Ka Hae Hawaii, Volume 1, Number 20, 16 July 1856 — KA OLELO A LIMAIKAIKA. [ARTICLE]

KA OLELO A LIMAIKAIKA.

Imua o ka JUiahui Maliiai, lune 30, 1856,-wio Kawaiahao. Eka Peresedena: Ua lehulehu na olelo imua o keia aha mamua iho nei, he mau olelo maikai no hoi.

Heaha ka olelo i koe? Ina i hookoia naolelo a ka Peresed»*na o kakou, a me ka poe , hanohano mahope mai onu, makehewa paha ke olelo hou aku, ua holo ka hana, ua mahi ia ka aina, a ua knonoono ka m>ho ana. Eia paha auanei ka mea e makehewa ai ka kakou hana, o ka lohe walē no me ka malama ole. Aole nae pono ke kanalun malaila ; malama paha e holo iki ka mahiai ma keia hui ana. Eia na kumu o ka*u olelo ia oukou i keia ahiahi. I. O na mea keakea i ka mahiai ma Hawaii nei. . . * II. Na mea kokuai ka mahiai ma keia pae aina. • I. Eia kekahi mea keakea, o ka pelua He pilikia nui keia oka p«»e mahiai. I keia wa no, ua lohe au ua oki loa o Kona Hawaii ika peelua. Maloo loa ia aina, i neia mau malama aku nei ; aole ua iki, wi ka aina. * A i neia mau )a iho'nei, haule mai ka ua, hele nui im- kanaka i ka mahiai, uluka .mea kanu, pau loa ika pelua. Ina hiki mai ka pelua ika wa la, e aho ia. Ika wa ua, a u)u ka mea kanu,oia kona manawa e hikī mai ai, a poho ka luhi oka mea mahiai. No ka nui loa o ka pelua, aole koe o ka inea kanu. Mamua iho nei kanu kekahi haole i mala huita ma Pauwela, Maui, ulu maikai no, a pau loa lka pelua. Pela no hoi kekahi hu- . itama Makawao. He enemi nui keia oka poe mahiai. Pau ia ia ke kulina, papopa, uaia, huita, ipu, a pela aku no. Aolenae ma Hawaii nei wale no keiaeneM, aia ma Europa, a me Amerika kekahi. Nui wale ke ano, he pelua, he poko, he enuhi, he nalo kekahi malaila, e like me na mea liilii maanei. Ua pilikia o Kalifonia, i keia wa ika uhini, pau na mea kano i keia mea.

Eia ka moau, pehea la e pono ai Ueia pilikia ? Pomaikai Hawaii nei, ke ku mai kek»Ki kanaka naauao e hai mai i ka raea e poho aL Kaolana ka inoa o ia kanaka. £ia nae paha ka mea e pono iki aL I. E «mi i

ka kanawai 6 ka pelua, i mappopo kona mau mānawa e hiki mai ai, a me ka nui o na la o kona ola ana, a ine kana mau haha a pau ; ame ka mea e make ai, Aiaila, ua akaka ka wa pono e kanu, a ,me ka wa pono ole. 2. Aole kau like ka pelua ma na wahi a pau ; uuku no ma kekahi wahi. Olelo na kanaka o Konu, Hawaii, ina kanu mauka loa, i keia wa, pau i ka peiua ; ina kanu malaio kokoke i ka aa, inaikai. Pela no hoi ma Maui, aole pau i kekahi wahi. E nana ka maiiiai i kahi pelua ole , a maiaila kanu. 3. E kanu i na mea he lehulehu, alaila ioaa kekaiii mau mea pau ole i ka peelua Aoie ai ka peelna i ke kalo, a me ka maia, a me kol’e, a me ka pu'lupulu, a me ka waina, a me ka fiiku, a me kn alani, a me na mea e ae he nui waie. E kanu iehulehu no, ina i pau kekahi koe kekahi. 4. O na manu kekahi mea c pau ai ka peelua, o ka moa, pelehu, koloa, a ua manaoja, ina .i kiiia kekahi mau manu o Amerika, e lawe ia inai ia nei, oia kekahi mea e pono ai. Ua manao nui ia na manu maiaila e ka poe mahiai, no ka ai ana i ke poko, pelua, enuhi, a.me na nalo ino. Pono paha e hoao i keia.

II. Eia kekahi mea keakea i ka mahiai ma Hawaii nei, oka /o. Ua ike kakou a pau i keia, i keia makahiki no ; he makahiki ano e keia no ka nui o ka la mai Hawaii a Kauai. Make kekahi mau mala huita ma Makawao i ka la i keia wa ; rio kahi e mai k^ai. Aole ma Hawaii nei wale no keia pilikia; ma na aina a pau. He uuku ia pilikia maanei.

Pehea la e Penei, e hoomakaukau e mamua no ka wa wi. E hana ikaika i ka wa pono, i lako i ka wa wi, e like me ko Aigupita ikā wa' ia loeepa, Ua pihana hale papa ika ai. Aole pilikia na kanaka noonoo o Kona, Hawaii, no ka la; ua kanu mauka loa o ke alanui, ma kahi pilikia ole i ka la. Eia ka poe pllikia, o ka poe noonoo ole, a hana ole, np ka manaiea la . He wi kekahi manawa ma na aina a pau, aole nae pilikia ka poe hoomakaukau e mamua. III. Eia ke kolu o na mea keakea ika fnahiai ma Hawaii nei, o ka hiki ole o ha hua o ka aina i kahi huai . Hemahema na alanui a me na wapo o Hawaii nei; aole hoi maopopo na moku nana e halihali i na mea kuaii kāhi e kuai ai. .

ī ka makahiki 1849, kanu nui na kanaka o Kau me Kohala i ke akaakai, kii koke na moku kuai a lawe i/Kaiiponia; olioli lakou. A ia makahiki ae, kanu hou no, kanu nui aole moku, aole meakuai; ua emi ke kumukuai, a pau loa kela akaakai i ka poho. Ua ike maka aii ia mea; kauaani na pahu i poho, O ke kanalua no is o na .kanaka, a haalele, noho wale. Pela kuu ike ana i ka uala ma Hamakoa, Maui, me Waimea, Kaaai,.matnua. Nui ka uala, aole nae he mea knai, aole moku kh ka poho no ia. . 1 kuu hele ana ma kuaaina r ua ike au i n*

mea kuai he nui wale, he ilikao, ilipipi, he wahie, laau hale, puaa, pipi, uala, kalo, e waiho wale ana, aole mea kuai, aole moku e hiki ai i kahi kuai. Oia kekahi mea e ikaika ole ai ka hana ma ka mahiai. ' J

O ka inoino o na alanui a me na wapo kekahi piiikia; aole pono na kaa, o ke kanaka a me ka holoholona hookahi ka mea pono. Ina maikai ke alanui mai Waialua mai a ia nei, hiki pono mui na hua o kela aina; aole nae he alanui pono. . - ’ Pehea ia e pau ai keia‘pilikia? Aole paha pau wawe, aka, eia kekahi mea e pau iki 0ka mokuahi. Ua lohe oukou ika maoao & ke aupuni e kuai i mokuahi. He pono no Ri, 1 ko’u manao; no ka mea, oia ka mea © hiki wawe ai na hua oka aina i kahi kuai. He mea holo mau ka mokuahi, i ka wa makani, u me ka wa makani ole; ua akaka kona hola holo, a me kona hora ku, a ua hiki noke kanaka ke noho ma kahi ku moku me kona mau mea kuai, hoouka a hoio koke i kahi e kuai ai. Aole pela nu moku pea, aole akaka kond manawa; a i ka holo ana, make na nianu,nU pipi, na puaa; pela ka uala, ka alani, me ke kalo, a'pela aku no. He nui hoi ka lilo no na moku i keia wa. