Ka Elele, Volume 8, Number 1, 15 April 1853 — Ka Ahaolelo. [ARTICLE]

Ka Ahaolelo.

Halawai i ka hora 12 ma ka Halealii, i ka la 6 o Aperila. Mai ke Alii, a nolaila aole i komo iloko o kona Ahaolelo. Ilaila na 'lii me na Lunamakaainana, me ko lakou hano hano, a me na Kanikele o na Aupuni e ae. Ku iluna ke Kuhinanui KEONI ANA, a heluhelu i ka olelo a ka Moi; penei, E na Lii a me na Lunamakaainana, Ua hoakoakoa au ia oukou e kukakuka ma na mea e pono ai keia lahuikanaka, e like me ke Kumukanawai o ka la 14 o Iune, 1852. Ua haawi aku au, ia Kumukanawai, me ka manao nui, e like me kaʻu olelo i ka Ahaolelo o kela makahiki, e hooponopono pololei loa i koʻu Aupuni, i ole e manao kekahi e loaa ana ia ia ka pomaikai, ke hoololi hou ia. Ke hilinai nei au maluna o ko oukou kupaa ana mamuli oʻu, a me ko oukou aloha i koʻu Aupuni, e kokua oukou mamuli o koʻu mau pono, ko ka Moi, a me na pono aʻu i haawi aku ai i koʻu poe kanaka. No koʻu manao i ko lakou pono, ua haawi wale aku au, i koʻu mau kuleana aina ponoi, ma ka mahele aina, a ua poho koʻu waiwai malaila. Ke hilinai nei au i na luna o na Makaainana, ka poe i hoopomaikai nuiia, e imi i ke dala kupono, e kokua i koʻu noho alii ana, e like me ka nui o ka waiwai o ke Aupuni. Ua hoopuka au i ka inoa o kuu keiki, o Liholiho, o koʻu hooilina, oia koʻu hope ma ka noho alii; a ke manao nei au ia oukou, e na Lii, e ae oukou i keia, a me ka hoolaha ana ma ke akea, e like me ke Kumukanawai. Na koʻu Kuhina Kalaiaina e hoike aku ia oukou, ma na mea oloko o koʻu Aupuni. Ua holo kana hana; o kekahi mau hana nae i pono ke hanaia a paa, ia waiho wale ia, no hapa o ke dala. Na ia Kuhina hoi e waiho imua o oukou ka palapala hoike a kuu Lunakanawai kiekie, no ka oihana hookolokolo o ke Aupuni. Ke mau nei no ka launa oluolu ana o kuu Aupuni me na Aupuni e ae. Ua hoopaaia ke Kuikahi iwaena o ke Alii o Suedena a me Norewai, i ka la 1 o Iulai o kela makahiki; a ua hooilia'ku i Stockholm e hoopaaia malaila. Ua pane mai ka Moi Emperor o Fa-

rani, o Napoleon III., ma ne mea i waihoia imua ona, e like me kaʻu olelo i ka Ahaolelo o 1851, a ua hapai houia ka launa oluolu ana me kela Aupuni nui a me ka naauao. Ua noho mai ka Luna o ua alii nui nei, ma kahi kokoke i koʻu hale alii; oia hoi o M. Perrin ke Kanikele, ke Komisina, ia ia ka mana e hooponopono i na hihia a pau. Olelo mai oia e hai koke mai ana ia i ka manao o kona alii, a e hoike mai hoi i ke Kuikahi hou me Farani. Ua lana hoi kuu manao e like ia kuikahi me ka mea aʻu i noi aku ai, i mea e hanohano like ai a e pomaikai like ai o Farani a me koʻu Aupuni. Na kuu Kuhina no ka na aina e, e hai aku ia oukou, i koʻu hooikaika ana, e loaa mai ai ia mea, a me kaʻu hana ana me Farani, a me ka launa ana o koʻu Aupuni me na Aupuni e ae, a hiki mai i ka la mua o keia makahiki. Na koʻu Kuhina Waiwai e hoike aku imua o oukou no kana oihana mai ka la 31 o Maraki, a hiki i ka la 31 o Dekemaba, 1852. Ua ikea ka emi o ka loaa, a nolaila e pono ia oukou e na Lunamakaainana, mahope o ka hoolako ana no ke Aupuni a pau, e imi i kumu e pani ai keia hakahaka, a e imi hoi i koena e hoopaa ai i na hana hou. Na kuu Kuhina Aopalapala e hoike aku ia oukou, no ka naauao, a me ka noho pono ana, a me ke ola, a me ka nui o na kanaka ma koʻu Pae Aina. O ka haawina dala o ke Aupuni i hooliloia no ka hoonaauao ana i na kanaka, ua make pono no ia i koʻu manao: ka mea ia e mahuahua ai ka ike, a me ka noho maluhia ana, a me ke kupaa e pono ai ke Aupuni malalo o ke Kumukanawai. Eia kekahi hana nui a na Aupuni a pau, o ka hoomalu i ke ola, a me ka waiwai, a me na pono o na kanaka. Nolaila o kekahi puali koa makaukau ka mea e hiki ai keia ma na aina a pau, a i na wa a pau. Nolaila, ke paipai nei au ia oukou, e noonoo pono i keia mea. Eia ka pau, e na Lii a me na Lunamakaainana, ia oukou ka malama i na pono a pau o koʻu noho alii ana, a me ka pono o ke Akua, a me ka naauao, a me ka maikai, a me ke kalepa. Na ke Akua e hoomaikai i ko oukou

