Ka Elele Poakolu, Volume II, Number 24, 17 August 1881 — HE MAU MANAO — NO KE — KULANA O HAWAII. NA KEKAHI HOA O KA HALE O NA ALII. [ARTICLE]

HE MAU MANAO — NO KE — KULANA O HAWAII. NA KEKAHI HOA O KA HALE O NA ALII.

| O na kuee a me na manao lili, nana ikau I mai i ko lakou mau liopena pilikia a poino f. maluna o na kupa Hawaii, ua uiu ae no ia i . mawaena o ka poe o ko nanaina e i noho mai, I mahope koko iiio o ko lakou hiki ana nnai | ma ma aekai o Hawaii nei. | , I ka makahiki 1839, ua kipa mai la ka | moku kaua Farani jirtemise , a ua hana ia | kekah1' mau mea kue oiaiuhia, ma-muli o na lawelawe hookiekie ana a na Alii, nu o na ao a me'na hookikina ana a na-haole i hilinai ia e iakou. O na inihi ana a ia poe a i - me ka poe na lakou i ao mai, — a ua manao i ja ^0i q kalii poe o ka poe na lakou i ao a i « hookikina, o lakou māoii 110 na hooku.mii o I keia piiikia — ua olelo ae lakou, o ka manao i paa o ke aupuni Farami e ioaa i kona mau ■ kupa malalo o ka mana o na Lii, na haawina ,, like me ko ua makaainana a ine na kupa o aa aupuni e, he hauna ia i hoopoloiei ia no \ ir.a hoohiolo ana i ke kuokoa o Hawaii. 1 ka 1843, ua uiu hou ae he ouii kupiiikii no Hawaii mamuli o kekahi nnau koi a \ kahi poe Beritaria; oiai o Kamehameha 111., mamuli*o kona hilinai i ka hanohano a me lta hana pono o JBeritania Nui, ua panai aku. ia ia i kona aupuni i panalaau mamua o kona ae ana aku i na koi a ia poe. Da hoike mai ka hopena, o kona hilinai ana i.ka • pololei o ke Aupuni Berstania, aole loa i kuI hihewa. Ua kukala ia ua mau koi nei no ;ka mana oie ma ke kanawai, a ua hoihoi r ia mai la ka mana Moi o kona Aupupi. I I ka 1852, ua uluaoaia o Honolulu e na I..,,, ,,,,, piha inaina o na Inoku okohola e moI , ana ia inanawa iloko o ke awa. līama» \ luhia ka haunaele mamuli o na inakai i ko- " ■ ■ ■ I . te.!ta:.e ha lehtt|ehu. :* f . *;I ka 1854, o Mr, Gregg, e hana ana ma |* ■' v . ; •; I ' 1:

ka aoio o Amenka Huipuia, a o i\lr, W y]lie ; ma ko Kamehameha III. aoao, ua hoomakau- 1 kau iho la he kuikahi maiu, no ka hoohui 1 i ana aku ia Hawaii i kona hoaiauna; o Keoni ; Ana, ke Kuhina Kalaiaina, a me Alani, ; (Kanikela Amenka iho nei mamua.) Kuhina i . j Waiwai, ua ae aku laua. He elua mau Alii e noho mana ana maluna o ka manao o na kanaka ia wa, o Keoni li me Paki, ua kue aku laua, a i ka 1855 ua lanakila iaua, ma ka S hoohioio ana i ka mea i manaoia. I Mai ia manawa mai, ua noho mau iioko o ka manao o kanaka na ouli pahaohao hoopioloke. Iloko o na makahiki i hala ae5 ua hoonuiia keia mau ouli mamuli o kahi m|u hana a hooponopono aupuni ana, e hoike , ana imua o kahi poe lehulehu, he miu hoao ana i hoonalonalo ole ia e hookahulia i ka j mana Aupuni Hawaii. He kakaikahi na : kokua ia ana o keia mau mea . O ka mea maa niau o ke kue ia a hoino ia o keia mau hana, oia no ka haalele malie ana aku me ka mumule, me ke nieniele ole a me ke kamailio ole ia. A'ke laweia mai ia mau mea ma ke ano he mau paio ana i ke kuokoa o Hawaii nei, ua ikeia ma na hopena. ua hau- • lehia*a ko ole, a ua pakele ka mea i manao j ino ia me kona'ola a me ka pono lanalnla, : Ua paa mau no nae na ouli o ka manao pahaohao no ke kulanā kupaa oie, me he la, ke hoohalike ae, ua kaa ka weli,- ina i hiupu e ia e hoonaueue ae ana he olai, a i ole e liu mai ana he ahi pe'le mai Puowaina mai iloko o ka manawa i ike ole ia, 0 ,ke kanaka akahele a noonoo maikai mamuli o na hiona pioo me ka weli,, e ninau ana i ke kulana a me na hopena o ka aina; a ua hoomaopopo ia no hoi maloko o na manao nupepa ; a e komo hou aku ana no iloko o na haiolelo akea; a mahope aku e moakaka loa ai keia mau hiona. 0 ka ol loa aku o ite ino, a i kupono hoi e nana pono ia, aole loa e loaa mai ana kekahi eke leta mai Kapalakiko mai, ke kapilala hoi o kekahi mokuaina hoa'loha, me ka ole ka Jawe pu mai he man heluna o na manao nupepa e noke ana no i ke kalakalai raa ia meheu hookahi mc na hopunaolelo kupono ole, e hoino ana a e kue -■'*ana*ia-*:Hawa» koa. ina -he mau hoike keia mau manaome he la'ua heluia na la o Hawaii. A oiai e kali ana, ,ua hoomau no kela me keia ma

