Ka Elele Poakolu, Volume I, Number 16, 22 December 1880 — Pela īo aueī ! [ARTICLE]

Pela īo aueī !

" Iv' uk'u uui k:i haolu niaanoi 1 na aulia:; a ua uhaulia waloia nia kalii o niiliona a n o ka mak'a h i k i r kukahi ])oc hoa i lnlinai < ia, Im' [)oo hoi aoho waiwai, a aoho naauao.' 0 na ololo ae la keia a Sainuela Lunaika īka. Ho olua niau ninau o ulu mai ai.a inalalo o keia ina 11 hopunaoloio : 1 Mailno mai na loaa o koia Aupuni ? 4 No k'o \va. pouiaikai 1 lioolilo ia aku ai ua ioaa aupun. I la ? Ina paha ua kauohaia na kanaka a [iau 0 uku i ka auhau e like me ko lakou kulana ' waiwai io, alaila, he oiaio e lilo-ananaka . "haole" e uku i ka hapanui o na auhau : j aka, aole pela. Ha loaa i ka " liaole" ka ' pomaikai o ka lilo ana aku o ka hapanui o 1 na aina nui o na'lii a me na makaainana, a. ke pii mau nei kolakoukumu waiwai ī kela me keia makahiki ; na ka "haole" no na dala i hookomoia iloko o na mahiko. No na "haole'' na waiwai nni e lawe ia mai nei mai na aina e mai. No ka "haole" na lio nani, kumukuai nui, no na kaa nani e hauoli ai maluna o ka ilihonua o Hnwaii ; na lio heihei mama loa i ike ia ma Kapiolani Paka; | na Bipi, na Hipa, na hoki, a me na waiwai I ! kumukuai nui e ae i lawe ia mai, no na "ha- | oie" wale no;; aka, o ka auhau o kahi lio ! pupuka kumukuai haahaa o ke kanaka maoli, ua like no me ka lionani kumukuai nuio ka "haole". Pela no me kahi inau mea e |ae. Aia ka Auhau Alanui ; he mau kaa j lehulehu ko na "haole'" o na wawae no kaln kaa o na kanaka Hawaii, o ka auhau no nae, I aohe i oi ae ko ka waiwai a emi iho ko ka ilihune. He oiaio, he inau auhau . waiwai paa me waiwai lewa ko kakou, aka, he mau' auhau marna loa keia, oiai i keiii inahawa, he hookahi hapa-ono walo no ko laua huina o ka (huina loaa nui o kc aupuni. Alaila, aole no |i nui Joa ka auhau i u k u in. e na ''liaolo" rna ia, haawina-— a o ka uku ana ia. niau auhan, j ua hewa anel oiai he mau waiwai nili ko - j la.'kou ? O kokahi o na, kumu loaa nui o ke I nupuni^ oia no na, waiona,, -a nawui Ik'in j mau dute o uku riej ? Aole na, ka " liaole " i ;lawe rnai a liookomo nc iloko o ku liale, date, jaka, ria, J(e kanaka e uku ana Iio Sl.50'a, ln1 ēui, 00 a oi iio ka, omole, J0 Jike ine ka inen ■ « ^ i 1 h.oike mua ia uo uku lolkahi mau liale kuai nima o kakou nei 5 kerie(a oo loi omole kini-ma Holani, a i ka hiki ana ia ner, hni m la me ka uku moku a me ka dute, nlailu hlki i ke 50 kenela no"ka omolo liookahi ■ kuai aku la nae i ka tneu kuai mai, (oia hoi ka poe hnahaa,) no $2,00 o ka omole, alaila, owai kai uku j ka auhau duJo ? ■ Aole unei i l#a i k« inoa wniwai he 11,50 pukii mahopo v kfi Iiookaa ana i ka uku dute a mo w lilo e ae lii 50 kenehi '/ A oia|. he kupu

