Ka Elele Hawaii, Volume IV, Number 2, 15 June 1848 — Page 5
KA ELELE HAWAII.
BUKE 4. Honolulu, Oahu, Iune 15, 1848. PEPA 2.
---------------
Olelo Hoike na ke Kuhina Waiwai: ia heluheluia imua o ka Ahaolelo i ka la 27 o Aperila, 1848.
E na Lii Ahaolelo a me ka Poeikohoia,
No ke kauoha ana mai o ka Moi ke Lii, ia loaa ia'u ke kuleana olioli e hoakaka aku imua o oukou, ka hoike nui o ka Oihana a ke Kuhina Waiwai no ka makahiki e pau ana i ka la 31 o Maraki, 1848.
O na loaa iloko o ka Waihona Dala o ke Aupuni. he $155,158.13
A o na lilo hoi, he $143,594.14
Puka mai ke koena loaa, he $11,563.99
Ke hoike aku nei au imua o oukou i ike pono oukou i na kumu liilii o ka loaa ana mai a me na kumu liilii o ka lilo ana aku o ka waiwai, pepa hoailona A. O ka nui o ka loaa hou no keia makahiki, ua loaa mai no na Dute maluna o ka waiwai kahiki, no ke kuai ana o ka aina, a no ka auhau hana i hooliloia i mea e kokua ai i na Kula. Ua nui na makahiki o ka hoolilo ana o keia auhau no na Kula, aole hoi i akaka ka lilo nui ana i keia makahiki i hala aku nei; aka, e ike auanei oukou ua oi loa aku na dala i hoikeia mai i keia makahiki, he $19,285.49 oi aku mamua o ka hoike ana kela makahiki, Ke manao nei au ua puka mai keia maikai, noloko mai o ka hooponopono ana o ka Waihona no ka auhau ana mauka nei, a ina aole i make e ke Kuhina Aopalapala, alaila ina ua ikeia ka maikai loa o kana hoike ana no ka Oihana Aopalapala.
E ike auanei oukou ma ka palapala hoakaka, hoailona E, i ka oi ana a me ke emi ana o na loaa iloko o ka Waihona Dala o ka Moi, no ka makahiki e pau ana i ka la 31 o Maraki 1848, ke hoolikeia me na makahiki mamua, a ma ka hoao ana i na makahiki elua i hala aku nei e hiki ai ia oukou ke hoomaupopo i na kumu o ka loaa nui a me ka loaa uuku.
Ke hoike aku nei au ma ka palapala hoailona O, i na kumu lilo aku o ke dala mailoko aku o ka Waihona Dala o ke Lii, mai ka la mua i Aperila 1846 a hiki i ka la 31 o Maraki, 1848, a malaila hoi oukou e ike pakahi ai. No ke ano nui o keia mau mea e pono ai ke Aupuni, ke hai aku nei au i kuu makemake e ka poe hanohano, e hookaawale oukou i la okoa, e hoi hou ma keia mau hoike, a e makaukau no wau i ka wehewehe liilii na mea a pau ke hiki pono ia'u ke hoakaka.
Ke waiho aku nei au ma ka papa, i ka Palapala kaulike, hoailona U.
Ma keia hoike ana a pau e ike oukou, ua hiki pono na loaa o ka Waihona Dala ke hookaa i na lilo o ke Aupuni, ke hooponoponoia ma keia hope aku, a ke malama ponoia ka waiwai e like me ke ano o ka hana e noho nei; aka, aole paha e liuliu, a hiki mai paha ka manawa e pono nui ai keia Pae Aina ma ka hoolilo nui ana'ku i ke dala e pono like ai i na mea a pau. E hiki pono ke hoolilo aku i hookahi haneri tausani dala ma ka hana alanui a me na holopapa i mea e hiki ai ke lawe i ka waiwai o ka aina a hiki i kahi e kuai aku ai, hookahi haneri tausani dala ma ka hoomaikai ana i na Awa, a ma ka hana ana i na Uapo, hiki no hoi ke haawi aku i kekahi haneri tausani dala i ka poe mahiai a na lakou e uku mai i ke kumu lilo aku a me ka uku hoopanee pu, a e hiki no hoi ke hookaawale aku i na dala oi aku i mea e hana ai i Pauda Aupuni, me ka manaoio ana. Aole paha e hala ka hanuna hookahi a huli mai keia mau dala, a lilo nui i mea e hoomahuahua ai ka loaa makahiki o ke Aupini i hapalua miliona dala paha, no ka mahuahua loa o ka ikaika a no ka mahuahua loa o ka waiwai o kela kanaka a o keia kanaka o ka Aina.