....... ^ kana hana, me na haawina ano lik'e me ke keiki iloko o ka poui', e makau nim I ka inea ana i ike ole ai me kona hokiokio ana i mau kona manaolaha. * l mea e kuhihewa ole ia ai 'kekahi mau hana i kamailio la ae la, e iawe pakiko ia mai ana kahi mau mea a hoike ia ma keia kamailio ana, rne ka hoi hope ole ana nae mahope aku o ke au H Lunahlo ; no ka mea, i ka make ana o Kamehnmeha V, e noho oihana ana kekahi keonimana i kiai me ka lili i napono o ke aupuni. Ua hoonoho koke ia nae he mea okoa iha kona kulana ; me ka hoano e ole ia o ka manao o kona pani e na >mea i kaalo ae a ī luwaiele hoi i kona noonoo. - » ■ . Ua hapai koke ia iho 1 1 he kumuhann, e haawi aku i kekahi apana ano nui a koikoi " 0 ka aina aupuni e kokoke naai an« i ke Kapitaia, i mea e ioaa mai^ai he Kuikahl no ke kuai ann aku ,i na waiwai Hawaii ma na makeke o Amenka me ke dute.ole.ia. Ua manao maikai ia keia kuik > hi i kinohi, a mahope ua hoole ia e Lunalilo. No ke kamailio ana i na mea i pili I keia hoao ana e okioki a kauliilii i ka aina, e li'o ana-he manawa loihi ; aka, he mea maopopo no i kela me keia manao kuokoa i kupono no ke koho • ' aoa. nona iho, ina i ko a holopono kela mea 1 hoao ia, alaila, o ka hoomaka ana mai no ia o na ao omamalu c pahola a e hoea mai ai ka hopena o ko Hawaii noho'na kuokoa. ilahope koke mai, (1874) ua hoolmlo ia >e ka Ahaolelo me ita apono ia e na nwna a pau he Kanawai e.kapae ana i ka Pauku 29 o.ke Kumukanawai. U-i olelo ia Pauku p^nei": " O na: kuikahi e— hoolol-i am„, i na dute maluna o ka waiwai o na aina e māi, a e hoololi anapaha i kekahi kanawai, e hoike ia imua o ka liiie Ahaulelo no kona ae ana." ' * - O ke Kanawai nana i hoopau, oia no/lea Mokuna 40 o na Kanawai o ke K«u o 1874, ^ he hookahi wale-no Pauku, a penei na olelo: u Ina i hana ia kekahi Kuikahi a mau Kui- . Lahi Panai Like paha, mahope o ka pau ana o keia kau A-haolelo, a.mamua ae hoi o ke- : la kau e 'hiki mai ana, a ua hoomaopopo ia ma ia Kuikahi, no ke komo ana aku iloko o kekahi o na aina e, i na mea ulu okeia Pae Aina, no ka mea, ua ae ia na mea uiu o ia aina e komo mai iloko o keia Pae Aina me ke dute ole, a me ka Wpoemi paha i na dute, alaila, 'ke hoapono ia nji ua Ku-ikahi <la, a e hoolilo ia i iaoawai' p'kā āinā^ē~hM'x'k«-K™~- > =fna-aftwa»aJiotdicdQ loa ia ai e ka Mpi, a i hoolaha ia hoi eia ; a e kau k na dute maluna- o na mea i hai ia maloko o ia Kuikahi a

5 " mau Kuikahi palia, .e like, me-ia ! lioomaopopo Ia malaila, a oia wale no." .. . ■■■■■■.* . ' . . E> hoomaopopo ia auanei ina ka hoohalike ana i keia niau maheie.i olelo ia ae la »ralu- ■ _ na, o ke Kuikahi j haoa - oie ia,' a i hoaia ia ;;jj,. ■ ; hoi- iloko o 1874 wale jno>ua ae ia ., e iiio i Kaāawai ke kakaa.in'oa'ia'a kukala °ia e ka i' Moi, me ke kue ana i lee kahua o na kanaj£ ;; . wai o ka aina, e olelo ana o na Kuiknhi o ia ;j; ' ano e waiho ia, aku imūa-'O'-ka Ahaoielo no ka'āpono ia. r' £44' a ...O...ka. manawa i ae rna ke kanawai no ka-mana nīa-inea^-ua hoohoio ia, '• mahope l* • iho o ka i.ookuu ia ana o keia--kau Ahaolelo £ (1874) a uiamua " ae o ka: noho hou aua," (1876); nolaihi, ina no ua ku i ke Kumuka4; nawai, ua pau no ka mana "a ua pau ka ina- ; nawa i ae ia i ka hoomaka ana o, ke kau o ;« 1876: Aole .nae i loāa map ke Kuikuhi a hiki i ke kokoke ana e |?au ialaiii,. a ua hoo- : ... le na liuhiiia e waiho- ae n'o ka apōno'ana ,o j!j:4 _ ka ahaoielo e. iike' -me kā ,ma;kemake.- o ke : Kuimukanawai ' Ua .kokua ia 'lakou e na «■ ••.••■ £ • na.o .lākoū ua hooko i'a na makemake o ke 44 , Kumukanawai ma keia mea." Ua hooholo' np-hoi' ua mau 'Luna.kanawai nei, u aole i |jv ( it®ano e ae ke Kuikahi e noonoo ,ia nei ,i na ;4j,. , ";'date. :p paa .nei," :ajka, o ka .papa hoike i pāle^i ia ;Bjja 3a elua o «a. Kuikahi nei, he kanakolu iaina I pai ia. e helupapa ana he helaua ano nui o na waiwai, e hoomaka ana me na " pono mahiai," me na mea i' hana ia no loko mai o ka puiupulu, hao, ki1& xm iauiuhulu a e pau. aaa i ka " Faka, ina ma ka iau a i haaa ia paha he mau waiwai itot i uk u he E'O pakeneta dute mamua, •> aka, aaalalo o k& m'ana o ke Kuikahi ua ae. ia komo mai me'ka dute olo. Ua kaule' ■ iho ia ka nmau hillnai o!e i na K-uhina, -a--a& homolo ia ke Kuik&hi me ka waiho ole ia uo ka apono arta o ka AhaoHo. 