Ka Hae Hawaii, Volume 1, Number 13, 28 May 1856 — KA OLELO A L KAMEHAMEHA [ARTICLE]

KA OLELO A L KAMEHAMEHA

lnoiO Ki Ahahui Mahiai, ma Kawaiaiiao, ika la 19 o. Mei, 1856. ka Pere**dena a me ka pee o ka Ahakui JUd kiai Havaii: E lite mc ka olelo hooliolo i hooholoia e keia aha, ua kauoha iii au e hai aku imua o eukou i mau olelo e pili ana i na hana a' me ka makemake o keia nha mahiai. He oiaio he haak aao i»ih keia ma na aina kahiki o ke|a honua; i ka manawa c hoomnka ia’i kekahi *ha & like me keia, ;i pela hoi ma ko kakou aina hanau hei; a nolaila, mai pono, 108 na ka poe i ike a nnauao hoi rha keia hana, ina na lakou c hoike aku imua o oukou i naaMke pono ai, a e holo ui puha na hana i manaoia e keia ahahui. Aka, ma ko’u ike IDI ha ep»pio ke poo o keia aha, a he hou hoi kakou c hoomuka nei i keia hunn, ua lana ko’a manno e hoopukn opiqpio oku irnua e ookou, i keia mau olelo, e pono ai palia kii heoaakeia ahu.

4ohe hemea hou ka mahiai ma keia mau gae mina. Ua m iliiai nui ko kakou mau kupuna i ka wa kahike, & ma keia meu ua oi mku ko lakou mahiai ana i ka manawa naau p*,.*, • kmkou hoi i k«ia munawa e kapaia nelhe manmwa naauao. Kc emi nei ko kakpu makiai ana, ua inaopopo ia kakou uuku ko lakou ike i ka mahini la manawa; aka, MrInkaikmiHii iakdu i ka mahini e like me kipai alk) lakou ike. Aole lakou i ike i na nudm-ko mii, a nje na innla roffcc nui paha impiau 1«;‘ »ka, ua < inakaukau lakou i, ka IDI i np mea ai.a ine na mea kanu, t mi um hum ai he kakaikahi loa; aka, ua ONWpUpo im kmkop, ua lako keia mau mea kmou i loaa. im -lokou, a ua mahumhua no i ko Uk*tt maoawa. ; {lo*u maaao ua kakaikahi ka poe pololi i kt Mimmw«kahik o, piamua o k.akou e noho oei w&ēiumnawa, oka, ma ka maoaO ana o )uMi»kt|K>o o ikeiile ia mea o ~ka pololi, Ko ka iom 1,-ua hoohm ia mai ko kakou ike a me ko kmkou naaūao* a mo ka nui hoi o nm mem kmua he lehuleliu i lawo ia mai iwaena A Un Iio ihm Im ka mea i like ole ai keim ia wa kahiko? 1 ko*u manao, po |i dus o ko kakou mau kupuna he poe

ikaika i ka iiana, a o na kanaka i keia mau makahlki i hala ae nei ua kapaia moi lakou e na haole he lahui kinaka nmlowa, o keia poe paha o knkou, adhe o iakou inanao nui no keia olelo, aka, owau he hilahila i ke ka> poia mui o ko*u iahui kanakn he poe moloa. iMalaio o ka’mana o na ’lii ika wakahiko, iia hoomahiai n«i ia na knnaka, u no kd 1«* kou maa pafoa i ka hana malalo o na’iii ke ike pinepine nei nu i na kanaka eiemakule ua oi aku ko lakou ikaika i ka innhiai iloko () na ioi, a ua kakaikahi a ua aneane ike ole no puha au i kekahi kenaka ui, a ano ikaika i) keia manawa, e inahiui ana i na loi a me ke kulu.

