Ka Elele Poakolu, Volume II, Number 6, 13 April 1881 — Lunalilo Home. [ARTICLE]

Lunalilo Home.

1 ■ k I ke awakea . Poaono nei i hoomoe ia ai ka pohaku kihi o keia h'ome o na ilihune o Hawaii nei, maialo o na hoohanohano a ke Aliiwahine Kahu Aupuni, na mea kiekie na 'Lii Likehke, Keelikolani a me Pauahi; a me na Luna o na Aupuni e, na Kuhina a -me -na — Luna Aupuiai o — Hawhh noi, na poe hanohano o ka aina, ka lehulehu makaainana a me na • puali koa. Malalo o na hooponopono ana a ka hui malu Free Masons ka hoomoe ia ana o ka pohaku kihi. He mau olelo hoakaka kai' haawi ia e kehahi o na kahu malama waiwai o ka Moi Lnnaiilo oia 0 S. B. DoIe Esq,, a he mau himeni na ka papa himeni. Ua haawimai ka Hon. A. F, Judd, (Alapaki Kauka) i'keia haiolelo mala-i io iho nei : E kk Kahu Ailpuni, NA 'Lll a me NA Makamaka Hawaji :. TJu loaa ia'u ka haawioa hanohano o ka haiolelo i keia la. • - 0 ke^Lii nana kei"a makana aloha i kona Iahui, ua hana oia i kona Palapala Kauoha me ka noiau i ka M. H. 1871, iloko o kona wa noho wale« 1 ka make ana o Kamehameha V. n& ka leo o keia paeain'a holookoa 1 kahea ia Lunalilp i Moi no kakou, a mahope o kona nohoalii ana no. ka makahiki hookahi ua make oia, aola nae oia i haalele i kona manao aloha, aka, ua paa no kona kauoha i kakau mua ia. O Lunahlo he Alii kiekie no, o kona makuahine oia o Kekauluohi, he kaikamahine na Kalaimamaku (k) a me " Kaheiheimalie (w.) O Kalaimamaku he keiki ia na Keoua (k) me Kamakaheikuii (w). 0 keia Keoua (k) me Kekupoiwa (w) ioaa o Kamehameha i, moe i Kamehameha I ia Kaheiheimalie a hanau mai o Kinau, ka rnakuahjne o na Kamehameha IV noe V ; nolaiia, elu'a ano pili o

IWPMMMaiwikWWIiiiwwimw^ ^ : Lunalilo i na kaikuaana Mei elua, ma o na . makuahine a ma. o na kupunakane. i Ua hoonanuao ia o Lunalilo ma ke kula s o na Keiki Alii ma'ialo o Mika Kuke me li. i He keiki m'iki oia i ka buke, a ua wikiwiki i loa no kona hopu ana i ka olelo Beritania, a ua naauao no oia ma na īke a pau i aoia • ma ia kula. Aka, puka mai oia a noho wale no aole . hana. Ua noho nae oia ma ka Ahaolelo, • aka, no ka mea he nui'nU kona rnau aina mai kā makuahine mai, a ua lako pono oia, L aole ona-mau pilikia e 'alakai- aku ai iaia ! ilokp o ka inn hana. A e like hoi me ka ! mea mau o ka hapanuim ka'poe hana ole, L -l.iio-om ,L.iraJealea .....ieekahi mam a wa . He --mea — mipamina — n-iLi-keiar--no — ka — mea, he - manaolana no ko'u ma ua hoonoho ia oia ma kekahi oihana aupuni i k®na wa opiopio, malia paha ua hooikaika oia a lilo i kanaka miki i ka.hana a kaulana no kona akamai. Aole kakou i ike pono ia me.a, no ka mea, aole i hoao ia oia ma kekahi hann. I ka make ana o Kamehameha V" hoomaka- oin e haalele i kona mau hana kamain, a ua hooikaika no oia ma ke alakai ana i kona Aupuni me ka oluoiu a me ke akahele a me ka naauao a pau 1 ioaa iaia, aka, aole liuliu loa a hoomaka mai ka nawaliwali o kona * - kino a mai, a make i lea la 3 o Feberuari, M. H. 1874, mē^aoiha pono o kona mau makahiki he 39 me niNa 3 i keu. He kumakena a luuluu >maio ko ka iahui Hawaii nona, no — ka — mea, ne nui no ko — - lakou aloha i keia Alii aloha wia a aloha lahui. Ua make oia rne ke kelli ole ; aole ona mamo e ola ai kona inoa,J aole oia i nele i kt hooilina, no ka niea, o ka lahui Hawaii kona mau hooilina ma kona Palapala Kauoha. Eia ke ano nui o keia Alii : 1. He Alii puni ole a makemake ole no hoi i na hana naaupo o ka wa kuhiko, na | hoomanamana a me na hoopunipuni a na ka"huna oiaio ole. 2. He Alii oluolu loa. He maliu oia i ke kanaka haahaa. He makemake ole no oia i ria mea e hookano wale i kona noho aliiana. 3. Aka, o kona h|ina nui, ka men e nalowaie ole ai knna inoa a hiki i ka manawa pau ole, oia no keia Palapala Kauoha, He nui ka poe i keia wa e kaena wale ana no^ko lakou aloha. aina ; he lili riui kekahi poe no ka aina Hawaii. He nui na mea e oleloia nei ma na nupepa a rna na halawai inakaainapa no Ilawaii oiaio ; Owai la ka Hawaii oiaio ? O ka'u haina o ka Hawaii Oiaio ke kanaka e hoike mau ana kona puuwai aloha rna kana mau hana aloha no keia aina. Aoie i kamakamailio nui mai o Lunalilo i kon» aloha no kona one hanau, aka, ma ka la 7 o lune 1871, ua kakau oia i keia Palapala Kauoha e hoolilo ana i kona mau aina o pau, mahope o ka make ana o kona makuakane, i kumupaa e kukulu ai i' hale, kahi e noho ai a e malama ai i ka poe ili-

