Ka Holomua, Volume I, Number 3, 18 October 1913 — KA MOOLELO WALOHIA O HAINAKOLO KA UI O WAIPIO AME KA WAI O HIILAWE [ARTICLE]

KA MOOLELO WALOHIA –o– HAINAKOLO KA UI O WAIPIO AME KA WAI O HIILAWE

Kakauia e KA-LAMA-KU-I-KE-AU KAAHIKI

MAHELE V. KA HUAKAI IMI ALOHA I KA AINA O KUAIHELANI ( Hoomauia.) Ae mai la na kamaaina o ua hale nui me ka olelo ana mai: "He oki loa hoi kahi kilu ai. E aho i hookahi au kumau poi lehua. Malia he mau hoahele kou, lawa hoi ka ai ana iho. A i wahi i'a paha kekahi, i kohukohu aku hoi ka miki poi." Hoole aku la keia: "Aole. Ua hele aku nei hoi au i ke ku'i mau wahi hua opihi, me ka ola'o mau wahi hua wana i kahakai, a he mau wahi lau limu mai nei. Ua lawa i ka i'a. O kahi miki ai no ko'u mea pilikia. Aole nae hoi owau wale no, aka, he mau hoahele ko'u." "Ina hoi ha pela, e aho ko oukou hoi nui mai a pau i ka hale nei, a i kauhale nei e paina nui ai," wahi a kekahi wahine i pane mai ai. Ae aku la keia me ka olelo ana aku: "O ka pono io kau. E kii io ae au i ko'u mau hoahele. A o ka'u nae hoi e kahoahoa wale aku ia oukou, oia neia; i hoea mai au me o'u mau hoahele ianei, mai hookanikani pihe wale ae oukou." O ko ia nei ku ae la no ia a kii i na kaikaimahine i kahakai. Ke ikaika loa ae la ka o ana o na kukuna o ka La maluna o ka ilikai. O nei poe o ka hale a Kaauna i kipa aku ai, he poe no lakou i ike i na aliiwahine opio o Waipio, na haku aliiwahine hoi o lakou; eia nae, aole no lakou i hoomaopopo i ko lakou mau ano pakahi apau. Aole nohoi o Kaauna i hoike aku imua o ua poe kamaaina nei, o kona mau hoahele oia na aliiwahine opio o Waipio. Hoea keia i kahakai, ua pau ae ka ohiu opihi ana a ua poe kaikamahine nei, a pela hoi me ke kakaka ana i ka limu a lakou, koe na hua ina me na hua wana ame ka hee-pali. Ike aku la keia e waiho mai ana na ahu hulu manu o ua poe kaikamahine nei. Aole keia i kamailio aku ia lakou i ka olelo, o ko ia nei hopu iho la no ia i na ahumanu apau a paa mai la ma kona lima. Iloko o ka wa pokole loa nalowale aku la oia ma ka lae kahakai e hele ana ma ka huli ma Honokane-iki a me Honokanenui, a hoea loa i Pololu. I lawe keia e huna i na ahumanu o na kaikamahine iloko o kekahi ana

iluna lilo o ka pali. Hoi mai la a hui me na kaikamahine, ia wa olelo aku la keia: "E pii kakou i kauhale kamaaina. Ua koi mai nei na puuwai aloha o kela hale ia kakou e kipa aku ilaila." I ko lakou nei hoea ana aku ma ka puka o ua hale nei, ua hoopioo nui ia ae la ka noonoo o i a kamaaina i ka ui launa ole o nei poe kaikamahine i hoea aku i ko lakou hale. Kahea mai la lakou: "Komo nui mai maloko nei. Eia ka hale. Mai hoowahawaha mai oukou i ka piha lepo o ko makou wahi opu weuweu hale." Kokomo nui aku la lakou nei iloko o ka hale. A no piha ui loa o Mailepakaha ma, ua pili pu iho la ka hanu o na mea a pau o loko o ka hale. Ua hoomaopopo mai la ua poe kamaaina nei, aole keia poe kaikamahine a ka ui nui wale he poe no ka papa haahaa, aka, he poe alii nui a koikoi maoli lakou. O ko lakou mau kulana ame na hiohiona a na kamaaina e ike nei, he ku i ka hanohano ame ka ihi kapukapu. Ia wa i kokolo mai ai kekahi wahine a loaa na puolo a Mailepakaha ma i hana ai i kahakai, oia ka opihi, ka ina, ka wana, ka limu ame ka heepali. A o na poe e ae o loko o ka hale, hoomakaukau mai la lakou i ka ai. A i ka makaukau ana o na mea apau, ua kahea mai la ua poe ala ia lakou nei e neenee aku no ka papaaina. I ka wa a Mailepakaha ma i nee aku ai no ka nuu ana i na ono makamaka hou oia kakahiaka me ka poi uouo o Kamaoha, ua kauoha aku la lakou i na kamaaina o loko o ka hale e neenee mai e pa na pu lakou, aka, ua hoole mai la na kamaaina. O Kaaunaikahakoiwailaniikeaouli hoi, pane mai la oia i na kaikamahine: "O oukou ke ai, a e hele ae au e nana i na wahi, opeope o kakou a'u i lawe aku nei e kaulai. E ai nohoi oukou i ka ai a na kamaaina o kakou, a na oukou nohoi ia e hoike aku i ko kakou mau makamaka nei i ka hua o ke ola. A pau ia, ea; e imi ae oukou a loaa au i ka lae kahakai." Huli ae la oia a kamailio aku la i ko ka hale i ka olelo ana aku: "O ke aloha no ko oukou, o ko'u hele keia, aole au e hoi hou mai ana i kauhale nei." A ia wa puka aku la o Kaauna mailoko aku o ka hale a iho aku la no kahakai. O Mailepakaha ma nohoi, ai iho la lakou a maona. "Ua maona a ua piha makou i ka lokomaikai o na kamaaina o Kamaoha nei," i pane mai ai o Mailepakaha. "Ua ai iho la makou i ka ai a ka opu aloha, a ke hilahila nei makou i ka loaa

