Ka Holomua, Volume I, Number 2, 11 October 1913 — KA MOOLELO WALOHIA O HAINAKOLO KA UI O WAIPIO AME KA WAI O HIILAWE [ARTICLE]

KA MOOLELO WALOHIA —o— HAINAKOLO KA UI O WAIPIO AME KA WAI O HIILAWE

Kakauia e KA-LAMA-KU-I-KE-AU KAAHIKI

MAHELE V. KA HUAKAI IMI ALOHA I KA AINA O KUAIHELANI ( Hoomauia.) "Mai hopohopo oukou no ia mea," wahi a Kaauna i pane mai ai. "Aole paha e kapoo ka la o nei la, o ko oukou lawa like no ia me na eheu manu a me na hulu manu puweuweu, a lelele oukou me he mau pulelehua ala. E auau aku kakou a kiei i ke owawa nui mamua aku nei e kau ana ka lae loihi, a ilaila oukou e noho ai a hoi mai au mai uka mai o ke kuahiwi me na ohu o oukou." Oia kiauau hoauau ko lakou nei, e au ana e au mai, o na lima o na wawae, kela ka'ukoe, keia-ka'ukoe, o ka hehi o holo hoea ana lakou nei i ka moio pali e nana ala ia lalo o ke awawa kupolua o Waimanu. A malalo o kekahi kumu lehua nui hoonoho iho la o Kaauna i ua poe kaikamahine nei ana me ka olelo ana aku: "Eia au ke hele nei i ka nahele e imi i mau eheu manu e ohu ai oukou a kau ka iwa he la makani. Ae; aia ka'u wahi e hele ai la i kela uka waonahele lipo i ke anu e pohina mai la i ka uwahi a ka noe. A eia ka'u kauoha ia oukou e a'u poe kaikamahine: I hele au i ke kuahiwi i ka uka kapu, a i ike oukou i ka pua o ka uwahi i ka lewa iuiu a hina i kai nei, e hoomanao iho oukou ua loaa ia'u ka'u mea e auwana nei i mau eheu manu e paku'i ai malalo o na poohiwi o oukou. "Aka hoi, i nana ae oukou i ka pii o ka uwahi a hina i uka o ka lipolipo o ka nahele, o "Kauwahipi'oikawao ka hoi ia, he hoole ke ano o ia, alaila, manao iho oukou ua nele au i na mea e pono ai oukou, aole i loaa ia'u ka hulu manu ame na eheu luheluhe e lele ai oukou. "O kela uka e waiho mai la, o Kaaunahako'iwailani ia. He wahi hoolulu kela no na manu Iiwipolena o ka nahele, a oia ka'u wahi e pii aku ai. Nolaila, i ike ae oukou i ka uwahi pi'o i ka wao, i ka uka mehameha kanaka ole elike me ka'u i hoike aku nei ia oukou, e manao iho oukou ua hoi nele au i ke kula loa o Malama. A na oukou no ia e a'u mau kaikamahine e imi aku i alahele e kau ai oukou iluna o ka waa o ke kaikuaana haku o oukou." Honi mai la ua wahine ehu nei ma na pou ihu waliwali o ua poe kaikamahine hookama nei