1 ka 187y» u \ paneo ia ae he v/ahi hoiko pokole kai waiho !a ae imua e k& Aliaolelo o piii ■una i >m haaa a ka.Eielo: nui imua o ko alo L'.'i, o iames (Kneiani), a ua koi ia ka helo kino ana mai o ua Kleie nei o l-;c- . kahioloio hoohoio, me ka manao o loaa mai an& na heiko lawa pono. Ua k&u ia mai nae m hōohoka ana raaiurxn o !a"ma« manaoiana mamuii o ke-kahi I-A& i hoea ae m&i ka Aha Kiekie, i hoohoio ia e ka Aha Kuhina, a i kakau inoa i& o ka Moi, o oHo ana ao» he kahua o k& oielo hoohoio, & m& ka hoo- ' holo ana o Jca Ahao e!o. na !&\vo &o iakoū i ' ka mana i hiki oie ai iaia ko ao triai, no ko komo aku maloko o L-a paiono. o kona ' mann ma ko Kumukanawai. . ' . o ho&la ai i. kekahi Ahaoi'-'Io i ako nui e * kupaa r;o ko lakou pono e kuo akn i na Lu» '• :n a Nai o ka Moi, a i olo me M.oi maoii '/io;akfe, ua lawe ia mai mo k-» paiup »Iu, a 1 me ka h»>fehaaj ua iawe k* mai hoohaa- ■ haa oia mea e ika poe i ike- ia o noonoo ar?.a • no ka pōmaikai o ko iakou aina a hnaa. iaj : ' sae ka iioolohe o!e ia o rta kue ana a kokahi ( mau hoa, • ;

•| I ka ninau hou ia ana oia mea ,i ke liai 0 1880, aole loa i hoea inai ua leta ■ nei; t . aole ioa no hoi. e loaa ' he kope i malamaia aole wahi ineheu iki iloko o na keena o ik Kuhina, aole hoi mawaena o na pepa o ks A ha Kielde£ ahaōīe no hoi rnā7ok'o o ka Hāle Alii. Ua koi mai ke ano oia leta e hoonalowale iaia iho mahope iho o kona hooko ana 1 ka hana i manaoia nana, i ioaa ole ai kona helehelena mahope mai a ku hoike ae rna ka aoao. kue i ka poe nana ia i hoomakankau; Aole no i pau pono !oa na hana a ka nu a hoopilikia, aka, ua piha nae me na kumu ! hoolanamanao. Ua panee ia aku imua o | Enela-ni, na liana ku ole i ka maikai, He i keehina ia i loaa. A oiai ; ole i nele me na I hooia ana, ua kaupale ia nae ko Hawaii nei ■poe e noHo' n'ei a poe m;i hiaina hoi me n/ limahana a lakou i ake nui ai. He pakni hou ana aku ia i ke kumu mua. Ua lioowahawaha hou ia o Enelani; no ka niea, ua hoike mai la kela i ke Aupuni Hūwaii e noonoo i ke kau aua i ke eiuie i oi ae ..mAiuna o pa umi keneia maluna o kona mau waiwai, a ua ae ia hoi na waiwai o kahi .wahi e ae e komo wale, he hana hoa'ioha ole ia; ua hoopii iā no nae ka dute o ka raiki i lawe ia mapn-a ,a\fa Beritania mai mai ka pa umi keneia a oi aku maluna o ka pa , haneri keneta. ' . Eia hou no ua kapae i ka oielo o ke kuikahi tpe ko na Aupuni e, e hoakaka.ana aole e hooi ia ke kuleana o kekahi i ko kekahi; mamuli o ka Pauku 4 o 'ke Kuikahi Panailike, e Olelo ana, aole e hana ia kekahi kuileahi oia ano rne kekahi 'Aupuni e aku. Ua olelo ia, na kekahi o.na Komieina Hawaiii .paipai ka okomo ana o keia Pauku iloko o ke kuikahi i'oleloia. Heaha aku Ia»ke kumu hoopoino nui e ae ia Hawaii, ma kona noho'na kuloko a me na launa kuwaho ana, mamua ae o ke. kaheawai nui ana o na Pake i poloai ia aku e ha Luna Aupuni o liawaii nei ? Owai ka mea hiio ke hoouluuiu i na poho rna ke eiala a ma ka lahui i kau aku i-naiuna o Hawaii ? Owai ka mea hoīke mai i ka nui o ka poino o «a ohana Hawaii; ka 'poino o ko lakou mau home mamuii o keia poe kanaka ? A. ow;si ke hoike mai i-'kekulana o 'ka hoowahawaha ia e ko kakou makamaka kok; ke no ka poloai mau i keia poe e hele mai io kakou hei ? Ua ike maopopo ia, ke hoao nei ka poe Arr»erika a me ko Auseterelia e like, me ka liiki e kaupale aku ? ke komo nui ana aku o keia ano .kanaka iioko o ko lakou mau ai aa. Ua waiho ia/ia, Hawaii e hoohoihoi ī'd i',v/jyi e I K; I ' ; Hn maku uka u auei kakou o hooioho aku i na 'eo kun u o l<;ei;t /no hana e poha mai uuk mai m. vva hi o mai ? ■0 kei.a mau mea apau, ha ni;a; onou wali<( oo ;a a anoano v..na e hoopiiikia i ko alahele '* tfa poo i ho<rmakatik»it i iOohfe»& ta iKau naawina e hoiUa mai ina oia kopenh i m-ākmmh; h. & ma ka olo. lile I s aolo na ke Aupuui/i Amonka I hana I a umi moa; a &o!.e no hoi e hiki ke ohh ia j