loa ka inu ana o na kanaka Hawaii i ka wai ona, aka, oa ike no nae na rnea a pau, k( ukn tnau nei lakou i ke (lala, a o ka lakoi; mau (lala kekahi liapa nui nana e kii nei i ka ratrta a ka " haole" e kuai nei, a o lakou hoi ka poe nana e uku nei i neia rrtau dute ? — he hiena loaa nui hoi o ke aupuni. Pela no me kahi mau waiwai e ae i - dute iā n i auhau ia. O kekahi kumu waiwai nui, oia no na loaa o na aina Aupuni i haawi makana ia ae e kekahi o ko Hawaii rrtau Moi no ka pomaikai o ke Aupuni. Nolaila, he mea maopopo aole na ka "haole" e uku nei kekahi hapanui o na loaa o keia Aupuni. Nolaila, ua pane (ia ka makou ninau mua, a ua ' hiki ke manaoia, aohe kahua o ka Limaikaika mau kamailio ana pela. 0 ka lua hoi o ka nioau maīalo o keia mau mamala olelo, ' aia no ia ma kahi a Limaikaika e olelo ana — "a ua uhiauha wale ia ma kahi o miliona a oj o ka makahiki e kekahi poe hoa i hilinai ole ia." Q ke ano io maoli o na manao ma keia, oia no ka hoolei wale ia o ke dala o ke Aupuni me kaLupo e na hoa Hawaii o ka Ahaolelo. Ua hapai ae makou i ka ninau — <lNo ko wai pomaikai i hoolilo ia aku ai ua loaa Aupuni la ?" 0 ka pane kupono loa no keia ninau, "oiaTno ka hoike ana aku i ke ano e hoolilo ia nei ke dala. Ua hookaawale ia e " na hoa i hilinai ole ia" o ka Ahaolelo i pau iho nei he haawina no ka Ohana Alii a me na haawina leumau no ke Aliiwahine kanemake Kaleleonalani a me kahi poe e ae, hq $123,600; no na lilo Ahaolelome na Oihana Mana llooko — oia hoi na liīo > no ka hookele nna i ke Aupuni — he $189,095; no ka. Oihana Hoo- ■; kolokolo, $96,587.50; no ka. Oihana Makai, rne na Halepaahao $195,200; no ka Hoonaauao ana $104,-020; no ka Ukupanee Aie Aupuni, (no ka Oihana wai &c.,) $78,000; no ka uku ann i kahi haawina o ka aie Aupuni $89,700; no na .Halemai, Halepupulw-, na Kauka Kuahele a inena mea pili i ke ola i kiiio, $182,500; no na Halemai lala, na Halekukui hou, na uwapo hou; na hana hou o na uwapo, ka mokuahi Uele, ka eli ana i ke awa, 150,400; no ka hoopaa ana i ka Halealii hou, $80,000; no ka Oi.h;uia wn i ,. $04,000; rio keleahi Alaluikhiu|ku um le awa o llonoliiīu nei $.100,000 ) no ku Hoopao Limahana, $100, 000, no nn A'Janui l me na Alahaka, ( ma $30,000 o ke • alaiiui ī'ali o Niuuinu) $285,000; no k" Auu aina ; Aupuni, $40,000; ho ka, Oihana Lela (um na. iiku ekelelo) $64,000; na Oihana l)ule ine Auhau $70,000; 'no ka l'nali l.'nlii Olie, na kou ponoi o loi Wloi, me na Ihiali Ihiaīih $75,300; np na lilo e ae $51,104.25. O knin, Auu.il uiiiii, aO. itBkelmlii maii huina, e ue elua, a, nip he la, uolo |)alm ia mau huina elua o oliiia, " oin hoi, ho uku makana i ka poe e lioola una i na' mui lopom, [$200 no Im mea hookuhi o ola ana| $20,000; uku no ka īuinu inokuahi o fl Kina $24,000; o koia ao la loaa ka huina i- . /.

