Ka Elele Poakolu, Volume I, Number 18, 5 January 1881 — Ka Halawai Makaainana MA KAUMAKAPILI, DEK. 28, 1880. [ARTICLE]

Ka Halawai Makaainana MA KAUMAKAPILI, DEK. 28, 1880.

Ua maopopo i ka lehulehu na mea a pau 0 pili ana 1 na mai hebera i hoea ae nei maloko .0 ko kakou_ kulanakauhale nei.; . a inamuli 0 ia mau kumu, ua hoopuka ia kekahi olelo kahea ma na pipa alanui o kakou, e kekahi poe makee i ke ola o kn lehulehu, i ke kakahiaka o ka Poalua. Pek. 28 i ' hala ; a penei na olelo o ua kahea la : " Halawai Makaainana Nui. E ola kat Lahu'i ! E inalamaia ana he Palawai Makaainana Nui 0 na Hawaii Ponoi ma ka Luakini o Kaumakapili, i keia ahiahi Poalua, Dek. 28, - hora-7:30,-no-ka--noonoo-atfa4ke'kumu"i"pae^ 'mai ai o ka mai Hebera iuka nei o ka aina i j na U i hala ae nei Ua makemake ia. na Hawaii Oiaio a pau e akoakoa ae." Mamuli o keia leo kahea, ua akoakoa ae he ! mau haneri o na' Hawaii Ponoi ma kahi i ! oleloia ; aka, oiai e halawai 'ana ka aha luna i o'ka Ekalesia o Kaumakapili ia manāw/a, ua | paniia na puka, a no ia mea, ua manao ka J hapanui i hele ae, aole e halawai ana, a hoi j aku la. I ka hora 8, mamuli o ke noi ana > a B. W. Kawainui ī liakua ia e 3. Wahinei aua, a me ke Kahu Rev. M. Kuaea a me ka hapanui o ka Aha Luna inamuli o ke kumu " Ke halawai e noonoo ai i ke ola o ka lehulehu, ka poe hoi nona keia luakini hou a ka- .. kou e, manao nei e kukulu." Uaaeiae weheia na ipuka, me ke kapaeia o na auhau a pau. Ua mahalo nuiia keia hana a ia poe aloha lahui. Ua hoao ikaika no nae o Pala e kue i keia, me he la e hoike mai ana i ko^ na manao nui ole i ka noonoo ana no na mea e pili ana i ke ola o kona lahui ponoi, Weheia na - iphka, a he 200 a oi poe i akoakoa ae. Kohoia o W. Pinehasa Wood 1 Lunahoomalu, a o J. Naukana i kakau,olelo. Ku mai o.Kahikina Kelekona a hoakaka mai penei : ; " Ua kakauia he moolelo weliweli īi eehia no Ilawaii nei — ko kakou homo aloha, e na hoa makaainanu — aole... maloleo o na huke, aka, maloko o" na 'puuwai a pau i lohe i na leo uwe o ke kanikau kumakena, a i ike hoi i na waimaka haloiloi ehaeho o ko I||k6ii ,,mau kupuna, rm makua a me na hoahanau, Holeo o ka M. M. 1853; ua la i nohoalii ai leu anela luku a ka make o ka mai heheni. gj He mau la weli ia e nalo ole mai na noonoo aleu o ka poe i ike a ko hoomanuo tae au i na mea i haiia mai ia'u, ho mea e ka lia o ko'u.lli a mo ka eha o ka naau. Ua hauoli nui au i l<a ilee oie nna o leo'u mau onohi muka, a i ka lohe ole ana o ko'u mau palni kani, ia mau ouli haoleele o J<a make. Aka, me īa ike ole ana a me ia lohe' oie unu, me he lu, eia no imua o ko'u alo ko kii mainoino o na tnu:iani i luku ia a i kanu vja rne h« muu holoholonu Jtt o ii mftu la weli o ka mai helrera. Ua piha kakou, na Ha» i waii Ponoi, tmi kekahi kihi a i keiahi kihi * ' ' ...