■ hune, nele ii rmvvalivvali p;<ha, o ke koko h Hawaii maoii, a o ka poe elemakule ka poe h I i manao nuiia e maiamaia ma ia haie.. o He nui loa na Kia Hoomanao i kuknlu | 1 m nm na aupum kahiko o ka honua nei. k 1 Kukuluia ma Aikupita na kia kiekie i kalai rr I ia (nai ka pohaku hookahi, aole nae i ku k mau keia mau. pohaku ilaila, kekahi ua lt laweia i Roma, kekahi i Parisa, hookahi i k I ' Ladana a hookahi 'hoi i Nu loka .1 keia h 1 makaliiki. He ekolu mau kaukani makahiki p inamua aku nei ke kalai ana 0 keia mau ^ ■ kia. Aole i kukuluia keia' m-au kia. 1 mea e. ' hoommao ai'kekahi m«u hana maikai, aka l I i mea e hoomanao ai ua īnoa 0 ke nlii nana ■ i kukulu, a ke ike nei kakou ke he.le mali- i hini keia mau kia i na aina e. 1 Aka, 0 keia Hale i hoomoe ia kona c pohaku kihi i keia la, he hana aioha, he < hana maikai a e hoomau loa aku-oia 1 ka I inoa 0 ka mea nana i haawi. Pono e noo- < I ■ A, noo nui kakou i keia mhkana. Aole Aln 1 ■ Hawaii e ae, aole hoi . kanaka Hawaii, i . I hana' i kekahi hana like me keia. 0 , Lunalilo ka mea hookahi a hiki wale i kew ■ • la i hoolilo i.kona mau waiwai no ka pomaiI kai 0 kona lahui Hawaii ! Pono e hiipoi mau i kona mpa ! i keia la e hoomoe ia ana ka pohaku kihi 0 keia Home no na elemakule a me na iuahine ilihune 0 Hawaii. 0 keia Hale he I. puuhonua a he awa kumoku lulu no na la hope 0 ko lakou nawaliwaii. Maanei e loaa al ia lakou ka olooiu a mē ka maluhia, mahopeo ko lakou hooikaika ana ma ka 1 1 r\ \ic\

