Ka Hae Hawaii, Volume 1, Number 14, 4 June 1856 — KA OLELO A L KAMEHAMEHA [ARTICLE]

KA OLELO A L KAMEHAMEHA

Imua o «a Ahahui Maiiiai. ma Kawaiahao, i ka i.a I!) o Mki, 1856. [Ma ka Helu 13 ka hapa mua.'] I ko’u niahawa e i keia maa inea ua aneane au e hoopukh i ko’u manao, e aho paha ina he aina inoino ko kakou, he aina wi, i hana mau ui na kanaka i na manawa a pau loa. Ua hilahila au i ka rnanao ana. ua waiwai mi kanaka a kuonoono hoi ina na ainu ino, a ma keia aina* maikai, kahi i u!u wale mai ai.ka waiwai, ua ilihune no. No ke alo'ha ia kakou keia mau olelo, aole e hiki ia’u ke huna i ka oiaip. . Aole au e imi ana i na olelo ano e hoolaulea ai. Eia ko'u rmm;»o, ua lilo loa kekahi poe o kakou i ka palauulelo, aole no he wahi kumu e lana ai ka rnunao e pomaikai ana oukou ma keia hope aku, aole e pii ana ko oukou waiwai a rne ko oukou mahaloia mai e na lahuikanaka e. Inae loaa ka waiwai ia -kakou i keia manawa, he waiwai hooilina paha ke loaa, ,o ka waiwai o ka poe i make; aole i waiwai mahope iho o ko oukou hoikaika ana. Aka, e ninau aku paha au, ua noonoo anei oukou no ka hope o keia mea?. e like na keiki a kakou - i ka palaualelo me kakou na makua,, i ka wa e lilo ai na keiki a kakou i kanaka makua a oo, heaha anei ka hopenao keia laa he poe waiwai oukou, a ualako i ke kumu e' hoolimalima ai i na haole a me na Pake uuiau paahana e mahi. malalo o oukou, inu pela, ua pono maoli no ko kakou noho wale, a rae ko oukon ao oie aku i na keiki e hana nau. Aole au e hoohalahala i ko oukou ilihune; maiia paiia ua ilihune ouUou no ka ike ole i na hana e waiwai uii Ua hookmnu ia hoi keia aha i mea ao no oukpu, i kumukuia ma ka mahiai. Ua oi ka lana o ka manao np na kanaka a makau ole nae i ka hana, mamua-o n& kahaka > loaa ka waiwai me ka malowa pu. E emi no ka waiwai o ke kanaka malowa i kela mnkahiki a i keia makahiki. ii pau loa, alaila o ka makilo wale no.kana e hele ai i kela hale a i keia hale i pan ka pololi. iaa e hana aku na kanaka ia ia e. like me ka pono a ma ke aoo kaulike, aole lakou e hanai ia ia, Ua loheoukou mamna, mai ka waka mai 0 ka Moi, i ka ponpolwwkar kokya ana i ka poe molowa me ka kaawi Ke mke-