I "|l '|l|l| 1,1 l|, III I i i o ka aina, me ka weli ; a oia weli, ua hooi ! ia aku i keia mau la iho nei, i ka ulono ia ana ae ina na poai o ke kulanakauliale nei, , ke ha-lo liou nei na maka inaina o ua kupua nei malunn o ko kakou aina nani, a mawaena o na wahi kauna kakaikahi i koe o ko kakou lahui. No i;t inea, a mamuli o ia "*k uīn li K ooīe I e īūuiīp" u ā" 7i o"a ia" i a " ki~i a halawai, e noonoo kakou — oiai he kuleaha a he mana ko kakou — no na mea e pili ana i ke kumu i pae inai ai o keia mai ino iuka1 nei o ' ka aina. ' A maanei, e ae ia inai auj e helu- ■ helu aku i keia mau olelo hoakaka rne kahi i mau oielo hooholo, a e waiho ae imua o kakou no ka noonoo ana." la manawa iheluhelu mai ai oia i neia malalo iho nei : No ka mea, iloko o keia mau la, ua hooi kaulia ka makau, a- ua hooleleia the ke kupono ole na hauli o na haole a me na ! Hawaii maoli o keia anaina, mamuli o %ka hoopaeia ana mai a me ka hoea ana ae o ka [ mai puupuu liilii sma.ll pox iwaenakonu o kakou nei ; a No ka mea, ua kamaaina mua me keia Paemoku o ko ke 'Lii [Aupuni ka nome' haleloia ana ma na pa tausani o keiā lahuikanaka, i na makahiki he iwakalua a keu i - hala aku nei, a oia kekahi kumu nui i hooneoneo ino ia ai ka noh«— lekulehu ana o Kakou nei i keia wa ; a No ka mea, o ke ola o.,,k^a lahuikanaka, ,-J (ii'ik'" he mea nui a koikoi ia i ka manao o ko kakou Moi Aloha, Āna i hoike pinepine maiaii ka puana o Kona aloha i Kona Lahui ma 0 Kana mau Haiolelo Alii-la imua o.ka wehe ana-o na Ahaolelo a pau i hala ae ; a No ica mea, ma ke ku ana mai o ka mokuahi Zealaiulia i ka la — o Uekemaha, mai ke awa mai. o Kapalakiko, he awa i.kaulana a i ikea mua'.ia, ua laulaha ka mai puupuu liilii smatt pox malaila, a h'e moku i papaia ka hoopaeia ana mai o kona mau ohua i kahonii'a nei, e like me ka Rula I o " na" hoo-., ponopono Hoomalu a me na Rula i aponoia e ka Papa Ola Hawuii," i hoopukaia no ka h.oomulu ana i na mai Jele a me na, mai laha 1 J<a 1862. Aka, ua nana kapakahi ia ka mana a me ka pono o ia rula e ka Papa Ola 0 keia wa, u ua hoopaeia mai na ohua a'me na uleana, rpe ka noonoo ole ia o ke ola inakamae o ka iehulehu ; a No ka mea, mamuli o keia. hoopaeia ana ma i o na ohua o. I<a moku i haiia ue l.a, ua iioea mai ka mai ; a ua hanaia kekahi mea |<u ole i ka pono u me ke kaulike, a oia hoi, 1 ka loau ami o ka Jua o ka haole i ka. mai, ua iioomalu wale 'iu no ka poe omua o nif nuni l-eelailei, a hookuu laiilaha akea i ua ohuu eepakeko ohopm He ja)nftsi. anei keiu i A no k'-ia mau mea, ua kue ino inuoli ka Piij)U Ola u me ku Mana Hooko o ke Aupuni i ka hoomaopopo ole i ke ola o ka lehulehu, a u a noonoo nui lakou ina na pono hoa ulolia a me nu pomaikui pili pakeke, a No ka mka, ma ka Ja 8abati iho nei, ua loaa hou aku kahi mau Pake, Ua aneane e helelei na mai puupuu liilii, ai* ma ka haleruai puupuu i keia wa, a mamuli o na liaoa