kukakuka pu ana e nani ai kona inoa, e maluhia ai, a e pomaikai ai koʻu Aupuni. Pau ia, hoi na 'Lii a me na Lunamakaainana ma kahi kaawale, e hapai i ka lakouu hana. Hale Alii. Halawai na 'Lii iloko o ka Halealii. O Keoni Ana ka Perisedena; ua kohoia na Komite elua e imi i olelo pane i ka ka Moi, o Kauka laua me M. Kekuanaoa ua Komite nei. Ua kohoia hoi he Komite elua e imi i Kakauolelo, o L. Kamehameha laua me Limaikaika ua Komite nei. Pau ka halawai. April 7. Halawai ka Halealii; hoopuka ke Komite i ke Kakauolelo a laua i manao ai, oia hoi, o C. G. Hopakini. Hooholoia, oia no ke Kakauolelo. Hoopuka mai o Kauka i ka olelo pane i ka ka Moi, hooholoia. Penei no ia. E ka makua, ke hoolohe nei na 'Lii i kau olelo, e ka Moi, me ka mahalo nui. E hoomanao mau ana i kou lokomaikai, e makemake oiaio ana e kokua mamuli o kou mau pono a me na pono e ae a ke Kumukanawai i haawi ai, a e iini nui ana, e ae aku i kou manao lokomaikai, eia no makou, e ka Moi, ua makaukau i ka hana, me ke kupono mau mamuli ou a me ke aloha i kou Aupuni, e like me kou kii ana mai ia makou e halawai hou, a e kukakuka ma na mea e pono ai ka lahuikanaka. Kaumaha loa ko makou naau e ka Moi no ka loihi loa o kou mai ana. Ke mahalo nui no nae makou me ke aloha i kou manao e koho i kou hope ma ke noho Alii, he naauao ia a he kulike me ke Kumukanawai, aka, aole e launa mai ana ka manawa e pau ai ko makou noho ana malalo o kou malu. Pela ka manao lana e ka Moi. E noonoo pono auanei makou ina hoike a na Kuhina. Oluolu loa makou i ka lohe ana i ka maikai o ko loko o kou Pae Aina, i kou launa ana e noho nei me ma Aupuni e, a i ke Kuikahi, ua kokoke i ka hanaia me Farani i mea e hanohano ai, a e pomaikai like ai kou Aupuni. I ko makou kukakuka ana, e hooikaika mai auanei makou e hoomanao i na pono au i hoike mai ia makou. A i ko makou aloha ana i ke Akua mana, no kona lokomaikai nui ana i ke

makou Alii, a i ka lahuikanaka, e pule ikaika auanei makou i hoola koke ia oe, e ka Moi, a ola loa kou kino, a i loihi loa hoi kou Alii ana maluna o na kanaka pomaikai a me ke kuonoono e aloha mau ana ia oe. NA KE AKUA E HOOLA I KA MOI. Hoopukaia e maua. M. KEKUANAOA, Na G. P. JUDD, Komite Ua laweia keia olelo imua o ke Alii, a ae mai oia, he maikai no. Hooholoia, ua ae ka Halealii i ka manao o ke Alii e hookaulana ia A. Liholiho oia kona hooilina ma ka noho alii, ke pau kona ola. Ua hooholoia a ua kakau ke alii a me na alii i ko lakou mau inoa ma ka palapala hooholo. OLELO HOOLAHA. Owau o Kamehameha III., no ka lokomaikai o ke Akua. Ke Lii o ko Hawaii nei Pae Aina, e like me ka pauku 25 o koʻu Kumukanawai, ke noi aku nei a me ka hoolaha aku o Liholiho kau keiki oia koʻu hooilina ma ka noho Alii ke manao ke Akua e lawe aku iaʻu. Hanaia ma koʻu Hale Ahi ma Honolulu i keia la ehiku o Aperila i ka makahiki o ko kakou Haku hookahi tausani ewalu haneri kanalimakumamakolu, a i ka makahiki 28 o koʻu noho alii ana. KAMEHAMEHA KEONI ANA. O makou na Lii o ka Ahaolelo ke ae aku nei i keia olelo hoolaha maluna. KEONI ANA, J. KAPENA L. KAMEHAMEHA, B. NAMAKEHA, A. PAKI, M. KEKUANAOA, P. KANOA, J. PIIKOI, C. KANAINA, G. D. JUDD, J. KAEO, R. LIMAIKAIKA, R. C. WALE. Aperila 8, la ekolu o ka Ahaolelo, heluheluia ka moolelo o ia la mamua; hooponoponoia a hooholoia. Hooholoia mamuli o ka olelo a G. P. Judd, na ke kakauolelo e haawi i ka mooolelo o keia hale no ka hana ana i kela la keia la e paiia ma ka Polunesia. Haawi mai na Kuhina, ke Kalaiaina, Waiwai, a me ke Aopalapala, i ko lakou palapala makahiki imua o ka Hale Alii. Hooholoia ma ka olelo a G. P. Judd, na ke Kakauolelo e hooili aku i ke kope hoolaha o ka olelo a ka Moi o A. Liholiho kona hooilina i ka Hale o na Lunamakaainana. 2. Na ke Kuhina Kalaiaina e hooili i kope o ia palapala i na Kiaaina a na lakou e hoolaha aku. 3. Na ke Kuhina o ko na Aina e e hooili aku i kope o keia i na Luna o na aina e maanei. 4. Na ke Kakauolelo e haawi i kope o keia e pai ma ka Polunesia a me ka Elele. Pau ka halawai a apopo hora 11. Aperila 9. Halawai i ka hora 11, pule a heluheluia ka mooolelo no ka hana i nehinei, hoopuka mai o R. C. Wale i olelo hooholo e kohoia i Komite elua e imi hou a e hooponopono hou i na rula o ka hale: aole holo keia. Hoopuka mai o R. Limaikaika i kona manao, e heluheluia na rula o ka Hale Alii a ua hooholoia, a ua heluheluia na rula o ka Hale.