pale anai ke 100 0 na Kai uupiK.pm.u » ^ noho ana ma ke ao nei. E kukulu i? ana keia hale nui me na pohaku i eli ia mai keia Puowaina mai, 1 ■ .nolaila, 0 ka pohaku Hawaii e hoomaiuia .1 ana ka iwi Hawaii. Aole keia he Hauk.piia no ka poe mai. He Home keia no ka poe kahiko 1 nele 1 ka ' hale ole, ke koena 0 na ohana Hawaii, a ua • hala aku paha ka nui 0 ka ohaoa, ma ke ala hoi ole mai, aole mea -ikaika 1 koe e hik. ke hulia hoolako i kahi e nohō ai. Aole keia he Home no ka poe opiopio a i ikaika a i ilihune mamuli 0 ka. molowa wale no! He home Ueia no ka poe i hiki ole ke imi i ko lakou ola, mamali 0 ka palupalu 0 ke kino no Ue kahiieo, a no na kumu e ae i ano like. Ke manaolana iietau, a pela hoi ko'u makemake maoli, e uuku ana ka poe e imi aha i ka pomaikai o keia° Home, no ka mea, aole i waiwa. keia Pneaina ina 0 ka nui o' kona poe makaainaoa aia lakou īloko o na Haukipila.a me na Hale malam.a ilihune. O ke aupuni i holomua, oia ke au1 puni i hoolaupai ia kona aina me na kanaka ikaika, miki i ka hana, a kuonoono, mai ka ' hana lima mai, a e loaa ana i ka pomaikai nui 0 ka ai ana i kona ai ponoi, ka ai ana i loaa, mai ka luhi 0 kona mau lima ponoi 0 me ka hou 0 kOna lae. Aka, ina ma ke ano o kanaka Hawaii h( raau elemakule a luahine i nawaliwali a īli rlllll y - ~ .

. | II I m une. ht kuleana lakou maanei, iloko o keia ale a ka puuwai Alii i makana ai ma.nuli ke nloha palena ole no kon>. rna kaainana. E mau aku keia hale! E ka Ua, ka La, a Mak'ani a me ka Uil» ! E hana oluolu iai oukou i keiff hale, e palekana aku oia i a niho anai 0 ka manawa. A na ke Akua okomaikai 0 ka Lame kokua i na Kahu 0 eia waiwai me ka naauao, a e haawi i ka loomanawanu. a rne ka oloolu i na poe a iau e k.pa ana maloleo 0 kona mau paia. A pau kana, poha mai la ka leo 0 ke 'Lii 3imon Kaloa Kaai, me nei mau mapnna o ra liula, penei : E na'lii Kiekie ; na Poe Hanohano a «e o'u hoa makaainana Ano, i loaa pu Biai nei'iiPuHea-hanohaao , e ku-aku imua o. 3Tniou "e~iiāioteiomo"rr:t-fn ea e pili-a«a-i-keia oihana a kakou i akoakoa mai nei. A noiaila, e Hawaii 0 Keawe, e Maui o Kama, 2 Oahu 0 Kakuihewa, e Kauai 0 Manokalanipo ; e huli ! e maliu ! eia he leo uwalcv e poloai aku ana e hoolohe mai ; ano i hanaia iho ai lea hauna hppe loa 0 ka hamare nana e hoonoho a e hooni paa aku i ka pohaku kihi 0 ka home, ka hale, ka punana a me 1« opu weuweu; nana e hookanaaho mai i ns hoopuiupa-u ana a na paka-ua hekili 0 ki hooilo, a e hoakakuu ia mai ai hoi ke koe haeha, ka ikiiki, a me ke kukanono, o nf la moanopu kuhaoa 0 ke kau. He hale makahalau, he auolo a he opi malumalu e hoolaupai aku ai 'o na la kuloli 0 keia noho ana'ku. He makiha, oioim he wahi e kuu ai o ka nae, o ka poe a pau nn nomaikai i nana kee mai ai.

E o'u hoa makaainana : — He haawina eamahao a hemolele keia na ko- kakou ma- p tua Moi i aloha nui-ia Lunalilo. Ka hiapo n i me ka panina a Kekauluohiomano, he aa, i he weli, mailoko mai' 0 ka N.ai Aupuni r Kaulana 0 ka Pakipika nei ; na 'ia Puuwai 1 Alii i haimahele i ke aloha ia oe a me a'u, , nana i hai m?Li nei i ke akea i na mea huna ( makamae e like me keia,a ke au pouLiuh 1 ] huna kele ai, me ka awahua lua ole. Keia , ka oi o na hapa hoehaa, i opuu a mohala ae nei i ka houpo ou e Hawaii ponalo ole. Nolaila, ke uwalo aku nei ke kupinai 0 kela leo kahea alii, ina elemakule nele, i na luaijihe hune a me na keiki makuaole, e noho aha ma na pipa alanui, iloko 0 na pupupu hale, iluna aku o na kualono, iialo iho o na awawa, a 'io aku i na kula uliuli a tne na aina panoa ; e help mai hookahi, e helb mai elua, a e hele mai no a pau ; eia he ahu'na ai, he halenaue, he wahi e kuapapa nui ai 0 ka luakaha ana. . , Nolaila,. e o'u hoa Jahuikanaka, ka poe hoi nona keia liuliu. ana a ka Puuwai alii i haakulou -ai. me ka maeele i ke aloha, e.pono kakou e hoopili paa aku i na hoomanao i nluku ana i na papaku 0, ko kakou mau nat au i ka iwihilo, a iloko loa aku.' No ka mea he makana niakamae keia i loaa mai ai īa 3 kakoumeke kumukuai ole. 0 keia keka- - hi 0 na hana oi kela, e puka mai ana mailo-