O ka aie wale no ka mea e loaa mai ai na dala he nui, e like me keia; a no ka nui loa o ka uku panee ma keia Pae Aina; i keia wa, aole loa e pono ke aie. Malama paha e hiki ke aie i ke dala Europa, ma ka uku panee i eha, a elima paha hapa-haneri o ka makahiki. Ina pela, aole e nele ka hookaa ana i ka uku panee, a me ke kumu paa no hoi ke hiki aku i ka manawa e hookaa ai.
Ma keia mau olelo, aole au e olelo ana he pono ke aie keia manawa; aka, e kuhikuhi uuku aku wau ia oukou keia mea nui i keia wa, i noonoo ai oukou i keia mea ka wa kaawale, a i makaukau oukou i kekahi manawa okoa aku ke hana e like me ka mea i ikeia he mea e pono loa ai ka Aina. E hilahila ana wau i ka olelo aku ia oukou, he mea pono ka aie no ka mea, ua konoia au e ka Moi i ka makahiki 1842 i mea nana e hooko i ko oukou makemake e hooponopono hou i ka waiwai o ke Aupuni; no ka manao e hookaa aku i na aie o ke Aupuni a pau loa. Ua ike oukou, a ua hoopono loa oukou i ka maikai nui no keia hana oiaio ana o ke Aupuni. a no ka oluolu o ka noho ana, aole he aie aku i kekahi , aole paha e hiki ia oukou ke ae aku e aie hou me ka noonoo ole oka aie he nui loa. Aka, ina paha e maopopo ana ia oukou ka hookaa ana o ka aie me ka oiaio a me ka pololei, a maopopo ka lilo ana o keia aie i mea e pono ai ka aina wale no, alaila hiki paha ia oukou ke hooholo ia mea. Aka, aole au e kanalua i ka hiki pono o ke ano o ka hoomaikai ana o ka aina e noho nei, ke kamau aku ia pela a liuliu loa aku, alaila uliuli ka lepo ma ka mahiai ana, a puka mai ka waiwai o keia Pae Aina. He hakalia nae keia, a no ke komo ana o kakou ma ka hoomaikai ana, e pono o ko kakou wahi, a me ka oluolu o ka aina, o lawe oleia'ku ai ko kakou pono, mai o kakou aku, no ka pakela loa aku o ke akamai o na hoalauna ikaika a me ka pomaikai.
O na aie o ke Aupuni i kakauia ma na Buke, i aie aku ia i kela mea i keia mea ma ka la 31 o Maraki, 1848, he $21,891.53
O na aie o ke Aupuni ua hoomoeia, he $14,061.05
---------------
Hui ka nui o ke aie, he $35,952.58
A o ka nui o ko hai aie i ke Aupuni ma na Buke, he $13,342.58
O na aie o hai i ke Aupuni ua hoomoeia, he $46,929.71
Dala ma ka pahu ia la, he $3,979.91
Huiia he $64,252.20
A maloko olaila puka mai ke koena o ko ke Aupuni waiwai ke hookaaia'ku na aie a pau, he $28,299.62.
I kuu hoakaka ana imua o oukou i ka nui o ka loaa i manaoia e loaa ia mai e ke Aupuni no ka makahiki i hoomakaia mai nei. Aole au e kuhikuhi aku i ke kimu hou o ka loaa, o ka auhau hana wale no; ina paha e hoolilo maikai ia keia auhau no ka Ouhana i hookaawaleia'i e oukou, ina paha e hoike pololei ia mai hoi ka loaa no ia auhau, ina no e hiki aku keia waiwai i ke $40,000, i keia makahiki, a e hoonuiia ka lilo o ke Aupuni $20,000 hou aku noloko o ia hana.