he $2,196,006.75— oia iho la ka huina o ka ; bila haawina. i Ke nana iho kakou, e iko ja ana, he mau i oihana wale no i pili i ka pomaikai o ka " haole, a rne he mea la na ka " haole " : no i alakai ma ke koho ana i na kumuhana. No na lilo Alii a rne Kaleleonalani ma, he mau lilo ia i piha a ōi aku mai na loaa mai o na aina aupuni. Alaila, aole ! loa e hiki i kekalii kanaka, ina he. ulaula, eleele, keokeo, a omaomao k'ona ili, e hiki : ke olelo ua auhau ja oia no ka malahia ana i i ka hanohano o ke alo alii. Q na lilo kau ; kapawai, hookolokolo me makai, he mau | lilo īa no ka pomaikai, ka' maluhia a °ipe J<a | pono— aole no ka Hawaii wale, aka, no ka ! " haole " p'u, a oi loa aku, nQ ka mea, oia Y"kalneaAvā7^nūH7 U na īīlo no ka mlila- ( ma ana i ke ola o ka lehuīehu, a no ka ! hoonaauao ana i na keiki, he maai momi ia, | a he haawina nui no o ka pomaikai kai loaa | i na " haole." Ke ole ia mau kumuhana, | : at)Je loa e noho ia o Hawaii nei e ka ■" ha- | ole." He mea hiki ole ke hoonele ia ka ! 41 haole " me' na alanui a me na alahakā, oij ai, no lakou ka pono nui ma ia mea, ua lajwa no ka hapa-.- nui o ka Hawaii i'na wahi ) pipa- alahele olowi o ke ano kahiko" ; na ke au hou.o na haole i hookomo* mai i na ala-. nui palahalaha me na alahaka ; nolaila, o ka hoolilo ana i $285,000 no ia mau mea, he pomaikai wale no 'ia no ka " haole." He uku no nae kanaka Hawaii maī ka 17 a i ke 50 makahiki i ka lakou mau elua dala alanui. He $100,000 no ka hookomo ana maj/ i na kanaka o ko na aina e. 'Ua makemāke ia'e hooulu hou i ka lahui, aka, aole loa e kii* ia ko waho poe no ia meac; aia nae a j u\ve ka," haole " no' ka nele limahana o la- ' kou, alailu, e awiwi. ia ana ka hpoholo i:puu j ^ I dala uui a kii koke. aleu la. Nowai iarpomaikai ? ' No ka <l haole " no. He puu dala . pehu liou he.„$ 100,000 no keala huki moku. Ina he oiaio ka " hoolei-wale ia o ke (lala ! o lee niipuni, alaila, o- keia ka puu dala i " hoolei wale ia." Aka, no ka " haole " "holook'oa keia pmpaikai. Nona na ioua a , me na . j)Oinaikai e ulu mai ami. ' Ako, e j uleu liko una no nae * na, kanaka maoli i ko | lakou haj)a o na auhau a ke aupuiii, a mailaila mai ke dala e loaa ai ua j')on.iaikai nui j la o ka " hnole," a e uku ia ni na liio U»o' , | ana maiiioa o na lo: ;i . \u eli *j) mawai he J $10,000; eli *ana i ki; awa o llonolulu $5,000 ; iio l'elo kolo inoku o na " huole " j $15,000 ; oiliuna wu i ,$04,000 ; a liealīu ke- , ia ? Aole auei lie mau lumīiiiinim na. ka : "liiiole?" Ileoiaiohe nmu kumu hoopo j iiimikai li'ke no jralm, aka. u īeu " Imole " ino j koim nmu' moku, • leoim mau waiwai, a me f k oīi 'a 'īi o ih o I(a i'lha ko u7uke7'ā "iīāīi li 1 1 o 77c u . kulu ia inaii oihana, uunu i kuhikuhi i ke ano o ka hoohana unu, nana i noi i 'mau puu (lula no ia muu mea ; a o hewa anei ke ukuoiu i kekahi haawiua o na lilp o ia mau mea ? Oiai i kukulu ia ma lalo o kana noi no konu pomaikai ! Eia hou, no ke kanaka «

