Ka Elele Hawaii, Volume IV, Number 3, 22 June 1848 — Page 9
KA ELELE HAWAII.
--------
BUKE 4. Honolulu, Oahu, Iune 22, 1848. PEPA 3.
--------
Olelo Hoike na ke Kuhina Kalaiaina: ua heluheluia imua o ka Ahaolelo i ka la 27 o Aperila, 1848.
Na na Lii Ahaolelo a me ka Poeikohoia e na Makaainana o ko Hawaii Pae Aina, i akoakoa iloko o ka Ahaolelo.
Ke hoike aku nei au ia oukou i na mea e pili ana i ka Oihana Kalaiaina, no ka makahiki i pau iho nei i ka la 31 o Maraki, 1848.
Mai ka la mua o Ianuari iho nei, o Charles E. Hitchcock ka Puuku Paipalapala o ke Aupuni; ua kohoia oia e ke Alii i pani hakahaka no James J. Jarves i haalele aku la. Ia la haawi mai o M. Jarves i palapala hoike i na dala i loaa ia ia a uku ia'ku no noi mai ka manawa i komo ai oia iloko o kela hana a hiki i ka la ana e haalele ai. Eia ke waiho nei au i ua palapala la imua o oukou, i ike oukou; ua hoailonaia Helu 1. Ma ko oukou ike ana ia palapala, e maopopo ananei ia oukou ka nui o na dala i loaa mai, mailoko mai o ka Oihana Paipalapala, ia Mr. Jarves e malama ana, eia no $27,254.44; a ia wa no hoi, o ka nui o na dala i ukuia'ku, eia no $32,230.86; ua emi i na dala i lilo aku, eia no ka emi $4,976.42.
Ia wa no nae, nui ka hana a a Pai Palapala nei i hana ai no ke Aupuni, aole hoi i palapalaia kekahi uku no ua hana ma keia palapala, hoike a ka Luna. Ina i uku pono ia keia hana a ke Aupuni, ua like me na $11,549.83; hoouluulu keia, me na dala, loaa i hoakakaia, ma kela palapala a ka Luna, eia ka nui $38,804.27 ma ua puka na dala o ke Aupuni, penei $6,573.41 no keia Hale Paipalapala.
O ka hale hou no ka Paipalapala i oleloia ma kela olelo hoike makahiki, na paa ia hale. Eia na dala i lilo no na hale nei $3,785.12. No ke kokoke o a hale i Honolulu Hale, nolaila, ua oluolu ka hana a na Kuhina, aole like me kela hale kahiko. Mahope mai o kela olelo hoike makahiki a'u, ua laweia mai, mai Bosetona mai kekahi mea Paipalapala nui a me ka maikai; ua hoonui ia ka Nupepa Polunesia, a ua mahuahua kona ano mai maikai i keia Pepa, a o na palapala i pana, ua like me na palapal o na aina e; ua pilikia iki no nae no ka loaa ole o ka lako o na mea e hana pono ai.
I ko'u manao. o keia hale Paipalapala; he mea ia e pono ai ke Aupuni, a ua pono no ke malama ia ia, no ka mea, ua hiki ni ke pai i na palapala i ka wa ana e manao ai, a e like hou me kona makemake.
Ma ka nana iloko o ka Waihona no ke kuai makua nei, eia na dala i loaa mai no na "Palapala ae." $12,171,23 no keia makahiki ua oi aku mamua o kela makahiki, $811.43. Eia ke kumu o keia oi ana, o kela olelo i hooholoia e oukou iloko o ka Ahaolelo i ka la 15 o Iune, 1847, e hoopai ana i ka uku no kekahi mau palapala ae i ke kuai.