Hoopuka mai o Kauka i kona manao e hapai i keia hana hooponopono i na rula o ka Hale hooholoia. Pau ka halawai a i ka la noa hora 12 halawai hou. Aperila 11, ka halawai 5 i ka hora 12, hoopuka o G. P. Kauka i kona manao e pai kokeia ma ka Elele na rula o keia Hale, i ike kela mea keia mea, ina i hemahema alaila, e hooponoponoia a pono. Olelo o R. C. Wale, alia, e hooponopono mua i na olelo hemahema alaila pai, olelo o R. Limaikaika e waiho, i kauwahi o ka pauku 4, no ka mea, aole loa e hiki i ke alii ke komo iloko o ka Hale Alii. e kakau i kona inoa i na bila Kanawai. Ua hooholoia nae ko Kauka. Hoopuka mai o R. C. Wale i kona manao i ka poaha, e hookomo oia i olelo hooholo, e noi aku i ka Moi e hookomo ia W. L. Lee, iloko o keia Hale Ahaolelo Alii i lilo oia i Peresidena o keia Hale. Hoopuka mai o A. Liholiho i kona manao, i ka la apopo e hookomo mai oia i bila Kanawai no ka oihana koa. Pau ka halawai a i ka la apopo hora 11, halawai hou. Hale Lunamakaainana. I ka hora 10 o kakahiaka o ka la 6 o Aperila, akoakoa na Lunamakaainana ma ka Hale Pule ma Polelewa. Hoahuia ma ka papa na palapala hookohu o na Lunamakaainana mai na Luna nana mai. Ma ka balota, o J. Kekaulahao a me Gulika opio, a ua kohoia o Gulika i kakauolelo no ka Hale, a ua hooholoia a holo. Ma ka balota like, ua kohoia o G. M. Robertson (Lopikana,) i Luna hoomalu no ka Hale, a ua holo. Noi mai o Lopikana e hoohikiia ka Luna hoomalu e like me ka hana mau, a ua hoohi kiia e Ioane, ae mai, a ua laa. Hoohikiia e ka Luna Hoomalu o Gulika i pono ka oihana Kakauolelo, ae mai, a ua laa. Ma ka balota like, ua kohoia o E. W. Clark (Kalaka) i Kahuna nana e pule ka halawai ana o na Luna, a ua holo. Ma ka balota, ua kohoia o W. C. Paka i Makai no ka Hale, a ua holo. Ma ka balota, o Ouanapa a me Kamalena, a ua kohoia o Kamalena, i kakauolelo kope hoomaikai i na Bila Kanawai. Hoohikiia e ka Luna hoomalu na Lunamakaainana a pau i loaa mai ko lakou mau palapala hookohu, i pono ai ke kokua ana i na Kanawai a me na Kumukanawai, ae nui, a ua laa. Noi mai o S. M. Kamakau e lilo na rula kahiko o ka Ahaolelo o kela makahiki i mau rula e pono ai ka halawai ana o keia makahiki, a ua hooholoia a ua holo. Noi mai o Tatina, e haawiia i mau Komite wae no ke pai ana o ke mooolelo o keia hale maloko o kekahi Nupepa, a ua kohoia o Tatina, Bona, a me Kamakau i mau Komite wae e noonoo no ia mea, a i kekahi halawai mahope o keia, e hoike mai. Hooholoia, a ua holo. Hooholoia, na ka Luna malama i ka Hale, e kuai pepa, inika, a i kela mea keia mea e lako ai ka Hale, a ua holo.