hooh'emahema manao ole o ka Papa Ola i ka pono o ke ola o kaUehuieha; a mamuli hoi'o ' ka nana maka a rne ka mikia]a ole o na Luna Hooko o ke Aupuni, ke kau mai nei na kahoaka o ka pahoia akea ana mai o ka ma'i maluna o ria wahi kauna kaaaka i koe o kakou : a nolaila. :: — — E hoohoeoia — Ke hoike akea'aku nei keia - halawai o na makaainana i ko lakou mau hoahewa koikoi a ine ka pono oie i na hana .a._ka Papa Dla rna ka haawi ole ana-ī-na ko- ~ — kua a rne na mana a pau i hoolakoia aku ia lako u rna ka pomaikai o ria kanawai, i mea - e pale aku ai i ka hoopae ana rnai a me ka laha ana ae o keia rnai leie ino i anai lehulehu ai i ko kakou lahui ; a noiaila, ; 'E iiouuoLOiA— Ke hoike akea aku nei ' keia halawai o na makaainana i ko ' lakou - mau hilinai ole no ka ho.opaīaka nui a me . ka hoohemahema māoli o na Poo Aupuni . - . ma na mea a pau e pili ana i keia ninau ano i nui rio ke ola o ka lahuk; a no keia kumu, ua manao keia halawayaole lakou r. lawe-lawe-a i hooko-pono i na hana o ka lehulehu»y. 7 i waihoia aku āi ma ko lakou mau limā. ^ v. ,.A pau kanā heliihelu ana, ua ku mai la kekahi .elemakule a kamaīlio mai la : " . . " E malama kakou a pau, o pau āuanei i - ka make, pukapuka na ihu, manumānu na. ^ L papalina, a kalakala ka ili, la oukou e na opip, ke lohe nei au i na leo uwe, a ke ike nei i na mainoiiio ma ko'u hoomanao ana ī ke kau heberā o ka 1853./ Ua ike no ka haole he mai lele luku keia i kanaka Ha- - waii, hookuii mai no. Ua makemake lakou e pau kakou i ka-make." / Ku koke mai la o B. W. Kawai.nui,. a noi mai la i ka Lunahoomalu e papa mai i ka mea katnajlio, aole e hoopuka i na huaolelo o ia ano, aole loa i pili i ka mea imua o keia halawai. a'he pono ole loa ia mau ōlelo-; a ua kokua nui mai la ka lehulehu, a ua noho iho.la ia ilalo. I ka pau ana o kana. ua ku maila'o J. W. Kamealoha, o Waikane, Oahu neh, a pane inai la me ka leo hanapilo penei : ' " Minamina au. no ko'u loaa ana i ke . anu, a ha ko'u leo, no ka mea, ua maleemake au e lohe ia lea'u ip-hi huaolelo a pau, aka e hoao no au e like me ka hiki ? E ninuu kakou— aia anei a laha ka mai, aiaila, oia ka wa e hoala āi i lialawai e pale aleu ui ? He mea ano ole ia. Aole loa o hilei ia kakou ke pule aku, no ka mea, ua laha e. Eia kekahi, e noonoo kakou, aia i ka Papa Ola ke ola o leeiā lahui, aia iloko o ko lakou polio lima, a-i manao lakou e poino kaleou, aluilu p ko kakou poino np ia. Ua paa ka • mai liehem, e lilee nie ke pena maluna o ka hale, aole e pau, a pehea la e pau ai ko lrapai kakou i na hnlawai o koia ano." I keia inanawa, ua ku kolee mai la o S. Hookano, a noi mai la i ka Lunahoomalu e hoopololei ae i ka mea e kamailio ana, oiai, aole no ke pale aku i k* mai ka manao o ka olelo hooholo, aka, no ka ahewa aku i ka / • a ' :y- ■ 1 ■■

Papa Ola me na Mana Hooko o l<o Aupuni no ko lakou lioolionialu'ina, a [ino mai la ka mai ; a ua hoopololei ia m.'ii oia, mo ria koo ana o ko anainu i ko ano o kana inaij hoakaka ana. Me ho la •• ololo mai ana, ina o manao k'a Papa Ola o hoolaha maj,;i 'kiO'mai hol)ora, na pono no, no ka nioa, aia ka mana ia lakou, aolo ka o hiki la kakop ko k'uouku i ka lak'ou mau hana, a uni i walii <• pi.ke|o ai k'o kakou ni.ni ola.. Ho man ololo ano ole loa k'oia. a h < * ku maoli i k'oono hawawa, a nolaila no k" kum'u ona i hoopololoiia mai ai, a noho iho la oin ilalo. Ia wa i ku mai ai k'o 'Lii Simona Kuloa Kaai, a pano- mai ia mo kona loo polia. mo na iioloholoua e hoiko mai ana i k'ona malo'o nui i l<o oia o ka lehuloliu — a.oiai oia <• kamailio ana, ua hanwawa na loo a uu pjjia Jiii Jj_a]o jjuj n a mahaio pilia. Penoi kana rriau oiolo e like me ka liiki ia makou ke lioomanao ae : • " E o'u mau hpa Makaainana -: — Ua akoakoa mai 'kakou i keia ahiah'i no ka noonoo ana i