Elua Palapala Ae i ke kuai Kukala ma Honolulu nei i laweia iloko o ka makahiki 1847; $500 ka uku no ka Palapala ae i ke kuai Kukala ia wa; a no ka pii ana o ka uku $1000, hookahi wale no Palapala ae i ke kuai Kukala i kiiia mai no keia makahiki; nolaila, ua makehewa kela olelo i hoakoakoa maluna e hoonui ana i ka uku no ka Palapala ae. I ko'u mano, mahuahua ka waiwai o ke Aupuni ke kuai ia'ku na Palapala ae i ke kuai Kukala i kela me ai keia mea, no ke $50, o ka makahiki, e uku e no nae a haawi mai hoi i hookahi hapahaneri no na waiwai a pau a lakou e Kukala aku ai. O ka nui o ka waiwai i Kukalaia ma Honolulu nei iloko o ka makahiki 1847, ua like me $228,882.31; pela mai na mea Kukala. A ina i hana e like me ka olelo maluna iho, ina, ua puka ka waiwai o ke Aupuni, penei,
Elua palapala ae i ke Kukala, $5== $ 100.00
1/100 Dute o na waiwai i kuai Kukala 2,288.00
------------
Hui, $2,388.00
O na dala loaa mai i keia manawa no keia hana $1,000 wale no.
Eia na Palapala ae i ke kuai a pau loa i laweia mai keia Waihona aku.
Hale Kuai Kukaa, 23
Hale Kuai Liilii, 84
Kuai Kukaa i ka rama , 8
Kuai Liilii i ka rama , 13
Na Hotele, 6
Na Hale Ahaaina, 26
Na Papa Bilioda, 6
Na Hale Maika, 19
Kuai Kukala, 2
Kuai Piele a Maauaua, 71
Nupepa, 3
Ua hoopii nui mai na Luna Aupui ma Lahaina a me Honolulu; no Lahaina nae ka nui, no ke kuai ia ana o ka Bia, iloko o ia wai na mea mai a me na mea ona. Ua makaukau no wau e hoike aku imua o oukou no, keia mau hoopii i na mea loaa ia'u, i ka wa a oukou e manao ai e noonoo i keia mea, a ke ake nei au e loaa ia oukou kekahi mea e pau ai keia mea ino.
Nui na hana hou i keia makahiki i hala ae nei. Nui hoi ka manawa a me ka hana i lilo i ke alanui, mai Nuuanu a Koolau ma ka pali . O ke ala i hanaia ma ka pali i kela makahiki, ua hanee i ka ua, a nolaila, ua kohiia ke ala iloko o ka pali paa. Ua lohi keia hana ma ka pali , no ka mea, na ka poe Lawehala e hana me na lima, aole nui ka wawahi ana me ka pauda. Elua alanui ai mai Nuuanu a i Kalihi. Elua alahaka i hanaia a paa ma ke alanui mai Honolulu a Nuuanu, a eia na dala i lilo malaila $4,509.00. Eia ka mea i nui ai na dala lilo no keia mau alahaka, no ka hiki ana mai o ka wai nui i ka wa aole paa lea na alahaka, e like me ka wai i hoohiolo i na ala haka kahiko.
Ma Maui, ua hanaia kekahi mau alanui hou a me na alahaka hou, a me na mea hou e ae; na ka poe Lawehala ka nui o ka hana. Ma Lahaina, ua hanaia he Hale Pakuai, a he Hale Pauda, a me na mea e ae iloko o ka Papu.
O na olelo hoike makahiki o na Kiaaina o Kauai a me Hawaii no na hana hoy, ua maikai. Ua hanaia a paa he Hale pohaku no ka Poe Lawehala ma Hilo.
O na alanui maikai, he mea makemake nui ia auanei ma kela wahi keia wahi, ke mahiia na aina waiho wale, a loaa mai ka waiwai lawe aku w kuai ma na aina e. Nolaila, ke makemake nei au, e haawi mai oukou ia'u i ka mea e hiki ai ke hana i na Alanui a me na Alahaka.