Hoakaka mai o Kamakau. aole i haawi mai na Luna nana ia Kiha, i palapala hookohu Luna no kona kohoia, aka, ua lohe maopopoia no nae ua kohoia no oia, a ua hai ae no hoi ua Luna nana i ke Kiaaina o Maui. Hooholoia, na ka Luna Hoomalu e palapala ninau aku i ke Kiaaina o Maui no ke koho ia o Kiha, a ua holo. Hooholoia, e pono e noho mai o Kiha iloko o na halawai o keia hale, a e hana pu hoi me na Luna; e kali a puka mai kona Palapala hookohu, alaila maopopo kona noho ana iloko o keia Hale. Hooholoia na ka Luna hoomalu e palapala kauoha aku i na luna nana o ka Apana o Kiha, e hoouna mai i ka lakou palapala hookohu nona. Hoike mai ka Luna Hoomalu, aole i haawi mai na Luna nana o Ka Apana Kohala, Hawaii i palapala hookohu i ko lakou Luna, aka, ua puka mai ka palapala a Bona kolaila kumu, e hai mai ana ia C. R. Bihopa, ua kohoia oia i Lunamakaainana no Kohala, a e hai mai ana hoi, na hooili pu ia mai me ka palapala hookohu maluna o kekahi moku. Ninau ka Luna Hoomalu ia Tatina i ka palapala hoike a ke Kiaaina o Hawaii i ke Kuhina Kalaiaina no ka Poeikohoia o ia Mokupuni. Heluhelu mai o Tatina i ua palapala hoike la, a ua maopopo ma ia palapala ua kohoia o Bihopa i Luna no Kohala. Noi mai o loane, e hooholoia e noho mai o C. R. Bihopa, iloko o na halawai o keia Hale e like me Kiha, me ke kakali i kana palapala hookohu. Hooholoia a ua holo. Noi mai o loane, e pono e kauohaia’ku ke Kahuna Pule o keia Hale e hele mai i na halawai a pau. Hoakaka mai ka Luna Hoomala, na ke kakauolelo o keia Hale, e hoopuka aku i palapala hai ia Kalaka, a me Kamalena no ko laua kohoia a me ka hele mai, a ua hooholoia. Hooholoia a pau ka halawai ma ka Hale o ka Moi, alaila hoi hou mai keia halawai maloko o keia Hale, aponoia a ua holo. Hiki i ka hora 12 o ke awakea, hele pu na Lunamakaainana a pau ma ka Hale Ahaolelo e na’lii, ma ka Hale Alii, e hoolohe i ka olelo a ka Moi. Malaila ke Kuhinanui a me na Kuhina, a me na Lii, a me ka Poeikohoia, a me kahi mau Luna ona aina e. Na ke Kuhinanui i heluhelu mai ka olelo a ka Moi, e wehe ana i ka Ahaolelo o na Hale elua, no kona mai. A pau ka halawai, hoi nui ka Poeikohoia ma Polelewa. Hoopuka mai ka Luna Hoomalu. e pono no i ka Hale o na Makaainana e pane aku i olelo mahalo no ka manao o ke alii, e like me ko kakou lohe ana i kona leo i keia la. Hooholoia, e kohoia i mau Komike wae nana e noonoo i mau olelo kupono na keia Hale e pane aku ai i ka Moi; kohoia o Bona, loane, Bihopa, Kamakau ame Maikai. Aia kekahi halawai mahope o keia, e hoike mai ai. Aponoia, a ua holo. Hoopaneeia ka halawai a hiki i ka hora 7 ahiahi o ka la apopo ma ka Hale hookolokolo; aponoia, a ua holo, a hoi nui aku la.

Poaha. 7 Apenla. Hoia 1 ai ialii. Iialauai luai lta Hale Ahao lo o na Luna MaUaainana.e like n.e ka liooolo o nehinei. Heluhelu ke kakauoklo i i.a hana o nehici. a ).au, alaila hoohalahala o Kamal au i.o e kakau ole ia o kona ii oa ma l ai.a mau k lo hoopuka. a n.e ua olelo noi. a uo ka ole- ) Iioi a k<kahi poe. Kokuain ka hoohalahai. a kuhikuhi ka Luna H' omalu i kc kakau■lelo iio ke auo o ka hai.a ana, mahope. Iloike mai o Kailihaona i kana palapala ookohu niai na Luna mna u ai o Waimea, (auai, apono ka Lui a Hor>alu, a ua laweia. Helnhelu mai ka l.ui'a Hoomalu i ka palaula a Nahaoklua ke Kiaaina o Maui. e hoaaka n.ai aua, ua kohoia o Kil a, e na Maaainana o Koua Apana. Aole uae i maoopo loa ma ia palapala ke kol o ana. Noi mai o 1( ane, e hooholoia c like me ka ' iooholo mua uo Kiha. e like me C. R. liiho>a, ap moin a ua holo. Heluheln mni o Lopikana i ka palapala a j ! e Kiaaina o Maui i pane mai no ke kohoia i Kiha, e like me ka ninau ia ia, aole nae I naopopo loa, a nolaila na hooholoia e noho o Ciha, e like me ka hooholo mua e like me | lihopa. Heluhelu mai ka ī.una Hoomalu i ka pala'ala Lela a ke Kuhiiia Kalaaiua i palapala i nai no ka hoouna ana mai i ua liuke o kana •lelo hoike makahiki e haawi pakalnia no na , .una Makaainana a ua ma.aloia. Noi mai. o.Tatina. e haawi pukahiia na Bu- I ,e hoike a