maoli anei a no ka " haole " paha 'ka pomaikai a ke aupuni e uku nei he $1,000 i kela me keia mahina no ka laina mokuahi Pakipika a ka " haole ? " E huli hou ae kakou ma kekahi ano o'-'ha-'.: *•> ninau, ' Iloko la o ko wai pakeke e lu ia nei na dala a Limaikaika i olelo ai i ka <l uha'Ul'īā wāleia7TT Aia rnā[pko o ka oīhana .. ; _ hookolokolo h $37,000 (he elua hapa-kolu o na lilo holookoa o la oihana) ke lu rnau i;r nei iloko o na'pakeke'o ekolu rnau <( haole." Ma ke keena o ko ana ai'na e, he $13,500 ke lu ia nei mawaena o ekolu rnau " haole." • Ma ke Keena K'alaiaina he $43,800, ma ke -. ' Keena Waiwai he $23,200, a rna ko ka Loio Kuhina he $19,200, he mail dala wale no^e lu mau ia. nei iloko o na pakeke o.na '"'haōīēī" ' Aia7rōī~kā Lunā Kuīa Nui, ke kakau'olelo hoi o ka Papā . Hoonaauao, "he mau " haole " laua, he mau puu dala nui na uku ; a me na kumu kula " haole " e uku' nui īa nei a oi ae mamua o.na. kumu kulā kanaka maoli. Pehea hoi na Luna Aupuni - ) " " haole " e ae ? Ke nana iā ua oi wale rio ko īakou uku mamua ō'ko na wahi Luna ' Aupuni kanaka maoli. . " .v . Ma keia. wahi mai manao ia mai makou e „ ' - kun-ana-i ka hoolilo ia o keia mau-dalavaoīe r- " loa, aka, e hoike mpakaka ana nae— no ka " haole " ka pomaikai .hui, a no ka haole " ' ka waiwai ' nui e ohi nei mailoko ae o na dala e hoolilo ia nei o ke aupuni Hawaii !,. A e hoike pu ana no h'oi makou, aole loā i " uhauhaia " keia mau dala, aka, ua hooholo pono ia'e like nie ka ike a me ka-noonop maikai ana o ko kakou Ahaolelo Hanohano. „ ' Nolaila, ke ipanao nei makpu, ua pono ole loa nii olelo hoino a hoonuinui ano hoohilahila a keia keiki a Hawaii — me' he la e hoi- p . ke mai ana i ke kahoaka-- i ka iini e nalo o HaWaii Ponoi'; aka, ke. kaena e nei makou — e-haule apa kona a me nā manaoīana pu o ia auna manuhulu like, oiai, he nui no na hoāloha „" haola " i koe o ' Hawaii; a aole. loa e ae ko lakou aloha nona a me kona Moi, .e nalo ka welo ana o leona hae nani, oiai. "'ua mau ke ' ea o ka aina i ka pono," a E Ola 1ca Moi ī ke Akua ! Kipa ne la kekahi kialua kua-i uala mai. Kaleponi mai i Lahaina, mamua. Hele aku lii keleahi kanaku e ninau i ka poe ilee iki i leu nainu, i ke ano o ka namu ana e lilo ai : ;ka unla i ke leuai ; uoao 'la mai la peneiī la oe e waihoai i na lcoj(o uala i ke ono o Keawailei, e Imloholo oe' ina o a.maanei, a ina * e leainailio mai ka haoīe ia oe„ e kokamialaiki aku oe, a i okalakala niai, okalakala pu aku no pe, aaleaakawale mai no. Hooko ilip )a ia i na', mea a p'iu a ku imua o kā ha- . ole i ka uapo. Ninau koke mai la ka haole, " ha-uia->i ?" e kokamiala-iki aku ana leeiā, hooinaopo|)o inai la ka ninau ana a ka haole ( . / ine lea piena, okalalealu aku-la-no .ua--kahākii. nei me lea nainu pu aku i ua painu nei aua. E iliīii koke mai ana ua haolo la i ka popo o konn) rii;M manamanalima a pa no i ke iciiala|ia^3ialaio pono o na maka o ua kanaka lu, wam r(krr.la~ala ae la, paa ae la i leahi ona i hoomanunu ia maiai me ka manao iho ua lelo o ; a holo aku la i kahi o ke leumu ana ; ike o māi la no ua kanalea leolohe la. A kamailio e mai la, " aole paha oe i lawe a kau ka uala iluna o ka waapa ? Hoole aku la ua kanaka la. Pipiholo-kaao. •