ole ona wahi alana na makou ia oukou. "Aka, eia ka makou kauoha ia oukou, i noho oukou a i manao e hele i Waipio, alaila, e hele pololei oukou a ka hale o na'lii, a hai aku ia lakou i ko oukou hale nei i hookipaia ai makou. O makou nei la, o makou na kaikamahine a nui olaila, oia o Kuaikauakama ame Hinaaiulunui. O Mailepakaha ko'u inoa, o Mailekaluhea ko iala, a o Mailehaiwale keia, e luhe mai la na pua o ke kula. O makou na kaikaina o Hainakolo ke pookela o na ui o ka wailele o Hiilawe, a o ka wahine e hoao ai me Keaniniulaokalani ka ui o Kuaihelani. Ua hala aku nei oia me ia kaikuaana o makou oia o Mailelaulii, aia ka ihu o ka auwaalalua ke mau palanehe 'la i ka ilikai, a na makou nohoi e imi aku mahope nei a ko laua wahi e loaa aku ai ia makou." I ka lohe ana o ua poe nei i na olelo a na kaikamahine, ua uwe nui ae la lakou no ke aloha i ko lakou mau aliiwahine opio, a mihi nui iho la no ko lakou pakele mai pau i ka make ma o ko lakou kue mai. A ke iho makawalu 'la na waimaka o ua poe 'la no ke aloha i ko lakou aliiwahine Hainakolo e au ala i ke kai ehuehu no ka mi ana i ka ipo. Ae. Nawai hoi e ole ke aloha, a aloha ia ka hoi o Kaunuohua he wahi puu iki wale no, ame kahi wai malu o Puu i ke uki, aiwa loa aku paha keia o ka mea eha o ka manao e moe ole ai o ka po. Oiai lakou e uwe kuokuolo ana, ia wa i pane mai ai o Mailekaluhea: "Ua lohe iho la oukou i ko makou leo a i ka olelo o kahi o na alii. I pilikia oukou, a makemake ae paha i ka mea e makemake ai, e ku no a hele i Waipio i kahi o na makua ame na kupuna alii o makou, a e loaa no ia oukou. Nolaila, o ke aloha no ko kakou apau. Eia makou ke hele ae nei ma ka meheu o na kaikuaana o makou." I ua poa kaikamahine alii nei o Waipio e hoomakaukau ana e oili mai iwaho o ka hale, ku ana kekahi mau koa mawaho, a pa ana ka ninau i kamaaina o loko o ka hale: "Ea, e na kamaaina o nei hale! Aole anei oukou i ike iho nei i kekahi poe kaikamahine ui ekolu ma keia mau wahi o ko oukou mau kaiaulu nei?" Ia wa pane aku la o Mailepakaha: "O makou no paha ka oukou o ka imi ana mai nei. E aha ana o Hina i ka wailele o Hiilawe, ko makou makuahine? A e aha ana hoi ko makou luaui makuakane o Kuaikauakama? E walea ana no anei i ke kaomi malie a ka olu pakohai o ka makani Eka o kuu aina?"

Kiei mai la ke poo o ua poe koa nei iloko o ka hale me ka nana ana ma o a maanei, a ike mai la i na aliiwahine opio ekolu, o ko lakou wa no ia i moe koke iho ai ilalo ke alo me ke kahea ana ae, "E ola na alii. Ho mai ke ola no makou!" Alaila, olelo aku la o Mailepakaha: "Ua ola oukou i ke ola nui. Aka, eia ka olelo ia oukou: E malu keia hale, a e ma1u na ohana ame na opua a pau o loko o keia hle, aole e pepehiia a hao wale ia ko lakou mau waiwai. Ua laa keia hale ame na ohua o keia wahi no makou. ■ ■ ■ aku au ia oukou e na kanaka o ke alii, heaha ka manao o keia imi ana mai nei o oukou ia makou?" Pane mai la kekahi wahi koa ■, a o ke alii kai nohoi ia o ■ ■, i ka i ana mai: " E o ko makou mau iwi ia oukou e na alii kapu h ano a makou. Aneane no ka oukou ■ ■ ■ ■ ■ ■ mai nei i ke kanaka, ■ ■ ■ kauoha mai nei na makua alii o oukou, na kupuna alii o oukou, na ohana alii nohoi apau, e huli mai ka oukou mau kauwa nei a loaa oukou e na alii, alaila e hoike aku makou imua o oukou, he aloha ko hope e noho mai la no oukou, a e maliu mai hoi oukou i ka leo uwalo, aia ke ao aina o Waipio la ke hea mai la ia oukou e hoi no ke one-hanau." I ka lohe ana o ua poe kaikamahine nei i ka manao o na koa o ka hiki ana mai, no ke kii ana mai ia lakou e hoi, oia ka Mailekaluhea i pane aku ai: "Aohe makou e hiki aku ana ke hoi, oiai he huakai hele makaikai keia a makou mai Hawaii aku nei a hoea i kukulu o Kahiki. Nolaila, e hoi oukou a hoike aku i na makua o makou, na kupuna ame ka ohana alii a pau, aole na kaikamahine alii e hoi aku ana. E uhai ana ka lakou huakai mahope o ke aloha i ka hanaumua ia Hainakolo e au 'la i ke kai popolohua, i ka huakai moe-a-ipo i Kuaihelani. Aole he ipo, aka, he pokii kaikunane no no makou. I hauhili nae i ka leo o na makua, pi'o iho la no ia loko ponoi."