ke Kuhina Kalaiaina i na 1 una, ; ne ka heluhelu akoaki a ole maanei, aka, na ! ;ela mea keia mea e helnhelu i kela manawa 1 :eia manawa ma kona wahi iho, aponoia u iaavvi pakahiia. Heluhelu niai ka Luna Iloomalu i ka pala- ! >ala leta a ke Kuhina Aopalapala i palapala i nai, e makaukau ana oia e hooili mai i kekali mau Buke o kana olelo.hoike mukuhiki no :a Luna Mukauiuana, u ua maiialoia. Noi uku o loane, e haawi ia mai kana mau , )alapula. Hoole mai o Tatina ame Lopika- ! iu, aole i nooili | u ia mui me keia palapala, ! i elua paha lu, alaila lona mai, a ua kaliia. Heiuhelu mai o Bbna i ka n annn o nu Konite wae i kehoia oik oneo 5ka ololo pane i iku ika Moi. Apono ko ka Hale ika olelo i na Komite wae. Hooholoiu, e lilo ka olelo a naKoniile wae I noonoo ui i olelo pane aku na na I.una Ma- ( \aainana i ka Moi; hooholoia, a ua l.olo. Noi mui o Tatina, na keia poe Komite e aweaku i i;a palapala o ko kakou manao, i ! <e Kuhina Nui, a nana e noike uku i ka Moi, na kona keena mai, a u; 1 , i.ool.oloia c like me i a noi. Heiuhelu niai ka Luna Hoomalu i ka papa ; noa o na Koinit.e mau no na liana e like me ; \ona hoonohonoho ana. Heluhelu mai o Tatina ka Luna o na Konite wae i ko lakou mnnao no ke pai ana i <a mooolelo o ka hana a keia hale maloko o \ekalii Nupepa Polunesia, a Elele, 500 pepa I <a imi o na kope, a na ka lilo o keia Hale c | iku no ke pui ana.

Hoohalahala o Pana no Hamakua, no ku iiiiku o na pepa a nui ke dala lilo, me ka lawa ole hoi o na Apana lehulehn o kanuka, e like n.e Kohala, Hilo, Puna, Kau, u me Kona, ma Hawuii, a me na wahi e ac iio hoi. I kona munao, ua | ono no ke paiiu ma ka “Pepa Akaka” o kekahi haole. Hoof;aapaa nui ka Hale no keia mea, alaila ku mai o Bona no Puna, Kana:. Eia kana, i k( la makahiki Ahaolelo i h.ula akn riei, ua puiia ka mooolelo o nu hana a keia Hule i!oko o ka f epa akaka, a ua hoolahaia he 12 mau p,er a ma ka Moku o Kauai. a ua laha pono no na kanaka o ka Apana o Puna i ka ike i na mea i lianaia e ka Ahaolelo iloko o ka pepa i loaa ma ia Apana. Nolaila ke manao nei no hoi uu uu pono no hoi ku manao o na Komite wae no keia mea. Pane ma: !a o Puna ka I.una o Hamakna. Kupanaha ka manao o ka Luna o Puna, Kuuai, i hoike mai nei. Pehea la e like ai ka I Apana uuku o Puna, Kauni, me na Apana nui o ka Moku o Plawaii. Ma ka noonoo akahele, ana o ka hale, ua hoomaopopoia ka pono o ka manao o na Komite wae no ke pai ana o ka mooolelo. Hooholoia, e hlo ka olelo a na Komile wae | no ke f>ai anu i na mooolelo ka Kale i olelo 1 hooholo na keia hale. Aponaia a ua hpo- ; holoia. Noi mai o Talina, e hoopaneeia ka halawai I o keia hale i ka hora 7 ahiahi o ka poakahi. Noi mai o loane e hoopaneeia ka halawni i o keia hale i ka iiora 7 ahiahi o ka la apopo, ; apono nuiia, a ua hoolioloia a hoi nui aku la. . Poalima, 8 Apeiila. Hora 7 ahiahi, halawai hou ka Hale Aliaolelo o na Luna Makaainana; e like me ka i hooholo onehinei. Heluhelu ke Kakauolelo i na hana onehii nei, aponoia a uu holo. Pule o Kalaka, a noa, alaila hoomakaia ka liana. Ninau ka Luna Hoomalu no ka Lnna hiki j hou mai, aole mea ku mai a ua ole. Heluhelu mai ka Luna Hoomalu i ka rula i 27 o na Kanawai o ka Hale, no ka haalele j wale o kekahi i kona noho a no ka hele wale ma ko kekahi wuhi. Ma ka ba!ota huahelu ike ole ia e like me ka nui o na kanaka heluia, ua loaa ka nohoo l kela rnea keia inea, a pela e noho mau ai i i kela manawa keia n.anawa u jiau ka inanawa j Aliuolelo. Heluhein mai ku l.nna Hoomalu i ka palapala a ke Kuhim Waiwgi i hooili pu niai me j ! kann mau Bukc o na olelo hoiko makahiki, e 1 1 hnawi pakahiia i na Lunamakaainana, a ua i mahaloia. Noi niai o Tatina, e haawi pakaliiia keia mau Buke o ka olelo hoike a ke KuhinaWaiwai no na Luna, a ma ka Hale i kela manawa keia manawa e heluhelu ai. loane kokua i ke noi a Tutina, hooholoia, j a haawiia na Bnke. . Hoopuka mai ka Luna Hoomalu, ka wn ■ ; pono keia ho ka noonoo ana i kekahi mau j mea i oleloia ina ka palapala hoike o ke Ku- 1 1 hina Kalaiaiua.