Eia ka hoomahuahua ana o ka waiwai o ke Aupuni no na makahiki ekolu i hala aku nei.
No ka makahiki e pau ana 31 o Maraki, 1846 $11,901.53
" " " 1847 $51,907.93
" " " 1848 $27,303.12
Eia ka hoomahuahua ana o ka lilo no ia mau makahiki.
No ka makahiki e pau ana 31 o Maraki, 1846 $7,283.61
" " " 1817 $37,750.56
" " " 1818 $28,022.99
Ma ka palapala hoakaka hoailona H, e akaka maopopo ai kela mea keia mea e ike ai oukou i na lilo pono o ke Aupuni i keia makahiki e noho nei a me na kumu i manaoia e loaa mai ai ka waiwai.
E pono ia'u ke hoakaka ia oukou no ke kauwahi o ka loaa o ke Aupuni, ua hoolilo hou ia ma na wahi e ae o keia Pae Aina e na Luna nana i ohi, a hoike pono ia mai, a o kekahi waiwai o ke Aupuni, aole e hiki ia'u ke hoike aku no ka hoike oleia mai ia'u. Ke noonoo mua nei au i ka loaa o ke Aupuni a pau lia no ka makahiki e pau ana i ka la 31 o Maraki 1819 penei;
Dala a me Waiwai i loaa mai ana i ka Waihona Waiwai o ke Aupuni, a hooliloia'ku no hoi, he $120,000
Dala me Waiwai loaa mai a hooliloia no na kula, a hoikeia no hoi , he $40,000
Na loaa a me na lilo o na Luna e ae, a e hoikeia mai, he $15,000
Na loaa a me na lilo o na Luna i hoike oleia mai, he $25,000
------------
Huiia, $200,000
Ke hoike aku nei hoi au ia oukou i ka papa hoike hoailona K, ua kakauia malaila na kumu Auhau mai o a o a puni keia Pae Aina, e like me ka pololei e hiki ai ke wehe maloko mai o na palapala hoike o na Lunaauhau, ua hemahema no; aka, ma keia hoike e ike auanei oukou, i ka holo lea o ka hooponopono ana o keia Oihana. Ua hoike mai na Lunaauhau a pau, koe hookahi i ka mea i mai, a nolaila hiki ole ia ia ke hoike mai. Ua hana pono ka nui o keia poe Luna o ke Aupuni, me ka ikaika a me ka malama pono no hoi he kakaikahi ka lawe wale ana o ka waiwai, aole like me mamua, a i ka wa i ikeia ka hewa, ua hooponopono koke na kiaaina. Ke hoopii pono mai nei na Lunaauhau no kekahi poe luna a me na kumu kula, no ko kakou lawe ana i ka aina, a me ka lio, a me ka ilio, a me na waiwai e ae o hai, mamuli o, ko lakou inoa i mea e hookupu ole mai ai ko lakou poe makamaka i ke Aupuni, a ma ia hana ana pono wale ke Aupuni. E pono ke hoopololeiia keia hana ino ana, o ka poe i hoopunaheleia e ke kanawai, a e hiki ia'u ke lawe mai i palapala e hoakaka pololei aku ai i keia hihia ia oukou; aka, aia no ia oukou ka imi, ke hiki ia oukou, i mea e pau ai keia hihia, a me ka hoi hou ole paha o ja auhau ana maluna o keia poe i hoopunaheleia. O ka nui o na Dala o na Auhau a pau loa, ua oi aku mamua o ka loaa ana mai, he $4,953.14, e ikeia ia ma ka hoolike ana o ka palapala hoailona K, me hoailona E. AIa i ka auhau aina ka nui o keia emi ana.