Iloko o keia makahiki i hala ae nei, ia hanaia he @@@@ @@ @@ @@@@ @@@@@@@ ka Pailota ma Honolulu nei, ma kahi aina o ke Aupuni keia hale, a ua kokoke i na Uapo. Malalo o ua hale nei, ua haaia ka waihona wai no na Moku. Ma ka hawai biula i kahe mai ai keia wai, mailoko mai o ka waihona wai ma ka Hikina Akau o ke Kulanakauhale. Ke kahe nei no ka wai i keia manawa, a i ka nana aku, he mea ia e puka mai ai ka waiwai. Eia na dala i lilo no keia Waihona Waiwai, $2,647.
Ua hanaia hoi he Hale Pauda iloko o ka Papu ma Honolulu nei, he hale paa loa oa, o ka akoakoa ka pohaku. Ke hanaia nei hou he hale hou no ka poe Lawehala ma ua wahi la no; eono keena maloko, ua pio ia maluna o ka pohaku. A paa keia hale, kupono loa ia i ka me ai hamaia'i.
Ke hanala nei no hou he Hale Dute; he hale waihona waiwai no hoi ia ma Honolulu nei; ua pau ka hahau ana o ka pohaku. O kona loa he 60 kapuai, a he 40 kapuai ka laula; ekolu papa hele maloko. Na na kanaka maoli wale no i hahau na pohaku.
I kela malama o Iune, olelo mai ka Luna Awa o Honolulu nei, ke piha mai nei ke Awa i ka lepo o ke Kahawai o Nuuanu. Nolaila, ua kohona kekahi mau haole e hele e nana, a e hoakoakoa mai i ka mea e pono ai, eia, o Kapena Le Borgine no ka Moku Manuwa Farani "Sarcelle," Kapena Baillio no ka Manawa Beritania "Medeste," a pae ka mea Mahaloia Wm. L. Lee. Olelo mai lakou, he pale wai ka mea e pono ai i mea e kahe ole mai ai ka lepo malaila, a ua hanaia e like me ka lakou olelo.
Ua hanaia no hoi kekahi mau Pa no na Holoholona hele hewa, ma kela wahi keia wahi o keia Pae Aina. O ke Kanawai pili i na holoholona hele hewa i hooholoia iloko o ka oukou Ahaolelo i ka la 7 o Novemaba 1846, aole i hooko nui ia a hiki mai i keia mai lamala eha i hala iho nei. Ke mahao nei no hoi au, a lawa pono keia mau pa holoholona ma keia mau Mokupuni a maopopo hoi na Kanawai pili i na holoholona hele hewa, alaila, pau ka hoopii anan o ka poe mahiai no keia mea. He aina mahiai keia mamua, a no ke komo wale ana o na holoholona nunui, nui na pilikia, no ka nele i na mea e paa ai na aina i ka pa. E kaumaha auanei paha na mea holoholona i na Kanawai hoomalu i ka poe mahiai, ina pela e pono ke hoololi hou ae, aole nae akaka ka hewa o ia mau Kanawai i keia manawa.
Eia ka nui o na Mare i mareia i na Kahuna Pule o kela aoao a me keia aoao iloko o ka makahiki 1817.
Hawaii, 490
Maui, 261
Molokai, 65
Oahu, 506
Kauai, 113
------
Hui a pau, 1,435
Ua emi na mare o keia makahiki i na mare i hoakakaia i kela makahiki 1846, 300 a keu ke emi.
E like me ka'u kauoha, ua paiia kekahi mau palapala hoopaa, no na haole, i mea e ko ai, ke Kanawai Mare i hooholoia e oukou, i ka la 7 o Sepatemaba 1847; aia no ia mau palapala iloko o ke Keena Kalaiaina ma Honolulu nei; aia ia Henry S. Swinton i Lahaina, a ia Bejamin Pitman ma Hilo kekahi. Pono paha ke hana hou i keia Kanawai.
O ka nui o na kanaka Hawaii holo i kahiki iloko o ka makahiki 1847 i hoakakaia mai, eia no,
ma Lahaina, 412
ma Honolulu, 247
-----
Hui a pau, 639
Ua oi mamua o kela makahiki 125. O kekahi poe hapa loa o keia poe holokahiki, he mau haole hoohiki.