ko mai 0 ka puuwai i hookahua ia e ka pono Karist.iano ; ka pomaikai i kipa ole aku ma na ipuka 0 Kaleimemehu, oiai na la pegana a kononli 0 la au makona i hala e aku la i 0 kikilo loa, ilalo loa i 0. Milu la, ilalo loa aku. E na hoa'loha 0 na makua alii i hala, me na hananna 0 ia auna, e hoomanao ae i ua lalani noho alii la, aohe 0 lakou kawai ma na hana maikai e like me keia. Me he mea. la ua muimuia pakahiia ko lakou mau ipuka a hale e na hana hoehaa ku like ole. Ke huli aku kakou a nana, ia Kamehame- ... .. ; ha I iloko 0 ka manawa pouliuli 0 ka hewa a me ka noho ana haahaa 0 ke ano pegana; aia hoi, poha mai la ka leo alii, , e kauoha mai ana e oki ka pepehi kanaka, oia hoi . t£ E hele ka elemakule a me ka luahine a rnoR i ke ate." ; ' A heaha hoi ka Iouli, lolani, Kamehameha II i hana ai ? Eia kana, Wehe ae- la oia i ke poi 0 ka umeke a ke kane a me ke poi 0 ka ipukai a ka wahine, a i mai la e noa ka ai - kapa ana,' ' Keia mau mea ka mea _ . nana i uhae i ka paku pau e kau ana iwaena 0 ka malamalama .a me ka pouli. ; A heaha hoi ka Kaleiopapa Kauikeaouli l Kamehameha l'll i hana ai ? Lu heielei i mai la ia me na lima hamama i ka aina, ka - luhi, ka mea i eha ai ka ili 0 kona makua, a 1 kainuu mai-la. iwaena 0 kona lahui kanaka. A heaha hoi ka Kamehameha IV i hana - u ai ? Aole i poina ia'u, a ia kakou no a pau a ke huli aku na maka a kiei aku maluna 0 ., keia ahua, a malalo iho. ■ Ke ku la he heiau a nani, he 'ana komo, he makaha no ke ola. . Ka Halemai Moiwahine. . . . » iL; lrn

Ke ku mai nei īmua 0 u na uiumuua aa. kanaka makua 0 KamehamehaW. Ka . uea nana i hana i kekahi hana kaulana i ke kakaikahi ia ma na aupuni nui.9 ke āo īei, oia hoi— kona Uiola ana ilalo a okaoka oa me" he puupuu paakai la ke Kumukanayai 0 Kamehameha III. A haawi mai la )ia he Kumukanawai i kupono i kona manao (io ka pomaikai 0 ka aina mamuli o kona mana alii . *, A 0 ka ninau hope loa 0 ka manawa, he-> aha hoi ka ko kakou Haku Alii ka Moi Kalakaua .1 i hana ai i ola pu ai- kona moa me kona mau kaikuaana Moi ? Ua haalale iho la oia i kona home, na hoahanau, na hoa loha, kau aku la iturra 0 ka apana laau, e alo anaika loa 0 ka moana Pakipika, e noho ana īwaena o na kanaka malihini, e molia ana i kona oia alii makamae iioko o na poino, no ka imi ana i pono, i pomaikai e -kuo- . noono ai kona lahuikanaka a me kona ama. Ano hoi, aia oia ma ia huakai hookahi, a 0 oukou a me a'u na hoike o keia mau rnea kamahao a'9 i olelo iho.nei raaum"a-ua£: na o Lunalilo a me kona mau hoahanau Moi i hana hoehaa Hke ole. A e _ kono aku au ii kakou e n* puuwai Hawan oiaio a pau, e lawe mai bal<ou i na hoomanao poina ole - ana i keia mau kiahoomanao nani a ko kakou mau makua Moi i kukulu ai. A na ke Akua , ka Moi 0 na Moi, e hoomau mai . x-ka_ hoopiha āna i ka makalua o ko kakou Noho Alii me na Moi 0 keia ano. 'e