i a manao vab ia paha, m, komo pu Ta Aui puni iloko o ia meā, a i ole ua hui pU me ; na Luna Aupuni o Hawaii nei no ka hooliie i ana i mea oie ke kulana Aupuni 0 keia wa- • r hi Aupuni ana i hoike mau ai he hoaloha ? rpremrrateiTra1vfeTnfeTkatTiTaio.' : '■ • . A hiki mai i keia manawa, aole i ulu a; ; ka manao o na Hawaii e ahewa wale aku w . hai, no ke.ia mau hana hookaumaha a pili- . kki, koe.wale no ka poe na lakou niaoii ; , hana; a ,e Iike me na hoomaopopo ana a !<:-• . mea kakau, aole no o lakou mau kuinu ahewa. aku ai ia hai. He nui wale o na Lu- , na Au.puni o Hawaii nei he poe ua Iiana/ ia inaiuua o ka lepo o Ampvika, aka, ua nele iakou i ka noho kupa ana no ia Aupuni i ka wa i lawe ai i ke knlana leupa no Hawai; nei; no ka mea, aia a lawe mua lakou i/ leulana a li.Io i poe Hawaii. alaila kupono no ka noho oihana ana, Nolaila, ina ua han^ lakou i kekahi mea e poino ai ka pono o k&'£lahui Hawaii a me ka poe o ko na aina e t noho ana nialoko o ke Aupuni Hawaii (oiai ūā "Hke waie 'iio ka pono'ona. meā ' a pau.'i " * alaila, o ka poe wāle no nana ia mau hana kai ku i ka hewa, a aple o kahi mea' e ae. Malia paha, mamuli o na niea i ike ia iloko o ka manawa i aui ae nei, ua manao wale lakou e hooi aku i ka ikaika ■ o ka aina i hanau ia ai lakou, ma ka inakana ana aku, aka, heaha na iilo a ene na poho no ka hua o keia hana a lakou i ka manawa e pala ai; o ka' pōlno'U'Ie 'iūokoa a ^ me ^ ia' mana Moi . o keia Paeaina Hawaii. He oiaio, i ka pau ana 6 ke kaua kuloke ma Amerika, ua nana makaleho mai he lehulehu wale o na. ieŌni.mapa Amerika maluna o na p'mi o Hawaii nei. Ua oleloia no kekaiii o ia poe, i ka wa, i kamailio ia ai ua.hookohu ia oia e kona Aupuni ikomisina no ka hoao hou ana no ka hoohui Aupuni, ua lawe pu ka oia ia Hawaii maloko o na pakeke o kona lolewawae; ■ a ua iioike aku !a ka nupepa.iW o Bosetona o Nov. 29, 1879, imua o ke ao holookoa, ua makemake nui ko Aupūni o Amenka e kuai i keia Pae- " mokii, aka, no ka loaa ole o na palapala mieana kupono nolaila ua haawi ia ke kuime k a manaolana ia e loaa 0 aiia 'ka bo»pena an"o like. Aka. ua ike ia nae iioko o na malehiki eliinai hala ae ne\ rn-<i k-» holo mua ana o ke kuikihi, a 'o ai nah'oi'ua hooi ia ka pomaikai o ka aina, ua iike no nae ke,kue ikaika a me ka lili o na kanaka Hawaii no lea hoohui ana i ko lakou aina e like rne kinoiii; nola.Ia, aohe ho niau manaolana ana i keia manawa no ko lakou honi-'.u ii ana .: ke 'kuokoa a iakou i hiipoi nui : I. ii hooi ia aliii hna «o oaha ka ikaika o # At»orika Huipuia ma ke kaua moana ina o ; 'ilo iaia o Ifav/aii nei; aka, ina o keia' ae Ia | ke ku!aritt, &!aiJa ko mea hiki iho --i«a no ma m hoine & kahi poe—e-kai* C ii a pakaha lima nui &na o Amcrik« i.keia j wahi Aupuni «okw a li'lo nona me na kumu hoopii ol<i no kok&hi hewa i haoa iaaku iaia * \ m

a i kekalii paha o kona mau kupa. 'Aka, ^ ina kela me keia ano, a ma ke ano nui e like me k'a mea i hoike ia ae la, maloko o na manao o na nupepa mai Kapaiakiko mai, e ike ia ana ma na ano a pau, na kumu hookahua manao'"ana"'e oiaio ana ia mea. Ina hoi e manaoia ua maieeinake kekahi poe kulani|„ koikoi a kalaiaima pili •A.upuni ■ paha'o Amenka e liio aku keia Paemoku, | alaiia, o ka iakou mau hoao ana, me ki apo-l . no ia a ine ke kokua i'a e na Luna Aupuni i | hanau ia ma ma aina e, ua hoo?e paa a kue | mau ioa ia i na manawa he ieh uiehu wale e na Hawaii O ka Hawaii, ma ko iakou ano laiiui, he nui no ko lakou. maiiaio a makemake i ke kilakila o ko iakou makamaka nui; aoie loa nae o inkou wahi hoohihi iki e lilo i hoahui iloko o kona mau pomaikai, a i hoaai hoi no kana rnau ioaa. Ua manaoio lakou, e nui aku ana na poino e kau niai ana maluna o lakou a e oi aku ke kaumaha. ma ka mea kaupaona, mamuli o na popilikia e ulu mai ana ke hoohui aku me ka aoao nui nana ka makaleho mai. A nolaiia, ua ekekei