make nei au c hoomanao oukou no kelaolelo, no ka mea, aole makehewa ka liai pinepine aku i na ololo oiaio a kuponō. Ina he kanaka hoikaika oe, a ua hana no mai kakahiaka a po, a i ke ahiahi i kou hoi ana i ka halo, aia malailā kokaiii kanaka e makiloana paha a e kali nna e ai pu, i pau ia ia ka ai au i lawelawe ai nau, a na kau wahine a mau keiki palia. Aole anei e hiki ia oe ke olelo ia ia ihe neia, la’u e hana ana ma ka welao kala me ke kahe o ka hou o ko’u lae; ia’u e kulon ana ilalo n eha ko,’u k.ua; ia’u e kanu una i ka huil a puu ko’u poohiwi, mahea oe ia manawa? Eia ko’u, e hele ne pela! Aole anei i like ka maikai o kou mau lima me ko kona mau lima? No ke aha la hoi e oolea ui kou lima i ka hana. Ua manao nui kakou na kanaka Hawaii i ka inoa aikane, °a i ke kapa la mai he kanaka lokomuikai; ina aole kakou e haawi akii i ka ai i ka poe palaualelo, alaila knpaia mni kakou i ke pi. I ko’u inanao,’ aohe kakou e poino rna ke kapaia mai e ia poe he kanaka pi. O ka pi i na kanaka lapuwale, o ka lokomaikai no ia i kau wahine a rnc ka olua mnu keikh Ina e loka ole ka ai nia ka noi nna, a maopopo i ka poe malowa o ka hana wale no ka mea e loaa’i, alaila e ike auanei kakpu e hana ann kela kanaka keia kanaka i mea e pau ai ka poloii. Alaila hoi e hiki no i ka poe hana mau ke hooulnulu i waiwai no lakou iho.. Ka mahiai—oia ka kakou olelo, a o kona ano, ka hoi*hua ana o ka lepo i kona mau hua* i ola’no kakou k Akq, ma ka olelo haole, elua ano o keia hua, o ka mahini kekahi, a o ka hanai holoholona kekahi. He mau hann keia ua hui ia. Me neia, ua kanu no kokahi kanaka i kona loi ai, a i ka manawa e oo ai, ya hele oia e uhuki a kalua, aka, ua ino no ke kauwahi, ua loliloli, a poho ole i ke kui ia. Aole nne e pono ia »a e kiola wale i ka nī i ino, oia kana e haawi nku i kana maiii puaa a mōa paha. Pela i hui unku ia’i na hana elua maanei. Aka, ua inii loa ka mahiai a me ka hanai holoholona ma na ainn e, kahi n ka poe i ike i na mea e nui ai ka loaa maloko ae o kekahi apana aina uuku. Eia kekahi rula nui, mai malama i na mea makehowa. Ina ua lawe ka ai no ka puaa hookahi wale no, aole no e hanai ka poe i ike i keia hana i na puaa eiua. No ka mea, ua oi ka maika» o ka puaa hookahi i momona, i na piioa e lua i wiwi. Aole hoi lakou e ae i ke kukuiuia o na lio a me na piula maluna o na aina*o lakou. We neia ka lakou olelo, Ina e malama ia keia mau holoholona no na makahiki ekolu a eha paha, alaiia kuai ia, aole no e l»»aa ke kumukuai e pani ai i ka luhi a me ka lilo oia mau lio. Nolaila lakou e hookaawale ai i na lio, a piula pahamai ko lakou aina aku. a e Uanu no i ka lepo, i leaa ka ot, a e hoolilo i ke kauwahi, o «a ai la i mea hanai i na holohokma kupOfKO. Ua nkaka no ia’u aole o oukou aina e hanai ai i na holoholona he nut; aka, ua ka nikikai o ka haoai apa i km poaa mamaa o ka milama ana i ka lio l ka Popehi

no i kekahi a koe no kekahi, Uamau no kn makemake o ko Honolulu nei poe haole i ka hua moa, a ua' nui loa no ke kumukuai o keia mea. No ke aha la oukou e malama ole ai i na moa i loaa ka hua?- O kn poe i loaa ka aina mahuahua, e hiki no ia lakou ke hanai ina kao, hipa, pipi; aka, ina ua nele ka manao e hana a e malania me ka luhi i ua mau holoholona nei, eia ka pono loa, e haalele i ka manao e hamii. Ua inanao kekahi poe # aia a nui na holoholona nui ka walwai. . Ina ua lohe ia kekahi kanaka ua loaa kpna mau lio eono a ewalu paha, ua kapaia oia he kanaka waiwai maoli. Eia nae ka pono, oka ninau aku me neia, Pehea la ke ano o kela . mau lio? Heaha ko lakou kumukuai ke kukalaia? Ua oi ka maikai o ka lio hookahi mamua o na lio ino he umi a oukou e manao nei he wai\yai. Pela no ka puaa. # Ina he manao ko oukou e hanai i puaa. eia ka oukou e hana’i, e Imi i puaa maikai, no na ohana pnpa e momona koke ana me ka hapa o ka ai. E momōna na puaa ekolu o na ohana maikai i.ka ai i lawa ele i ka puaa hookahi o na ohana inō. Nolaila, e nana a hoopanaau ika hana o ka poe i ike i ke ano pono oka hanai ana. He mau puaa maikai ka’u, aka, aole au e haawi i kekahi o ka’u mau puaa maikai no na puaaino he umi a e hanai ia nei e kekahi poe, Aka, ika manao pka poe ikeole he oi loa ka pomaikai o na puaa he umi mamua o ka puaa maikai hnokahi. % Oka hipa kekahi. Ua lawa ka%ina o kekahi rnau meamawaena o oukou no ka hnnai hipa. Eia hoi ka pilikia malaila, oka makemake o oukou e nui na hipa a e uuku kalahi. Aole au i ike i kekahi kanaka maoli e oki ana i ka huelo o kona mau hipa keiki, a e olei ana, i ko lakou Kulu i na makahiki a pau, a e kukulu pinepine ana i ka pahipa ma kalii hou iloaa kahi maikai e moe ai i ksrpo. E hiki nō in oukou ke imi no ke ano pono ,o ka malama ana i na hipa, ina he manao ko oukou e ike. Oia mau no ka makemake ia o ka liulu hipa, he niea lawa ole ia i ka poe kalepa. Owau kekahi mea hipa, aka, ua malumaia ko’u /nau hipa ma ke ano haole. Ua lilo ia i hana okoa. Eia ka hope, ua maikni ka’u mnuhipai ka navife aku, a e nui nna ka loaa mahope e like me ka nui o ka lūhi. Aole au i hoolana i ko*u maoao, e loaa ka waiwai me ka hōUiaika o)e. Aole iu .9 olelo loilii ito na hnHkkka mea, aole ko|N>no ka pipi i ka amatR|Pb, aka, ina he aina i mahuahua ko kekalii o oukon, a e oia e hanni hipi, eia ka’u, e hanai lio, |t luh.i nae a me ka mahuna poim e haiMi fL E kiai i na pipi, a e kukulu 1 pa,. nao ma ka nui o ka kt wai. Ua oi ka pono o a i laka, a makemake ia e " mamua o na pipi ahiu, wiwi hakratalu.B pono oukou ke hilinai ma keia mau olelo, oo ka he mau pipi ka’u a e kamailio anm au no ka’u mea i ike. Eta ka oukou e maneo ai no keia wahi o ka’u olelo, 1. Ao|e no i nui ka waiwai ma oa holoholoo*