loane, Nmau no ka ke Kuhina o ko na aina e f>aljipala hoike, a no ka ke Knhina Aopalapala. Hoomoe ka Luna hoomalu i keia manno a loaa mai. Luna Ho( nialu. Ka n anawa pono keia e hoopuka mai i na n.anao hooholo. Heluhelu mai o Kamakau i wahi olelo hoo holo, e pui hou ia na rula Kanawai o keia hale. Ninau o loane no nn rula kahiko i paiia mamna. Pane mai ka Luna hoomalu, ua imi oiu, aole nae i loaa. Apono mai o Bihopa i na ru!a kahiko, aka e pai pu iu no nae me ke Kmnukanawai, a loaa hou no keia hale. Noi mai o Kamakau, e paiia i kanaha kope o ia mau rula ma ka oleio Hawaii, a i kanaha ina ka olelo Beritania. Hooholoia, na ke Komile wae e noonoo no keia pai ana a e hoike mai i kekahi halawai hon ann o keia Hale, a ua aponoia a holo. Kohoia o Kamakau, Pana, Maikai, i mau Komite wae nana e noonoo no ke pai ana o rula a hoike mai e like me ka hooholo. Heluhelu mai o Maikai i wahi olelo hooholo, e hooholo ai e kikoo aku i ka uku o naLunamakaainana a o ke kakauolelo a me ko ke i Kaliuna Pnle ma kela poaono keia poaono, i.o ka nolio ana ma ka Ahaolelo, no ka pilikia o kekahi |)oe malaliini iloko o ka hana. Ku mai o Pana, no Hamakua, olelo mai la hemahema ku olelo hooholo a Maikai, ka Luna o Honolulu, no kona huipu i ke kikoo dala o na Lunamakaainana, me ke kikoo ana o ! ka nku o na Luna e ae o keia Hale. Ua hoakaka maopopo loa ia ma ke Kanawai ka uku () na Luna, a e hiki no ke kikoo wale aku ke Kakauolelo ma ke kauolia a keia Hale ke ma- , kemake kakou pela, me ka manao ole iko kakou olelo hooholo no ke kikoo ana. Aka, no na Luna e ae o keia Hale, e pono no ke hana i wahi olelo ae like kupono, no ko lakou uku, a me ke kikoo ana, a e hoounaia i ka Hale o na’Iii, a aponoia. e na hale elua, alaila kikoo aku i ke Kuhina Waiwai. Kokua o Kamakau, i ka olelo a Pana, a kue o loane i ko laua manao, ma ke ano o ke Kanawai f»ili i keia mea. Ko mai la o Tatina, kekahi Luna o Honolulu, olelo mai la anle loa he walii pono iki o ka olelo hooholo o Maikai i heluhelu mai nei i mea kikoo aku i ka uku o na Luna o keia līale, ke o!e kakou e hana a e liooholo e mamua i Bda Kalaiwaiwai no na hanwina o kela mea keia mea. Ina e kikoo aku kakou i dala mamuli o keia hooholo o kakou, aole no e loaa iki niai ana i hookahi dula, aole !oa i hookahi keneta mai ke Kuhina Waiwai mai no keia mau uku. No ka mea, ua hooholo Kanawaiia ka Bilu Kalaiwaiwai no na haawina, a ua haiia ka n.anawa f)ono a me ka manawa e pau ai ka uku ana, a ua pau iho nei ka manawa o na bila Haawina !a i ka la 31 o Maraki i hala iho nei; a ke paa loa nei no kuu manao aole e loaa mai ko kakou dala ke ole ka Bila Kalaiwaiwai. Ku mai o Kamakau, a hoole i ka olelo a Tatina, a kuhikuhi, ua kokua nui ke Kanawai o ka M. II. 1850 i hoohok) ai a me ke

Kumukanawai liou) no keia olelo hooholo a , Maikai, a e hikS no ke īoaa mai ke elala ko kikoo āku-, no ka mea he Kanawai maoli hoi ka ukū o na Lūna Makaainana i hooholoia, aole hoi i like rne nu Bila Kalaiwaiwai no nu haawina. Ku hou mai o Maikai a kokna mamnli o kela olelo hooholo, mamnli o Kamakau, a hoike mai, no ka poe malihini knonoono ole rna keia hana ka’u e olelo nei, n'o ka mea, i na hoike nmi kekahi mau mea o kakou ia’u. ua pilikia ko laua noho ana e noho nei. Kamailio hou no keia mea liookahi, a oleio mai o TTatina e like me mamua, a e wa»ho paha na ke Kuhina Waiwai e noonoo a hoike mai i kona manao. Ilapai hou o Kamakan, e like m*e konn manao mamua, aole nae i holo. Ma ka noonoo akahele ana o ka Hale, i a !oaa ka mea pono e pani ai i keia kamailio loihi ana, a ua hooholoia e haawi na Koinile