iakou mai na noonoo ana no ia niea. La manao io lakou, o ke ko ana oia mea, o ko iakou poino ana no ia. Q,ka pau ana ia o ko iakou noho 'haku ana no lakou iho. O ko 'akou liio ana ia i maii 'malihiiii iloko o ko lakou aina ponoi. Ua ma|a,u,l.akop' o ili ko lakou wahi moku iki, a kau mai ka neoneo ame ka make maluna o iakou.. E ulu mai no 'auanei ka inanao iloko o lakou, ua haia w ke au, a o ka hopena nalohia 'keia, mamuli o na nalu hee o ka lehulehu okoa e ka heawai . Araai nei, i ake nui wale no ma o ko lakou makemake iho a me na liopeua i iini ia. E ulu koke inai ana ka ninau. a he ninau ano nui — aole wale no na Hawaii, aka. no ko ke ao holookoa. E lawe ana no anei o Amenka Huipuia i keia aina mamuli o kona • ikaika iho, me ka naaa n| i ka makemake o na kanaka Hawaii ? - He wahi Aupuni uuku o Ihiwaii, aka, ua ■ ae ia nae oia e lilo i iala no ka ohana o na A upuni nui. oiai he inau kuikahi kona me ko na Aupuni naauao o ka honua nei 0 kona kukaawale nona iho ina kona ano Aupuni ua ike ia mai ia no anean» kanaha makahiki i hala oe nei; k ua ike no hoi kakou, o Amcrika Huipuia, tne kona k.malima miliona mnkaainana. ua olelo ae oia kai ike niua mai i ' r keia walii Aupuni uuku. . 0 ka poe a pau i lohe i na olelo a Mr Dole ma kana haiolelo i ii.iawi ai ma ka pa ō ka llolelo HaWtii, i ka la 4 o iulai "iho nei, aole no paha e oie ko lakou hoomaopopo iho i ka manao maikai, a me na kalai manao kilakl !a a me ke ake nui e hana ia lea pono rna leona mau ano apau. Me na anoaioha aina e kuiiua ana ma na meheu a pau o kona leo ua hoomanao mai la oia i ka poe e hoolohe aku i ana ma ka i ana mai, o ke Aupuni nona ia I , li| iukia, ♦•ua-hoike ae he oi aku ka pomai1 biA|sev|ctfar »na i na panalaau mamua o ka lawe pio ana, * aohe)taua o ke ano pa-

kaha a lawe pio M uia e hoop:iumaei» i ka mooieio o ia Kepuhaiika,'' a o ua Aupuni nui la ka " nma i ike mai i.keia wohi Aupuni ' uuku," ma ke ano o kekalii o na Aupuni o ka honua nei, a aole loa i hooweliweli inai i kona kupkoa ma kekalii hana a huaoielo paha * * •" a i keia nianawa ua apo fia ine kakou mainuli o kekahi kuihahi i ku ji ka pomoikai no ka liolomua o Hawaii a : me kona kuokoa, a he kukai aloha like ana : no na Aupuni a elua,'' me he la aole oia i manao io e iike ana me ka wahine a ke kahaka mahiai, oia hoi kona hoomomona e ana i kana mau moa aianiua o ke kalua ana a ai ae; e liko no hoi me ko kela kanaka kaLiain;! kaulana oia o D iniela Webster, i kona wa i pa ri e ae ai imua o Haalilio a ine Kikeke ma ka la 14 o Oekemahu, 1842, i ka manawa o l.i ua i hoea'aku ai i Wasiitetona, i penei k i na mau olelo : j " Ua manao ai<u o Amei'ika Huipuia o 'na : mana e ku nei o ka P>te Aina Hawaii ma ke ano he aupuni ua kupono no ke kuhina o j ka lahui, a e kalele ana hoi inaluna o ka lakou niau koho ana; a ua manao hoi ka Pere- : sidena no' ka pomaikai o na aupuni a pau, ua koiia lakou e hnkiio a e kaupale i na kuee ia'- o Aupuni e ko na Aupuni e. Ua maopopo lea no hoi, o ka hnpanui o na moku e kipa nei ma ia mau mokupuni, no Amei'ika no ia. Nolaila ua komo nui o Amenka ma ia noonoo ana a ine ka nana ana no ka hopena o keia Pae Aina, mamua ae o kahi aupuni okoa; a mamuii o ia mau kumu. ua koiia ka Peresidena e kukala aku ma ka inoa 0 ke Aupuni o Amerika, aole ioa e kaupale 1 i n a hana a ke 'Aupuni o ka Paeaioa Hawaii mainuli o na kuhikuhi ana a ii i; a aole hoi he pono i kekahi mana aupuni e lawe nona iho ia Paemoku ma ke ano he pio, a i ole ma ke ano panaia -u; a aole hoi he pono i kekahi mana uupuni e koi aku i na pono pili k.i'epa a pau i oi aku i ko kekahi." He oia o, niai ia manawa mai. ua hoomakkiā kahoao e hooi lo i ka nohn Moi o Hawaii ia Amerika Huipuia, aka, , o'e nae i holoponn. Na ke i*ue a me ka manao lili A'ii o na Hawaii i kaohi aku i s,e ko hu.i o ,na hopena o ia mea. Aohe inau mefffiana e huua no ia h-ha i keia au, oiai mt pono aupuni e pii m.au ana, a e m||Wuahua mau ana hoi ko na aupuni e ae, miwke kul na aupuni e «uuu u ja ai na hmke ana o l<o na ai.puni' e ma o ko iakou mau hewa iho. ^ Alailu e 111 n.'O io iiuiho ana anei, %| loli loi »e la'ke kUiu . o'ke Aupuni Amei'iki ma o leona man o a me kona ano, a e lawe lima nui m > o'l i aku »n. i keia Paemoku a e pakaha hoi me ke kue i ke kan.vv.ia me ka po.no kaulike; nnnua pono hoi o rn hiohio™ na o knn-i m.iu o elo kukal i ponoi e i an » u„o]e hoi he pono i kekahi m na Aupuni e l.we noua iho i P emoku ma lee »no he ~ . no hoi o kona ma.u lioike pioepine »n t . ma i i "kon •< manao maik i; e L>we »na ane1 iu .[ Aupuni me ke kue ik .iloi a laulaha o na