Eia ka nui o na Makai i hoikeia mai ma keia Pae Aina,
Hawaii, 300
Maui, Molokai, Lanai, 308
Oahu, 803
Kauai, 80
------
Hui pau loa 991
Aole i hooponopono na Koa e like me ka olelo o ke Kanawai; ua like pu na koa i keia wa me kela makahiki mamua. O ka nui o na koa ma Oahu nei i hoakakaia mai e ka Mea Hanohano ke Kiaaina, 629. Uuku na puali koa ma na Mokupuni e ae.
Aole no hoi i hanaia e like me ka olelo a ka Moi imua o oukou i ka hoomaka ana o kela. Ahaolelo no na koa pualu ma na Kulanakauhale nui. He mea maikai io no ia ke hana pela, aole nae hiki keia i ke Aupuni, aia no i ka manao o ka poe makemake ia hana.
Ua kauoha aku au i na Kiaaina e hoike mai i na mea kaua ma ka lakou Mokupuni, a ua hiki no hoi ia'u ke hoike aku ia oukou ia mau mea i ka wa a oukou e makemake ai.
Aole nui na haole hoohiki i keia makahiki e like me na makahiki i hala aku nei mamua. O ka nui o na haole hoohiki i ka makahiki i pau i ka la 31 o Maraki 1847, he 92; a iloko o keia makahiki i pau iho nei 58. O na haole hoohiki a pau loa mai ka wa i hoihoiia mai ai ke Aupuni, 500. O ka nui o lakou ua mare i wahine Hawaii a ua noho paa loa ma keia Pae Aina. I kuu nana ana i keia poe hoakamaaina o kakou, ua pomaikai keia lahuikanaka ia lakou, ma ko ka pono a me ko ke kino. Ma kekahi mau wahi, ua hoihoi lakou i ke kokua i na kula, a me na hana maikai e ae. Ma ka mahiai, ua oi aku lakou mamua o na kanaka maoli, a ua noho pu me lakou, me ka maluhia a me ke kuikahi, no ka mea he ohana Hawaii ka lakou a ua ike iki no hoi i ka olelo Hawaii.
Eia ko'u manao ia oukou ka Poe Ahaolelo, e hoololi hou ae i ke Kanawai no ka hoohiki i pono na haole hoopono, ke hoohiki koke aole noho a pau na makahiki elua e like me keia wa. I kuu malama mau ana i keia oihana no ka hoohiki o na haole, ua makaukau no au e hoike aku ia oukou i ka pono ole o keia Kanawai e noho nei, a ke paipai nei au ia oukou, e noonoo koke i keia mea.
O ke Kanawai no ka hoohiki i keia manawa e noho nei, aole pono loa ka hooko ana, nolaila kekahi pilikia pono ole a me ka hakalia iloko o ka'u Oihana.
Iloko o keia makahiki i hala ae nei, ua holo ka hana no na Palapala Moku; o ka hoololi ana i na palapala moku mamua, a me ka haawi ana i na palapala hou. Eia ka nui o na tona o na Moku i kauia i ko kakou hae.
Na tona o na Moku, Ianuari 1, 1847, 1,578 tona.
" " " Maraki 31; 1848, 2537 tona.
O ka oi o na tona iloko o na malama 15 he 959 tona, oia hoi 60 hapahaneri. O ka nui o na Moku i palapalaia, he 74.
Eia wau ke paipai nei ia oukou e noonoo i ke Kanawai o na Palapala Moku, pono paha ke hoololi ae. Ma ka hana ana ua akaka ka pono ole, nui ka pilikia no ka maopopo ole. E hiki no ia'u ke hai aku ia oukou i na mea e maopopo ai ka pono ole o keia Kanawai ke makemake mai oukou mahope.
O ka nui o na moku e hooholo ana ma keia Pae Aina i loaa ka Palapala ae, he 50, a o na dala i loaa mai