ana, a huli ae la a pii aku la no ke kuahiwi. Oia hookahi wale no ia e kuoe hele nei i ke ala, hookahi mea hoolono o ka leo hone o na manu. O ko ianei pii ia a hoea i uka pono o Kaauna, o kona noke aku la no ia i ka hopuhopu lima i na manu oia wahi. Aole i liuliu ia noke ana aku ona i ka hopuhopu, aoe i kana ua mea he manu. Unuunu iho la keia i ka hulu a ku ka puu, hele aku la keia a ha'iha'i mai la i ka au-au-ki opiopio a hana iho la i mau hoomaloeloe no na eheu manu ana e hoi aku ai e kapili i ka poohiwi o na kaikamahine. I ka makaukau ana o na mea apau, o ko ianei ho-a ae la no ia i ke ahi. O ka punohu o ka uwahi ke wili ala ka puahiohio a pii iluna o ka lewa. A ke ike aku la o Mailepakaha ma i ka pii o ka uwahi me ka pihoihoi nui o ko lakou mau noonoo, ke ike pu mai la nohoi o Hainakolo ame Mailelaulii i ka pii o ua uwahi nei a kupololei, aole no hoi i liuliu iho, o ka hina no ia o ua uwahi nei i kai o ka wao laau. A olelo ae la o Mailekaluhea i kona mau hoahanau: ''E! nani i wale ko kakou pomaikai. Aia Kauwahipioikawao a ka makua hine o kakou i olelo mai ai ke moe kokolo mai nei ka uwahi o Kula i kai nei. Loaa ka hoi na aahu manu me na eheu o kakou, a lele kakou iluna." A o Hainakolo hoi, ua kau pono loa mai la kona mau maka i uka nei o ka aina a ike mai la oia ia Kaauna e hana ana i mau ekekeu manu, a o kona wa no ia i kau mai ai ia Kaauna, penei: Ike wale ana au ia Kaukini Ia kini lawaia. manu i ke awakea Ke na'i mai la iluna o Kaauwana He uwahi ka upena e hei ai Ke kapeku la i ka noe o Pokahi Ahele ka wahine i ka i'a manu Kuu manu hoi, o a'u manu O kuu mau pokii kaikaina aloha Hookino manu ana oukou la A he manu —kuu manu hoi e— Ike i ka wai la, luhe paha auanei. I ka makaukau pono ana o na aahu manu o Mailekaluhea ma, hoi mai la o Kaauna mai uka mai me ua mau eheu manu nei, a loaa na kaikamahine, a hoouhi mai la i ke kapa o kela ame keia kaikamahine a paa me na ekekeu. I ka paa ana o na eheu o ua poe kaikamahine ala o ka wailele o Hiilawe, ia wa i kilohi mai ai o Kaauna ia lakou apau mai luna a hala ilalo, a olelo mai la: "Ua maikai na eheu me na hulu kikala o oukou, a o ka hulu pue weuweu nohoi malalo o na poaeae. Ua ku na mea a pau elike me ka'u i makemake ai. Hookahi a kakou hana i koe, oia ko kakou iho aku a lalo

aku nei la, alaila luu wahi wai oukou. "A pau ko oukou luu wai ana, hoaumoe kakou i keia po, a kakahiaka ia, imi nui i ke kaikuaana o oukou. A penei oukou e hana ai: "Ma ka aina oukou e lele ai. Aole oukou e kau koke iluna o ka waa o ke kaikuaana o oukou a hoea i Oahu-a-Lua, ma ka huli Koolau oia mokupuni, i kahi i kapaia o Puuiniki, ilaila oukou e houluulu a e hoakoakoa ai. A ke ike oukou i ka waa o ua kaikuaana ala o oukou e hele ae ana i ka moana, o ko oukou wa ia e oho like ai mailuna aku o ua puu nei a lele aku no luna o ka waa. "I keia po a ao, o ka'u hana e hana aku ai no oukou, oia ko'u hoomahanahana pono ana i na eheu o oukou mawaena o na oloolo u-ha, i oolea pono, a hiki ia oukou ke upa'ipa'i a lele nohoi elike me ka lele ana o ka manu. Pau nei mau olelo a Kaauna, iho aku la lakou nei a hoea ilalo, ua molehulehu iho la. Ike aku la o Mailekaluhea ma i ka lana hala'i mai o ka wai, olelo nui aku la i ka makuahine ia Kaauna: "Aia ka wai la ke lana mai la. O ko makou wai paha kela e auau ai?" Ae mai la ka makuahine, o ko lakou lele kuho aku la no ia iloko o ka wai me na eheu manu no o lakou. Luhe iho la na eheu o ua poe manu nei i ka wai, kani ae la ka lakou aka me ka noke nui ana i ka hauwalaau. Ia lakou e auau ana a e noke nui ana hoi i ka akaaka, lohe aku la na kanaka o na hale e ku kokoke mai ana i ka akaaka a nei poe iloko o ka wai, naholo nui mai la e nana i nei hi'uwai ahiahi o ke ano molehulehu. Ike mai la lakou me ke pahaohao nui i ka luu a nei poe manu a ka nunui launa ole o na kino. A olelo ae la kekahi mawaena o lakou: "E! lapuia hoi ka wai o kakou!! Eia o Halulu ka manu o Kiwaa me kona mau kaikaina manu, ke luu mai la i ka wai o kakou. Eia ka! he wai keia no ka manu o Kiwaa." Ua manaoio loa ae la keia poe kanaka, he poe manu hookalakupua io no keia e auau nei i ka wai o kahawai o lakou, a naholo hou aku la lakou iloko o ko lakou mau hale me ka piha makau ame ke pihoihoi. Ninau mai la hoi ka poe i koe aku iloko o na hale: "Heaha hoi keia nunui launa ole o ko oukou mau hanu?" Pane aku la keia poe: "Kahaha! Ua lapuia paha ka wai o kakou. Aia na uhane manu o Halulu me na kaikaina manu ona ke auau mai la iloko o ka wai. Eia ka he wai keia na ka manu." E kuu hoa ha'iha'i lau olelo, ua oleloa ma keia wahi o nei