Hawaii, a noe na Aupuni a pau he kuleana ko lakou iioko a Hawaii? E ae ana anei ia ^ Aupuni nui ikaika e komo mai a alai ae mawnenn o Hawaii nawaliwali a me ko ria Aupuui naauao o ke ao nei? E'kailoha mai anei ia e hoopau ia ' na kulkahi e paa nei? e kamoe ia ko lakou hnpenu a nalo loa i leeia nianawa o no ka manawapau ole? E hoao anei i t e noho maiw maluna o na kuleana npnu o na Aupuni e iloko o ka lioIomua a me ke kuokoa o Hawaii? He mana nuianei kona e hiki ai aiai ke kapae wate i na kanawai a me ke ponokaulike? M-ikau-k.i u anei oia e puanaae — "Penei ko'u m.ikemnke; penei ka'u kauoha; e liooiiio i_ .ko'il manao i mana nou." Ina pela, maiia o ko kona iini, akt, e polio nui a na ia ma kona mau hihio makaleho maniua o na mea e ioaa ana iaia nuna.e hooikaika ikona mana. He mea maikai Ka ikaika e like. me ko ka Piiikna ; aka, Iie ino nae Ke hooko aku e like me ka I'ilikua. " ^ 0 kela Aupuni nui, nona ka huina ikaika heluna kanaka o k umlima miliona, he mau m.uno hoi-nn- kekHhi o nalahui holomua a hooikaika o ke au k hiko, nie ko iakou aina nui a waiwai nana i hoopomaikai kona niau kupa a oi a'ku i ko na luhui e ae; a e kukala nei hoi i ke au hou o ka lanakila a me loi pono k uilike o kpna kahun; me neia mau niea n pa u, he mea hiki ole no ke hooiaio iho, e l-iLu lima. nui' mai ana ia me ka ik.ikaikeia m.iu w>hi kiekiena kuahiwi kakaikahi, i ane iike oie ka nui me ka mala wainn a N nbeb i , a i oki ia ,hoi a kaawale mai ona mai e ka moana kai nui he elua tausani mile a oi. 0 ka hana ana peli , lie poloui ana aku iu i Ua ieo kahahn ahewa mai na wv hi mnlamalama mai a pau o ka honua nei. • Aka, U'i oleloia nie, »ole lon e ae aku kue ■ ole ke Aupuni o . Amenka i kek hi Aupuni e ke iawe ne in Haw-.ii mnln-lo o kona malu. 0 ka p >ne malail i, — oia no keia — Aole kupa o kek hi Aupuni e i ike ia ua m»nno. iakou i kekahi mau mea e kue ana i ke kuoko i o Hnwaii nei. Ke noho aloha a īnaluli>M nei oi» me ko ke » o a p > u . He hiki wale no i kek . h i moku kaua hookahi ke hoopoino i n i kauh le » me n i wahi e »e a puni 0 H»\v ii me ka hookiekie He oi i-» no hoi lie m.vu ninau pili Aupuni >-no. kuee kele.. hie waiho ,nei m w..ena o Enelani » me H .waii nei, » he mea kupono ole hoi ke ala ana tnni oi-> me n me he l-i.. m.i iva in.inno h.ikilo o k. mea e k.k-u nei i keia, un hoalaia, no ku hoopuni am ia Hawa ii me ka poino. He me - 3 ike ia a ua paa no hoi ma k-> moolelo, ua huiia a ua hoop o Beritania Nui me Famni i» l -u- iho m« ke knīk -- hi e oana m i a e kokua i ke kuoko . o H..wUi; a o n-'hookipi hiw hiw« i p hola m m i la imua o k. Moi Kala-kaiia e ke aloulii o Beritinia,he hoike , ia e hooi »ku .na no ki hnnmaopopo iho i na tii»nao maikai o Beritani«. A he mau hoa k-okoke e ae no ko Anienka mamuii o H« w«ii me kon.i ni» u mile ntois&

elua tausani ke kaa wale. Pehea hoi oia «« waie ai ikaM mau . mea @ aku e bu m< ko lakon mau panaiaau e pili ana xne ia,- in; he. puu alai o Hawaii ina kona aia ?