mau o na Ahahookolokolo e noenoo pono a e hoike mai i kekalii Imlawai hou ana i keia Ilale. Poaono 9 Apenila. Hora 7 o ke ah-iahi. halawai hoū ka līale Ahaolelo o im Lnna Makaninana e like me ka hooholo o kela halawai. Heluhelu ke kakauoleio i na liana o ka halawai i hala, aponoia. a ua hoio. Pule o Kulaka, a noa, alailu hoomakaia ka hana o keia la. Hoakaka mai ka Luna Hoomalu, ka manawa pono keia e heluhelu wiai 'UĪ i ka oukou ' mau palapala honpii. • Ku mai oJ. W. E. Maikai, a heluheiu mai i ka palapala hoopii a ko Molokai, e hoole ana, aole i [jono ke koho ana ia Kaluna, ua i hana apuka kekahi f>oe i mea e komo ai o i Kaluna. No ka mai a me ka nawuliwali, a i me ka ike ole i na mea Ik.I-u, kekahi kumu o ko lakou hoole ana-. Noi mai o Kanmkau. e haaw iia na na Komiie o ke koho ana e noonoo i ka palapala hoopi'i a ko Mo'lokai no Ka-lnna. a hoike mai i kekahi lialawai ana o'keia Hale. Nana ka Luna hoomalu i ke Kanawai i pili ) na palapaia hoopi'i lioohalahala i ke koho ana, a ua kupono e haawiia i na Koinite koho e like me ke noi ana o Kanmkau. Noi inai o loane, e kapaeia o K.iluim mawaho o na Koinite o ke koho ana, a e pani i kekalii ma kona hakahaka, aponoia, a hemo o Kaluna ma-Waho o ia Komile a o loaue kona pani ! no iu hana. Hooholoia na na Komite oke koho arm e ii'ni a e ’noouoo i keia paiapala hoopii a hoike mai i ka halawai hou ana o keia Hale, aponoia u ua ho'lo. Koiku. Heluhelu mai ika palapala hoopii a ko Lahaina, e hoole ana. ao!e i pono ke koho ana a ko Lahaina ia Tiuioteo Keaweiwi. no ka hana paewaewa o no Lena i ana. O Upai ke Kahukula, a me Moku ka Lnnaauliuu, uu haehae laua i na halula o h. P. Kaumaea. Eia kekahi kumu oka heopii, oka I ; naaupo o Tnnoteo Keaweiwi, ma na mea j noonoo a tne im mea helu, 109 ka nui o na inoa hoopii. iloko o ia palapala. I

Hooholoia na na Komole o ke koho ana e noonoo i ka palapala hoopii a ko Lahaiim no Timoteo KeaWeiwi a i kekMii haUiwai liou ' ana o keia hale e hoike nmi ai. Heluhelu mai ka I.una Hoomalu i ka palapnla a ka Moi i noi mai e hoolahaia kaua ole* i !o no kona-hooilina o kana keiki haimio Alekanedero Liholiho, na hooholoia e ka Hale Ahaolelo o na’lii, a ua mahaloia. Noi mai o Tatiim ma ka he'lulielu ana i wnhi olelo h'ooholo e ae aku nie ka mahalo i ka : manao o ke Ahi, e kope maikaiia nae. Hoohalahala o Pana i kela olelo hooholo pane a Tatina, a noi mai oia e hoololi hon i kela olelo -r«amuo ka hom-ina ana ike Alii, alaila kope maikaim ®, hoouna aku, hooh'oioia a ua holo. Heluhelu mai o Kamakau, i ka olelo « na Kornite wae no ke pai ana i na rula i Buke. Aponoia ka hoike ana o rm Komile, a ua holo. Hehihelu mai o loane ka Luna o na Komite hookolokolo i ko lakou manao no kela olelo hooholo a J. W. E. Maikni no ka uku 0 na Luna o keil Hale, e waihoia ka noonoo ana i kela mea a hooho-lo pono ia ka Bila Ka'I .iwaiwai hou e like ine ko Kanawai Bila waiwai o ka iimkahiki 1852. Aponoia ololo a na Komite ■© na Ahahookolokolo, hooholoia a uu holo. Helulielu mai o Kamnkau i olelo hool.olo, aole e heluhelu ia maanei kekahi palapala hoopii inoa ole. Ku mai o J, W E. Maikai, a olelo mai la. make hewa kela olelo hooholo a Kamakau, nawai la uanei e lawe mai ka palapala hoof>ii inoa ole iloko o keia Hale? E waiho ma ka papa kela olelo a Kamakau, a ua ho’oholoia. ■Kamakau. Heluhelu hou mai i wahi ole'o hooh-ok), e koi ana e hana pono ko keia llale 1 na palapala hoopii a pau i hi-ki maā. Ku o loane-a ine Pana i kela olelo a Kamakau, a kue nui ka hale a pau, e ninau ana owai la ka Luua hanj f>aewaewa i noho mai iloko o keia Aha? a owai