kekahi o na nioau nui a koik^ī — he oiaio, ho ninau nui ia kakou a pau"; no k'ā' mea, ua pili i ke ola a me make, a ke minamina riei 'au no ka palanaiki ana mai o ko kakou heluna i hiki mai, no ka rnea, ua ake nui au e piha u a hu keia hale makua o kakou, rio ka noonoo ana i keia rriea nui. Ua lohe ae nei kakou i ka olelo hooholo i "heluhelu moakaka ia ae nei, a ua maopopo ia kakou a pau kona kahua a me.kona io ; a ke ku aku hei au imua o oukou no'u iho, rna ke ano o kekahi o na heluna o na makaainana o ka Moi, e hoike akea aku me ka oiaio; i ko'u mahalo a me ko'u kokua i ka olelo hooholo, Ua piha na manao a pau iloko o kona kino, aohe rnea e ae i koe a ka- < kou e okomo hou aku ai. U» jawa a ua" maikai kona makemake, a ua oiaio ria huaolelo mai khna poo a i 'kona hiu. Nolaila, ko ku m'i au a kamailio ma ka aoao e hooholo lokahi kakou i keia olelo hoohoio. Aole i nalo mai na hoomanao ana o ka hapanui o ko kakou. iahui i na iiana weJiiVeli a ka mai hebera i ka M. H. e '' holo- j moku ana a e neepapa ana ka make maluna o ka aina rne ka mainoino, a lawe a.ku la ma kela aoao o ka Jua Iie rna.u I,»mymu\ <> \u> ka,J<ou iiiiLu hoa kanaka. Ua Ike kahi ppe o kakou la mea, a aole loa e poina, a ua lolie hoi kahi poe a ua kau ,jra weji, Nolaila, i , ka wa / lohe ia ae ui i neia, rnau la, ua lalia ae ka inui hehera maioko o keia kulanakau- 1 hale, ua lele e ka, oili o ke kanaka Hawaii, a | ua holo ke anu IJoko o kona puuwai. A. owai la ke kahaha no ia rr/p a ? Uiai, ua Jca - maaina mua ia ke ino o ia mai ? Aole loa kakou, e o'u 'mau, hoa o ka pupuu hooloihi, o hoahewaia;sno ka (lapai ana i ria iiaiawai imi popo rio ka iehulehu e i/ke me keia, a ckm makau, ma/, wiv/o,' a rriai, hoi hope, i ka hoopuka ana i nfa manao rio ke ola o na wa- • hi heluoa kakaikahi o kakou J koo iho, 1 ,. Aia maloko o keia olelo hooholo, p hoike ana, ua hoohemahema ka Papa 0)a a me m Mana Hooko o ke Aiipuni i ka lukou hana v '• V : , V' ' V ' "

waiho ia aku na lakou e hooko. a- mamuli o ia hoohemahema aria, ua lalia ae ka mui liebera mawaena o ' kahi poe o na oliua i liolo mai inaluna o ka mokuahi /ealainlin, mai Kapalak'ik'o mai e noiio ana mawaeiia o ka j knu, a u a ike ia e liele wale ana ina L < ■ ala- | iiu i, ua ]iil ka, ua polia ka nia l. II' oia lo i keia, a aole loa e hiki ke aa la <• o|ijo inai, j aole iak'ou i hoohemahema, Aia nia loi rula i'kaiii < t iea I'apa Ola, ī apouoia I k.a . ua ] j ; i j , : i. loa ia ka I < ■ L • ana inai o im oaua a i nie, ka Iioo!'j''ia ana o im ukana o kok'ah moli'ii i k'U mai kokahi awa i ilo' iuuam ua [ i lia ka mai ln 'hei'a niaiaila, ina :i i.ii- • i imia na la iie uinikumamalima malio]ie o ka liaa|e|c ana a)<u ia awa. He ī'iila a h • • inana ; keia i liaawi la e ke kanawai, aka, ua kapae . ae la Ja ko u 1 keia rula. ua liooiw.. i k 0. la- | kou inanao wale iiio no, ka mea hoi aole i hoomanaia e ke kanawa-i. No keaha la keia - Ipin-a-apa pela ? No keaha ka hoohemahema ana i Jce ola o ka lehulehu? No ka mea anei oia ko lakou mau ho.iloha maluna o ka eimoku? "A i ole no na pomaikai pilikino io paha? Ke olelo aku nei au^ ^ole loa he nana o ke kanawai a rne na ru'ia o ka Hapa Ola / na makamaka a i na pomaikai pilikino, aka, o ka pono,'ka maluhia a rne ka pomaikai o ka lehulehu kana mea makemake. A ina e haihai wale ia na rula a me na