• 0 keia wahi Repubdika uuku iki o Sani — J&jax3īKuimeJkDn.a ma-u wahi - kanakh he eli maa eono paha tausni, ke niau ala no kone 'ola ;aBa..ma,wa"ena o na aupuni noho kaua n< umikumamakolu kenekuria i hala ae nei ; * m, .manao nuiia -me^ku hilinai i kona kuo koa e ko na mana nui e hoopuni ana iaia Aole i piha pono loa ka hapalua kenekurh mua o ke ku ana o ko Hawaii aupuni Ku mukanawai. A he oiaio anei, o kekahi mea ikaika a- •■mariā~ma-kēEāM"' aupuni' mamāiī,! oleio ana he-hoa'Joha oiaio oia no ' Hawaii a e'lawe ana 'hoi i'ke- kulanu o ka hana pono mawaena o na kanaka a pau," he oiaie anei., 'im-ua 60 a imua-o ka, mea nana; i hana,ka -hpnua, --e imi ana iakou i na kokua no ko lakou aūpuni, a e .hoohana hoi i'kona hooliio i mea^ole ke -oia -o keia wa- . .... hi aupuni. uuku ? E manao ana no paha - ..kekahi pee pupuahulU' a nohn.oo ole he hana . . .aJoha:,:ia i .ko la-kou aupuni, ,a he hana pomai» :-;kaM,;a i ,«1% •« lawe ana paha .kekahi aupu» ; ' ' iihpili ;oihaiia koa, ia Hawaii malalo o na ku,.psā:: ;aiia e .olelo aeaihe hiki ole ke pale . . heMea hiki wale ' no nae ke ma- » : ;aaoi§,iho.., ina pela ke ,ano, a o Am'erika ia aupuni, alaiia, o ka leo noi i kona , iahui, ke .. ^ .. j£ah:,aa,liQi o ka .tEana,i.māioko aku. o ka ahaolelo, e loaa koke mai no na hoihoi iiou ana ia mau hana hewa, a e noho hou ba pono a kie ka maiuhia. - He rnea maopopo no, o ka poe manao akahele, aole loa lakou e ae ana e kokua a apono i kekahi hatia;e loaa ai ia lakoa ka hanohano waie iho no ; a e loaa m.ai ai hoi na hopena kupono ole ke hoohalikelike ia, no ka oiaio o ia mea. -Ke hiki mai ka manawa o Hawaii e uwalo aku ai i kela kmaiima miliona kanaka, aole loa e nele ana ka ioaa o ka hopena 110 ia ieo uwalo. E hoohoio iho ana lakou, .me keJknio, ina aole i ioli ko lakou ano, o keia lana'kila a ko lakou mau kupuna i paio aia i kahe ai ko iakou :koko ; uiakoūihp no hoie noho makaukau ;p.ei e ,;.kollua a hiki i ka hopena awaawa ; aole ioa e kaili ia aku naai ka noho ana o kekahi poe kakaikaM o nei raau Paemoku, mamuli ,o ko lakou na- . waliwaii no ke kaupale ;ana no ioaa lana-: kila iho. " fie mea hoohauoli no hoi ka "hoomaopopo. ana iho i ka manaoio o kekalii kanaka Ame-; rika i hoohuoi oie ia, no ka haawi ana mai ;o:j Amenka i kona mau manao maikai a me ka ike ana mai i ke kulana kuokoa o Hawaii; ®ka, ke lawein mai ia mau mea a hoohalike m me na mea I ike mau ia ma na alanui o kakou, e ulu mai an% no na kumu hoohuoi. Ē hapai mai ana ia mau mea i na hopuna , oleio kailiko a kaulana o Farani, penei: £l O ka mea e hoao mu e iala iam'ilio; e «liewa i "tBf. ™ He mm tisiali m hsi i. ; ka poe Hawaii fea lohe anas oM " " ' mnka , k&hhim & Kiiwaii nei, m hoike akea ae h j mamua afeu nei i b«ma mmae. <• ?Ja hoo ] ^ 118

i haaiulu ia ,kona" kino i ka'noonoo ana iho h' 3 mea hiki wale no ke kapaeia ke Kumuiiana i wai I kakauiaV? Pehea la na noonoo'ana z me ke nno o keia kanaka i'ka haehaeia : i pakahaia o ia kahua eehia o ke kuokoa e - kekahi iahui mamuii o kekahi mana aupun i okoa ? Pehe.a la kona man-io iini o ke ku 3 lana kaawale a kaulike a na kanawai o 1« i kanaka a me ko ke Akua i kau ai maluna < - ia lahui, e wawahiia. e hoino a hoohaahuaia . ! e iiooliloia i mea ole, e kekahi mana .e hoike i ana iaia iho o ka hoa'loha maikai ioi nom . iho? Aoie anei e wela kona koko, a e ooIoe i j loa kan.t raau huaolelo no ka hoopuk.-i «na ' rt"~~A"6Ie ioa e ae-ana ke Aupuni Amerika .: , kekahi Aupuni e ae e lawe wa'le aku i keia * Paemoku, a nole no hoi e ae i ko lakou au- > puni ponoi, aole lakou e ae ana i kekahi kii ko eleele o ia ana e kau maluna o na hio- • hiona o ko iakou moolelo kaulanu; aoie l'a- ■ kou e ae i ka hana hewa maopopo o ia ano ; ka hoole apa i na apo nana e hipuu, a me :j ma^kanawai.nana e hoomalu, i ple-na kanaka Kristiano e hoopaumaele i ka hanohano o :ko lakou inoa maikai, a i ko lakou ano hoi o ka hana ana aku imua o na kanaka a pau -ma ke ano o-ka oiaio a me ka pono. Iha' e ae ana inkou i ka lawe wale ia ana o nei mau Paemoku, alaiia e ao aku lakou i ka lakou mau mamo e hoopoina i ke kauoha eehia — "e hoopakele i ka mea i hoopio ia,'s ka mea e hooko mau ia nei e na manao lokomaikai o na Aupuni a pau, E hoopau lakou i ka hoomanao ana ia hai, a e hoopau no hoi no lakou jho i liaMnanao ana i kekahi mau mea i kakauia maloko o ke kukala kaulana no ko lakou kuokoa, a me ka himeni aiia hoi i ko lakpu mau mele pili Aupuni. Pehea lā iakou e kue aku ai i na hana ino a kahi poe, oiaio no lakou e uumii ana i ke oia o kekahi lahui i hana ole aku i kekahi hewa ia lakou, a i kau ole aku hoi i kekah i hana ino a pono oie; he iahui hoi i ike ia o kona hewa wale no imua o hai, oia kona hoohuoi ole i na hewa e hana ia mai ana, a me ka" nawaiiwaii no ke pale ana aku nona iho i na kue ia mai a rne na hookaumaha ana a hai? Pehea ia e hiki ai ia lakou, 'ke kukala i ko lakou malama iaahia i na mea a iakou i wawahi kaokoa ai, a e hoike ana ma ka lakou mau hana, aoIe o lakou mau noonoo maemae no na manao o kanaka. A oiai lakou e kue an'a i na hana hopkaumaha, ua makaukau no nae ke ioaa ka manawa kupopo,, e keakea i na kanaka i ale ole i ko lakou n'oho aha kupa no ka aina, mai ka noh«? oiilolu ana wialaio o ko lakou kuleana kup» i 4iIo ole iahai, ma ko lakou imi ana |ka ,ia.ph.p,na maala.hi, a me ka hookeleaha I lakail' Aupuni ponoj;e like me ke ano a lakou i manao ai e loaa ana ka pomaikai me fea maluhia, a e like hoi rne ke ano pap ; i maa ia kakou a pau,~e pakaha wale ■ aiie! a e hoolilo ia i mea o!o ko inkou mau ■ Ke ae ia lahui i na hana o ia anp, .»1 ! ; p ehe-4 ia e hiki ai ia lakou ke kukala aku i 'm ke ao— "he pono ko makou kahua?" '

~ — — — — e E-manao io anei !afeott i-ka lakou ipau mea - e hoikeike-ana?' He hiki' anei ia lakou ke i hoohuii i kahi poe e manaoio akli? Aole ' i -anei o na hana o ia ano , he like ia me ka , hoopunipuni a henehene hoi imua o na Hai' 'wail a me ka poe a pau i kuleana iloko o ka - lepo o Hawaii? O ,ka pakaha ia anu o Ha3 waii nei e ke Aupuui o .Amerika.Huipuia, a ) o ka apono ana o ia iahui ia mea, me ke kue i ka makemake o na Hawaii i hoike laula- ' , haia, he hoike ana' 'ia he hiki no i ke kahua i Repuba]ika ke hoohaahaa iaia iho a hiki i t na hana pakaha a hao wale, me na hanahe- ? wa a ino hoi, me ka makaukau māu no ia i »>au mea, e like me ka manaopaa o ka mea , iaia ka mana hoiookoa e hana i keknhi hana . weliweli a hookaumaiia; ae noonoo ole ana hol ia i ka pono ā kuieana o kanaka; a aoie , hoi he wiwo ina kanawai o ke Akua, a aoie , hoi o'ia ka Anela o ka lamaku e like me, na : hoikeike ana a kona poe ponoi. - ■ Aka,aoIe e hana ino aku ana o Hawaii i ..kQPa.pQ6 h.fta.'|p^ma..ka manao ana he mea ino loa ka R§palSlikā e iike me • keia i hoike'ia atf|ia,- , Ha makemake nui . oia e hoomau ia ke aloha oiaio, aoie nae o ka pili oi aku ma ka aoao o kona hoa'loha nui. Aole ioa oia e manao aim no kekahi wahi manawa~ uuku, e like noe kona malama ana i na ano a pau .o ka nōho'na hoa'ioha maikai. me ka hooko poloiei ana i kana mau hana piii ...Aupuni, .e . . haawl ia_a.ku .ana la oia i pio na ka hana ino i;ra me ku anunu. Ua'manaolana o Hawaii," kona mau Alii a me na makaainana, e»ppho nie ka hookeie ana'i ke ola o ko kkou Aupuni e like me ko lakou manao iho, me ka hooko ana, aoie j wale iin ke ano hejiana, aka, nie ka hauoii, i na makemake a pau o ka nohona Kristi tno naauao. Aole 1-oa o lakou makemake e hoopilikia i kekahi ola hookahi. Aole o lakou hookipaina manao ino i kekahi mea, *aka, iirt iumwi aku i k-i poioai kaulike o ka Iiookipa aloha qpa ke ano hiiinai a maloimaka i ka poe a pau e kip i mal ana ma leona mau aekai. Ua nana nku na Alii a me na rrmkaainana pu i ke kuokoa o ko lakou alna ma ke ano^ he momi hemolele waiwai nui. He mahaolana ko iakou e hilpoi inakeo "ia Anea • a waiho aku me ka jnaeinae a poino ole malalo o ka malama a«a a ka lakou mau mamo; a oia hoi ka lakou i manao ai he hookopono ana i na hana pili Aupuni. No iakou iho, 'āole o-lakou ake nul i na hanohano a me na nani oi ae i ko ka mea i loaa ia lakou. Aoie o lakou makee no ka waiwai a me ke kauiana, koe wale iho no ke kaulana no na ha« na iokomaikai a me ka oiaio; a ina e pakaha ia ana ko lakou aina i ka la apopo, a e li.lo feo lakou kiipkoa; a ke poloai ia mai iakou e iphp;:|ppa.<#:tt malaio o kekahi Aupuni e, e hooie paa aka,uo%uanei .lakou; a e like ana " ka kkou mau p«le oiai iloko o ko lakou ano hou o ka ehaeha, e lilee ana ia me ka kahi iole o koauka, penei : :y:v . " E hmwi kpu viai ia'u i kau kulnulaau oliaka, He ona fmh I apana pūm^ Mē ka lanaWla. 1 ' k7