Elua mea e pono ai ke ota ann o ke kino ma keia honua, akahi o ka ai, oka iua, o ka lioikaika ana i loaa ua ai nei. Aole e hiki ia kakou ke aloha i na kanaka moe wale no mn ka halo, a olioli, a makilo i ka lakou ai, a kali paha a ai ae’ka poe hoikuika i ka ai ho k<» l.ikou ohana. Oka poe e uloha ia. oka poe' i liko pu mo kekahi poe he v wale ma kekahi mau aupuni nōi, o imiana lakou i hana ma kela wahi |ceia ‘ wahif ua nele ka poe nano iakeu e hoolinmlimni inai ma'ka-la, a ma ka mahiaa paha, a ma kst ioaa ole o ka hana, ua loaa ole ka ai na kana wahine rae kana keiki, a ohana paha; eia na kanaka e alohaia. Ūa inaeipopo ia’u, o n.i kannka hoikaika i ka hana, o lakou ka poe i kunnoono. Aka, aolo paha i pili pono keia mau olelo ika mahiai. Ua manapia ma keia honua a puni, he hana keiu e lealea ai ka poe paahana o ka mahiai, mnmuao na hana • ae a pai>; no ka mea, ma kona mala mahioi oia no ka luna, o kana maii mea kami ua* ulu pono nmlalo o kona maka. Ina i ulu inaikai kana mau huli, ua hauoli kona naau; ina i olu ole, iia ilfc koke oia i ka hewa paha o kana kanu ana, a lilo ia l kumu> ao nona mahope akir. Ua like ka nana aoa ake kanaka mahiai i kuia mau mea kanu, e iike pu me kona a!oh% iHana mau keiki; iqa i ikaika, a mai ole olioli na malua; ina hoi i. ulu fono ole, alaik, ua eha lOklaua ma* nao. . .. '

Ua ike aui'na kanaka ē noho ana ma na kulanakauhale nui a’ui ike ai ina na aina Haole, ua malama nui lakou i kekahi hookahi ma ko lakou mau hale, no ka mea, aohe pa e kanu ai ka lakou mau mea kanu iloko o na kulanakauhale. Ina i manao nui keia poe i ko puaa hookahi, he nha U ko kakou mea i makemake ole ai e piha ko kakou mau pa a kuleana paha i namea kanu. Ua makemake loa no hoikekahi poe i ka mahiai, a nolnila ua hoikaika lakou i kekahi hana e ae a hikou t maHimake ole ai M«o o na ku» laoakauhkle, i loaaoi ia lakou k|(L<Ja1a t e kuai aku ai i pna mahiaii He ēlelo knuianl mawaena o na haole, na ke Akua i hana ka aipa, a na ke kanakai hana ke ku|anakatrhale. » ke an* *«ko keiīa oH|tēv 01- ato ka maikaao'hi* poe a onaa kiaaka olaila. He mkkemake ko’u makā I ka ika iha kana-