ka helu ana o nafoo, o ke ano maikai o ka holohōlona ka mea nui. 2. Ina he manao ko kekahi e puka oia ma ka hanai- ana i na moa, puaa, kao, hipa a pipi paha, ma ka hoikaika ana wale no o holo ai kaf- hana, a me ka malama ana a kiai mau ana mai ka la X o Innuari a hiki i ka la 31 o Dekemaba 0 na kanaka opiopio o keia mau la ua kaukai lakou i ko lakou ola na iia elemakule e imi ka lakou ai, a ua ai iho lakou me ka hilaIiila ole. O keia hana ua kue ina kanawai 0 ke Akua, no ka mea, i ko kakou manawa opiopio ua malama na makua ia kakou, a nolaila i ka manawa eoo aia nawaliwali lakou, e pono ia kakou na kanaka opiopioe uku aku ia Iak*u aole ma ke kumupaa wale no; aka, ma ka uku hoopanee pu. ■ ' . 1 ko’u manao, aohe e holo koke ana ka hana i manaoi;i e keia aha i keia manawa; no ka mea, aohe i maa, a i ao pono iana kanaka ui a me na kanaka opiopio o keia hanauna i ka hanu d kela manawa keia manawa. Aohe paha. e pohiaikai nui keia aha i na kanaka o keia hanauna, a nolaila, o ka kakou hana i keia manawa, o ka paipai, o ke ao aku i na Hawaii hou o keia hanau aku i ka pomaikai o ka hoikaika i ka hana, e ao i ko lakoo manawa opiopio i ka mahiai, alaila, aohe e like na kanaka Hawaii o keia hope aku, ntfe na kane a me na wahine o keia hanauna. Nolaila, ua lana ko’u manao o ke ola o ka lahui Hawaii ina keia hope aku, o ka ike o ka kakou mau keiki i ka pono o ka hoikaika ika Iiana. Ina maa na keiki a kak<Su i ka hoohana ja i ko lakou manawa uuku, alaila, ina i nui a kanaka makua lakou, uole e hiki ia lakou ke noho wale. Nolaila, e noonoo kakou e na makua i neia manawa; jna aohe oukou i hoohanaia i k.o oukou manawa opiopio, e hoomaka koke i ke ao i ka oukou mau keiki i ka waiwai o ka hana mau 1 na liola a pau, a me na la a pau o ka ma'kahiki. oukou i ike ole i ka heluhelu a me ka palapala i ko oukou manawa opiopio, e ao koke i ka oukou mau keiki i ka palapaU; ina oukou i ike i ko oukou naaupo, e imi i meae naauao ai ka oukou mau keiki. he o*ū manao e loūa ka naanao ma ka hele ana 6 na keiki i keliula himene, no ka mea, he hoomaunauna nfamiwa ia i hoaponoia. Aka, o ka naauao i ko’u inanao, o ka mahiai 0 na keiki ma na loi, a ma na kula pahainalalo o kekahi mea i ike i ka mahiai, a *o ka hele o na keiki i na kula Enelani i ike ai lakou i na olelo naauao maloko o na buke he nui wnle ma ia olelo, he mea ia no lakou e pomaikai ai a hiki i ko lakou hopeōa. Ua lana ko’u mānao e lilo ana ka hana a keia ahahui i mea e paipai ai na makua e ao 1 ka lakou mau keiki i na kumiimanao i-hai ia maluna; a iko lakou manawa e nui ai e ike anei kakou i ka okoa lōa o nā kanaka Hawaii o keia na kanaka Ha waāi o keia peneia ke ano o na kanaka Hawaii keia hope aku, e hanohano anei ke aupuni o ke Llii, a e mahah» iaka īnoa lahuikanaka o Hawaii nei ma keia h<»ua ttupun!, a e mau loa aku ko kakou S kihuikanaka mawaena o na aupuni i kāuUna ka uaiwa*, a me ka naau~