moolelo, mamuli o keia auau ana o keia mau kaikaina o Hainakolo me na aahu kino manu o lakou i kapaia ai kela oawa, o Waimanu. Oia hoi ka wai a Halulu ka manu o Kiwaa. Oia auau ko lakou nei apau a hoi ae la a ma kula, olala iho la i ke ahi a ka makuahine i holapulapu ai no lakou. A pau ka lakou nei olalala ana, koi mai la ka makuahine e hoi lakou i kahakai e hoaumoe ai, a ua ae aku la nohoi lakou nei ia manao. Iho aku la lakou nei a kahaone, haule iho la hooluolu me Niolopua. A ia lakou ala e pauhia ana i ka hiamoe, oia ka wa a Kaauna i haawi iho ai i kana mau hoomahanahana ana i ko lakou mau ahu manu, ma na upoho poaeae kekahi, a ma na upoho nohoi kekahi o ka u-ha. Mai ia wa nohoi a ao, o ke oolea maikai no ia o ua mau eheu nei. I ka oili ana ae o na kukuna o ka La maluna o ka ilikai, holo aku la o Kaauna ma na pali kahakai o Waimanu e paku'iku'i opihi ai, e ola'o limu, e ohi'u hua ina ai me ka wana, a o na heepali mai la no a ku i ke alo o na kaikamahine. "E noho oukou e hana i ka i'a a kakou," wahi a Kaauna i pane iho ai i na kaikamahine, "a e hele ae au i kauhale kamaaina o nei kaha e noi wahi kilu ai na kakou. O ka opu aloha mai i "ke noi, loaa kahi miki ai, ola kakou; a o ka opu aloha ole no hoi i ka leo, koe no kana. Na ka opu ka ai, a na ka ai no hoi ka opu. "Nolaila, e noho oukou, a e hele ae au i ai na kakou. A e hoomanawanui nohoi oukou a hoi mai au. I hele au, ea; e wehewehe oukou i na ahu manu o oukou." Ae aku la na kaikamahine, a ia wa i haalele mai ai o Kaauna ia lakou. Hele aku la ua wahihe ehu noho makalae nei o na pali hulaana a hoea i ka hale mua loa e ku kokoke mai ana i kahakai. Ku aku la keia mawaho o ka puka o ua hale nei, ike mai la ka poe o loko i ko ianei ku ana aku, pa mai la ka leo kahea e komo aku maloko. Ae, aku la nohoi keia. Komo aku la keia a noho iho la ma ka aoao akau o ka puka. Pane mai la kekahi wahine e noho ana iloko: "Malihini ea?" Olelo aku la keia: "Aole no au he malihini no keia mau hono a me keia mau lae kahakai, he kamaaina no. Eia nae, akahi no ko'u la o ka hoea hou i keia mau oawa. He wahi manao hoi ko'u o ke kipa ana mai la i ko oukou kauhale nei, i hele mai la keia e noi aku i ko oukou oluolu i kau wahi kilu ai a oukou. Ua hele keia a pololi e noho aku la."