O ka waiwai o na Aina e laweia mai, ma ka makahiki e pau ana 31 o Maraki, 1848, $822,729.02
Ua laweia mai ka waiwai e na Moku Okohola, aole nae i hooukuia i ke dute, he $9,528.91
Laweia mai e na Luna o na AUpuni e ae, a me na Misionari, aole i hooukuia i ke Dute, he $43,120.66
--------------
Huiia, he $52,649.51
Ua laweia aku ka waiwai o na aina e, a hoihoiia ke Dute he $41,843.62.
Aole hiki ke hoakaka aku i ka nui o ka waiwai e ae i laweia'ku; aka, ua noonooia he $464,265.61; aole nae i komo iloko olaila na kikoo dala.
Waiwai o na aina e lilo loa mauka nei; ma ka noonoo ana, he $569,154.48.
Aia ma ka palapala, hoailona L, ka hoike liilii, ua unuhiia noloko mai o ka papa hoike a ka Luna Dute.
Ke hana nei Hale Dute a'u i paipai aku ai e hana i ka makahiki i hala aku nei; ua hoomakaia ma ke ka hua maikai e kokoke ana i ke kau, kahi e oluolu ai na moku e pili mai. Kokoke e paa ka hale a makaukau no ka waiho ana mai o ka waiwai o na aina e iloko, aia no ia oukou ka hooholo i na rula no ka hookomo ana ilaila o na waiwai a pau o na aina e i laweia mai ma Honolulu, me ka manao e lawe houia aku mahope; i hiki ai i ka luna Dute ke hoopili aku malaila ma kana Oihana.
Ua pono kekahi poe hoopukapuka waiwa, a ua hooweliweli wale mai kekahi poe; aka, i ka nana ana, ua mahuahua ka pono o ke kalepa ana ma keia Pae Aina a pau i keia makahiki i hala aku nei. Ua nui ka waiwai o na aina e, ua emi ke kuai ana, aole nae i emi nui e like me ka manao mua ana.
Ua mahuahua ka mahiai ma ke ano akahele a me ke onipaa, me he mea la e huli ana ka manao o ka lehulehu ma ka mahiai ka nui, a ma ka hanai holoholona ka uuku o ka manao ana, aole like i na makahiki mamua, aole hoi mea hiki ke hoole; ina e lilo keia Pae Aina i lehulehu na kanaka a me ka waiwai, i na no ma ka mahiai ka pomaikai. O ke Aupuni kahu holoholona e ilihune ia; no k a mea, aole nui ka mahiai e hiki ai ma ka aina i piha i na holoholona, o ka waiwai emi loa ke lawe i na aina e. O ka pa aina ka mea e pono ai ke manao na kanaka mahiai e noho pu me ke kanaka hanai holoholona; aka, he pilikia ia hana o ka pa, no ka uuku o na laau ma keia Pae Aina, a he nui ke kumu lilo no ka pa ke hana aku.
Aka, ke hoolana nei au i kuu naau no ka manao ana mamuli pau keia pilikia nui, mamuli paha pau na kumu o ka hoemi ana i na kanaka no na hanauna elua i hala aku nei o Hawaii nei; aole paha e liuliu a pau ka waiho ana o na aina ke kula panoa, pau ka noho ana o na holoholona wale no, na bipi me na lio; aka, e kikokikoiia a e kikoolaia hoi o na mala ua mahi maikai ia, a ua oaa i ka pa, a me na hale maikai no ka noho ana.
Ina paha e ikeia keia mau mea maikai loa e ka hanauna e noho nei, ina no e oluolu loa ana ka poe e hooikaika nei i keia hana, aole o lakou makemake i ka uku e ae ma ka honua nei; o ka ike pono aku i ka pomaikai me ia. Ina hoi e hiki i ka uhane o Kamehameha I., a me Kaahumanu, a me na Lii e ae o ka wa kahiko ke hele hou mai e nana i ke oni hanau, ina no e hoohauoli loa lakou me oukou ou a oau loa, no ke ano hou ana o ka aina i keia wa hou, aole loa i manaoia pela i ko lakou noho ana.