kanawai, ina e hooko ole ia, a ina e kapae wale ia mamuli o na manao piiikino o ka poe i hoonoho ia aku e hooko, alaila, ke oieio aku nu) au, he makehewa ka hana ana ina rula a rn e na kanawai, rio ka mea, he haihai wale, he make wale,- a he mea oie loa imua o ka makemake a rne ka manao piiikino o ka poe ia lakou ka rnana. " 0 kekahi mea kupanaha loa, a ua nune wale iho no au iloko o'u; oia no ka hoomalu ia ana o na ohua omua, a o ko hope hoi, ua hookuu wale ifx nii'. No ke alia hou keia? No ka ilihu/ie anei, a i ole ka haahaa, a i oie paiia, he rnau palule huluhulu wale no ko na oliua, omua, aohe kuka, oia. ke kumu e pili ai ka mai ia lakou, a o ka poe hoi o iiope, hfi waiwai, he hanohano. a he mau palule keokeo ko iakou rne na kuka j/airia? Uia ke kumu e pili ole ai ka mai ia lakou? Ke iiai hou aku. ne/ rio au, aoli; i riar/a ke kanawa/ a me na ruja o ka I'apa Ola i ke ano 0 ke ku.lana a me ka aahu u ke J<anaka, a.ole loa, ii ka, ua kiilike a like. Eia k;;kahi, aia malalo u ko'u malama aria, he kanakolu n oi oln/a nu ke a.lii a'u e noho kauvva nij, a 1 ka hoea, ana ae ru;i o keia mai, ua kih/olia ia a.e nei e k» Perep/i|, ena o u» I'apa Ola. e lawe rnai /a lakou imua o ke Knuka. o i hookohu ia <: kn, i'apa 6la,„ (Ja iiooko koke au / keia kauoha, aka, i ku hiki ana imua o ke Kauka, aole palphehe, un pau e i ka haav/i ia i na. hoa'loha ka.uka oim, a ua o aku ia pōa knuka hoa'loha ona / kah/, nn hookahi dala, r/p (hiln hapalua, a r/p elu». df/Ja ka auhau no ke o ana, Ua neie ka l'apa. OJfl , ka pakhoko ole, a ua p ole ia ka'u poe i mui a-i, u nowai kn hemahe/oa? V ' /

i| He oiaio, he huna hoohemaliema maoli ■Iki'ia, a he hana'ku i ka hoopiiikia i ke ola o k'a h'hulehu, a he inoa hiki ole loa ia kakou ke apono aku. O ko'u manao ua ku inaoli iH) i ka liewa keia liana, a ke noi aku īiei au iii kakou a pau' e hooholo kakou i Lci la olelo hooholo niaikai, a e hoik'e aku iil la- , • kou, ina ua in inainina ole lakoii i'k'eola, i) leak'oii no kai makee, a e Lupaa inau inahnp.' o ka lioan a 1 1 a e iike me le i Ink'i la kakou, .' i * pale aku 1 na ano inai h je a [iau o keia i ano. i painna liope loa, ke hooia aku ni'i t a n ma e 1 a h ; i hou ole ka mai hehen iwaena o kaknu alai a, aole loa i loaa ia" pomaikai inamnli o ka mikiala 'o ka Paj)a (Jla a nie' na mana hooko o ke aupuni, aka, mnmuli 1 wale rio o ka lokomaikai o ke Akua. No- ■ laila. e hooholo loUahi kakou i ueia ohjo hooholo i pono ai_ " _ _ ; [ Ia wa i huliamahi mai ai na leo pioo, e ; kahea ana, "kokua, kokua,'- "ninau ninau." a ua ninau ia, a ua hooholo lokahi ia me • kekalii mea ole i kue mai. Noi mai o Kahikina Kelekona e kakau poepoe ia ka oielo hooholo, a e koho ia ke alii S K Kaai i Komite hookahi nana e hooima aku ia kope i ko kakou Alii ka Moi; hooholo ia. N'oi hou mai no ia, e pai ia ka olelo hooholo — mahope iho o ka hoike ia ana aku i ka Moi— maloko o na nupepa, a e noi ia aku na apana a puni ka Paeaina e hoike mai i ko lakou manao ma keia ninau nui; hooholoia Noi hou mai no ia e hoopanee.ia ka halawai a hiki i ka wa a ke 'lii Kaai e kahea hou ai i haiawai no ka hoike ana mai ina he pane kekahi a ko kakou Moi ;'hooholoia, Hoopanee ia-kn halawai. Ua mahalo nui - na mea a pau nYa keia halawai a na Hawaii Ponoi, ri o ka malama ia o ka° maiuhia mai ka hoomaka ana a hiki i ka hopena.