hoi i kela makahiki: ua neki, a noiia e waiho ma ka papa. Hookeekee o Kamakau, a noi koke, e hoihoi wale ia nmi ia ia kela olelo me ke kakau o!e ia oka hana ma ka Buke. Aua hoihoiia mai. Hoakaka mai ka Luna hooimlu. pono f>aha ke heluheluia i keia maimwa na Bila Kanawai hou i hooholoia mainua e na’lii iloko o ka Ahakukakua Malu. Noi mai o Ma'ikai, ua pono ke heiuhelu ia mai. Not mai o T.alina, e waihoia a ka Imlawai i ka la noa. aiaila he*uhclu i kela mau Bilu Kanawai, a ua liooholoia. Noi mai o Tatina e Imawiia na ke Komile waiwai o noonōo i ka palapaln hoike a ke Kuhina Waiwai, a na'ke Kornite >:o ke Aopalaf>a!a e ii"ouoo i ka palapala lioike a ke Kuh. Aopaiapala a ua hooholoia. Noi mai o 'Palina e huawiia na ke Koniile waiwai e noonoo i kahi o ka ke Kuh. Kalaiaina palapala hoike i pili i ka Hale Paipalapala o ke Aupuni, me na palapala ae, a me ka hale Ieta, a na ke Komile no na aina Au.puni me na hana hou e noonoo i kahi i pili i

na hana hou, i na Halepaalmo. i ka poe hoorm Kuleana, a me na aina i knaii«, a ua hoo- ■ holola Hoakaka <a Lurm hoonmlu. mamna o kal helulielu ana i nu Bil i Kaimwai i haimia e ; oukon; pono ke hoike inua mai a me ka la e lieluhelu ai, i ole e huikau na hana. Hai mai o Pana. ka ]x>akoln e hiki ««liana, e heluhelu mai oia i kekalii Bila KamAvai hiwi. Hai mai o Kamnkau, a ka poalinm e heluhelu nmi oiu i ka Bila Kanawai no ka hoemi i na la hana alami'i, a ia la no lioi « loane. he Bi!a Kanawai e hoololi ana im na Ahahookolokolo e oki i ka mare. •Nonoi mai o Pana, e i-: i koke keia Hale i unuhi olek), i mea akamai i ka olelo, i niea akamai i ka «Mo ma'oii a me ka unuhi pololei; a ke manao nei au e pono no kakou ke koho ia Hapuku, i unuhi okilo no kakou, no keia Hale, Hoole o īoane, aole pono k<e koho ia ia, no ka mea m ikea kona f)ono ole mamua, aole pono -kakoii ke koho i ka mea koilohe a me ka apiki. Eia ko’u, oa k«oho wale k-akon ia Kalaka, i mahele ■olelo, aole nae i hooholoia, nolaila e pono kakon e k , o!io ia ia e like me kana olelo. OK lo mai o Paim,?ioi!e [>ili ka unuiii olelo i kona k-olohe ma ke kakauolek), ua kaawale ia, aole hiki ia ia e komo hou malaila, aku. he unuhi olelo o II a j. uku, lie -P.k<amui i na olelo elua. Hooholoia e liio o īlapulni i umihi olelo no keia Hale, hooholoia e k-a nui, a koe 15 o ka Hale. Noi o loane, e kakania fca Bnke ka inoa o ka poe aeole ia Hapuku i unuhi olelo, Hool.oloia i eha dala ka uku no ka mahele olelo a nie na kak-auolelo, Poakahi, I I Apeiila. llekihelnia <ka olelo o na liann o ka la 9., a hoohalaliala 'o Pana, no ka liemahema o ke kakau ana i ka olelo pane aku a keia Hale i ka Moi. Hooponopono no keia a ua aponoia. Pnle‘O Kalaka a noa, alaila hoomakaia ka hana. Heluhelu mai o Pana, i ka palapala hoopiū a na haoie Kalepa o Honolulu, e noi ana e hnipu ia iloko o ka pala.f>ala ;ro hookahi, ke kual omole a me ke knai kiaha i ka raina. Haawiia na ka poe Komile o ke Kalepa :ma e noonoo a hoike mai i kekahi halawai ana o keia Hale. Heluhelu mni o Tatina i ka palapala hoopii a kekahi mau haole no ke poho a me ka poino i loaa ia lak-ou ma ka wela ana o kekahi mau hale i na i.aole Inina o na M*oku Kohola i kela makahiki i hala aku nei; a ua haawiia na na Komile wae e noonoo, a kekahi halavv:ii e hoike mai. Heluhelu mai o Pana i ka olelo a na Kom:te no ke koho ana no ka palaj)ala hoopiiia o Kaluna, a no kekahi hemahema, ua hoihoi hou ia e noonoo a hoike hou mai. Heluhelu mai o Pana i ka olelo a na Komite koho no ku palapa'la iioopii a Lahaina ia i’imoleo, a ua hoihoiia e noonoo hou a hoike mai i kekahi halawai.