ka e hana ana. maluna o ke kuia, no ka xn€**

u& ma«»popo iu’u e iini ana ia p«e iwaiwmiaa lakou iho, a ina i waiwai ka hapa nui • .!•• •kanaka o keia lahuikanaka, ua waiwai lik# me ko aupuni, Ua inaopopo ia kakou, oO% kanaka e mahiai ana ua miiikai ko ua ikaika hoi ko lukou kino, a ua kuokam kona noho ana, a ine4<ona helo ana, a ole ko loko o kona hale, i ka pololi a vne lim wi. Aka, hookahi enemi uui e keako#oe* i ka maluikia o ka poe mahiui, oia h°i ka loa. Ua oi aku ko kakou puino i kelkTmāēphhc molowa, mamua oke pok >,he oiaio ue#Mlr . ka lau hou o. na mea kanu a kakou, I ke polioa me ka peelua, oka, o ka niolowa ue eioo i ka manawa hou o na luu, a liiki i ka roma*~ wa e oo ui na mea knnu. ■ •' 'j. He olioli ko’u manno, o kekahi o ha kana* ka oko ke alii aupuni, \ ike ana ua kokoa nui ia ka poe mahiai eke aupuni. Ina i no» ho kuoooono ole kakou inahope o ka hoo&ai* ka ana i ka mahiai i na kuleana i haawi i| mai ia ka.kou, no kakou no ia hewa. Ua hooko ia ko oukou mau kuleana. he kumu il no oukoii e hoikaika ui i ka mahiui. Ina ma kc kanu ana nialuna o ko oukou mau kuleana i na mea e kuonoono ni oukoe, a me ka oukpu ohana, a ma ke kuni ana’kui keia mau mea kanu, he mea ia e loaa iaou* kou na hale a ine ka lole hiki boi ia ouk<>u ke uku i na auhau uuku e pono ai* a e hiki ai hoi i ke aupuni, ke haa*i hou ra%l* t mau pomaikai no kakou; ina aole kakou a hana peueia, a hookuu elun a ekoJu paha lio maluna o ko oiikou mau kuleana, a na k£|a» mau lio e hana ino i ko oukou alaua; no kakou iho keii» pilikia. Inaipofol|, . a ilihune keia poe, e pono ke olelo ia Iakp9 e-Uke roe kaoielo a Hamela, ** Ua naia makou a ua ikeia ko makou • Ua haawi. mai kc aupuni i mau mea e ; wai ai kakou* a nolaila, iiiai mnlowa kifef4 ka hana i iui pouo i haawiia mai ia kakpuApl6 c ko alohaia kekahi kanakam4|toP* ke Hele pololi waie oia, e pono e M ||e pelalpa na aina e, no ka mea, aoia lT loaalioko ka hana malaila, a maanei ioi |# mii ka hona, aku, ua iiuku ka poe makeoMw eiiana. ike oukou i ke kumu o keT&iT Haahaa oke aupuni i k<>na mau ainaīlp» kaoaka anm na haoie; he aha la ke kunuio ka haole*n)Whope o kona kuai ana i kooi *i$* i puka ai a maikai ai kona aina mainua o pp kanaka? *. * # " Q ka la hookahi no maluna e kau kt kuioa kuai like no no iamiau aina o ke kuiy ana. Kia ka mea i like ole ai, ua hoikaak* kahaole i ka mahiai iloko o nā la apaul£ia tebedoma, 2 me na liebedoma a pau <# : wa. naakahily. O kakou hoi, ua hana ikpika t kekahi manawa a ua hoomaha i kekphi n»anpwa, nolaila oa poho no Jkkoi< na AaolL J i TJia 4npkAi mea oni iwaena o M#aka.mkoli; ina i hoomaki . hana p pob%%l« baalele loa oo WwK la hana, aoke e hoikaika bou, - -*• V . _ :

haole, iiui lnkou i poho i ka honmaka mun ana, ua hoikaikn hou no, noiaila ua lanakila ka haole. "O ke kumu » ko’u hoakaka ana no kein mnu meo, i maopopo ai ia knkmi i kekahi muu kiunu e holo ole ni keia hnna o ka mahiai i maopopo ai keia kotra nui mn* waena o kakou a nie na haole. Kia kekahi mea nui mawaena o kakou; ina loaa ka aina o kekahi kanaka u kanu i kekahi mau mea maluna oin aina. a komo ia mai e ka puaa, a lio, a holnholona c ae paha, a kekahi poe e ooho pu ana ma ia walii, niai'la o ka hnalele bo ia o kukou i ka mahiai a liele koke e hoo pii mahope o ke kanuwui a nui loa nu la e lilo ma ia hoopii ana a haalele i ka mahiai; •ka, o ka haole hoppii no, « hana no, a noonoo i na mea c pau ole ai kana mau inea ka nu ina holoholona. He paa ka mnnao oka haole, a nolaila ua hoikalka oia e hana i pa mawaho 6 kona kuleana n.paa, nlaila ua oluolu kona manao, a ua h<>|o kaha inahiai ahn ; ma ka hoikaikn ana i kinohou o ka haole un .;.'pom«iVai oin; nolaila, he kupono ia knkou v fce n«t»& aku i na haole mahiai, a e hoohnlike aku mahope o ka lakou huna ana i pomaikai ii kaWu. ■*' K6 ka makemake nui o ko ke Alii aupuni e hok) ka hana u ka poe mahiai, nolaila ua hoopuka ia’ku kekahi kanawni e konu uupuni imna p.n’a hale Blia»lelo ( .c kuai i inokuahi no aupuni i mea o4iiki wawe mai ai n» mea kanu a ka poe mahiui ma kalu oiilo koke ai ia mau mea a i maloo «le, n palahu ole paha na mea kanu a lakou i ka luwe ia ana mai.— Aoho e makau ia no ka poho, no ka mea, oia hoi 4 ka manawa kupono lon no na mokuahi. No keia men no, e hoiknika nei ke aupuni o eli i ka nuku a me ke awa o ’ Honolulu nei, i korno ai na moku nui, i poe nana e ai, gc lawe aku paha i na mea kanu a kakou e kuai aku ai, nole keia poe moku ouf e holo nna i kela wahi keia wahi o keia pae aina e iini i uuln, a i moa, a palnhu paha, no ka mea e liala h>a anei ko lakou manawa, aka, he mea hiki ia*4nkou ko koino mni ma * . ko awa o Honolulu nei, a ua loaa koke kela ipeei keia mea ia moku, nolaila, e iko ieoke kakou i kahi e lilo koko ai o ko kakou mau

lftoa knnu ' No k»*ia manno*paipai no ka mac haaui ana ko aupuni ia kakou i ka i i puu dala t j, hiki kf * S«|fkakn pono ia ka makēmake o k© oupuni koia kanaka i hoikaika a t lai na mea kanu i oi o kamkikkl, iepiia I mea no e holo hana, *~v& fisik€ make ke aupuni e lrana n$ glanui u n>e na iiapo, aka, Utt*mafomako dfē poe maieaamana e hana mafuna o riil SSwrl riL ’ ' ie h ncu hi ho na lSna t|ke aupuni aka, no ka poe n5. aole paha e hiki ia*u ke hefii i na pomaikai a pau a i manaj ai no ka pooo o mea o ka nialiiai, o hala loa ko ooiou 'mana wa. 'E nana i ka nui -o keia hana a kakou e hn pai aei. Aofe enemi ai«o pio olo e like me ktj »pemi a knnaka Hhwaii e manao ai e kaua D&ua ānH lakou me lakou iho. Mo neiu olelo ui iloko o lakou* \}o aina no koaiakou, he maikai ka lahi muluna, he maiM hoi ke aupuni, ua lako kakou i kela meft aku lioi, ua lilo iu mau pono i mea 4iI no ko kakoa molowa. Aole i oj ka pono o ko kanaka molowa i ko ke ksinakg lima £ hiki n<* ia ia ko hana ina he hjuM» aka/o ka noho wale kana i |īāwinco makēhēwa ka hfu%i aka ake

Akua i inau liina nona, noln oia e pilikin kc <>ki in ta mau iiiMnnmnniilim» waiho wnle. Mui manao oukou iie mea pilikia ku iuina i k« poe i man. Ua pili nui kein olelo i na linha a kanaka i Inma’i.imi na mahinuai o lakui. Hc vCahi lulii no i kinohou, » halu ia manawu, a»»le pomuikni ke kanaka h«na ke noln» wale iho no. Ina nole hana, pau koke m> ka oluolu o kona mau aa, ano nioh.wa kc kino. O kona mau h<-Ia i lilo ai ika noho oluolu a ine na liana lealea, ua oi kona pomaikai mnloko o ia rnau hola hoomaha, mainua o k» pomaikiii i loau’i i ke kanuka inalowa i kona noho pālaualelo anamai kakahiaku nni a pn. ) k -’u milnaw» e ike ni i kekahi kamika nui a ikaika e pepn ana i ka wa e uiekie ai ka la iluna, a e nana «na paha i na wahine e kui lei ana, a e koao ana paha iha kaao kahiko: