04. Ua maikai keia kula i keia manawa, a o na kumu kahiko no na kumu o ia kula.
O na Kulanui i hoakakaia mamua, i kokua ia e ke Aupuni i ka pono oia mau no ko lakou ano. Oia oi ke Kulanui Hoole Pope ma Lahainaluna, a me ke Kula kaikamahine ma Wailuku, a me ke kula Katolika ma Koolau Oahu.
Ua oleloia, ua maikai maoli ke kula hanai ma Hilo Hawaii a me ke kula ma Hanalei, Kauai, no na keikikane Hawaii wale no ia mau kula. He mau kula maikai e ae no hoi ma kahi o na Misionari, a ua ao ia hoi e lakou.
O na kula no na keiki keokeo wale no, elu wale no ma keia Pae Aina; hookahi ma Kapunahou, iloko hoi na haumana he 22; a o kekahi, eia ma Honolulu nei, me na haumana he 16.
Ua aoia keia mau kula elua ma ka olelo Beritania; iloko o kela kula ma Kapunahou nae, ua aoia na olelo e, a me na mea hohonu e ae.
Ekolu kula e ae ma Honolulu nei, a hookahi ma Lahaina, kahi e oia'i na keiki haole a me na hapa haole, a me na keiki Hawaii ma ka olelo Beritania. He mau kula pualu wale no keia a pau loa, a ua oleloia he mau kula maikai maoli.
Ina i houluuluia na keiki a pau i aoia ma ka olelo Beritania ma keia Pae Aina iloko o keia mau kula, ua kokoke elua haneri.
O ka nui o na Kahuna pule haole ma keia Pae Aina, eia no,
Kahuna Hoole Pope 26. Kokua Misionari Hoole Pope K. 12. Kokua Misionari Hoole Pope W. 39. Hui 77. Kahuna Katolika 15. Kokua Katolika 10. Hui 25,
O ka hana a na misionari, he mea nui ia e pomaikai ai ko keia Pae Aina; a nolala, he mea pono ke hoomalu ke kanawai i na aina a pau o na Misionari. A eia ko'u manao, e paa mau loa ia mau aina na ke Aupuni ma ke Kanawai, a e lilo paa loa no hoi no ka hana i haawiia'i kela mau aina i na Misionari e noho nei ma keia Pae Aina.
O ka nui o na keiki o na Misionari hoole pope ma keia Pae Aina i keia manawa, eia no,
O na keiki 10 makahiki akeu 39. O na keiki malala o na makahiki 10, 90. Hui 129. e pono ia oe kou ke noonoo i pono no keia poe keiki Misionari.
Ua hooikaika nui keia Oihana e hooko i na haumana hoomalu i na aoao pule, aole hoi i loaa mai kekahi pilikia nui iwaena o keia mau aoao, ia'u e malama ana i keia Oihana.
Na Palapala Maoli.
Hilo, Maraki 27, 1848.
Aloha oe, e ka Elele Hawaii. Ke hai aku nei au ia oe i ka make ana o Ioba Lelekelana. I ka la 19 o maraki nei kona make ana, ma Kahilipali, Kau. He hoahanau aloha na o Ioba. Loihi kona noho hoahanau ana me ke kanalua ole a me ka hoihope ole. He puuku ekalesia no ia , a ua hahau mai Iehova ia ia me ka mai ehaeha ma kona kino, aka, ua mau kona paulele i ka Haku ia Iesu.
I ka wa kokoke make, kauoha mai kela i na hoahanau, "Mai kaumaha oukou no'u, ua hahou mai ke Akua ia'u i keia mau la, i mihi au i kuu hewa a'u i hana'i. E pule oukou no oukou iho, a no'u kekahi."
Eia kekahi, i ka la13 o keia mahina, ua make aku o Kaapa ka wahine mua a Ioba lelekelani a oia ka makuwahine o L. Laanui, ka Lunakanawai no Kau. He hoahanau no ia .
Kokoke pau na hoahanau kahiko ma Kau. Ua hele e lakou, ua pau ka lakou hana. O ka poe opiopio wale no i koe. Nolaila, ea! e kiai oukou, no ka mea, aole oukou ike i ka hora e hiki mai ko oukou haku enoho ai me ka makaukau. Heaha ka pomaikai no ke kanaka ke loaa ia ia keia ao a pau, a lilo aku kona uhane?
Eia kekahi. I ka la 22 o Maraki i ka poakolu i hala aku nei. Ua holo aku kekahi kanaka o Hilo e laweia. Ma ke kakahiaka kona holo ana, oia wale no, a ma ke ahiahi ua hoihoiia ka waa e ka makahi. Oka mea nona ka waa, aole, aia no kona kupapau e moe ana maloko o ka waa a me na ia elua. Ua make loa. He hoahanau no ia , he kanaka nui, ikaika,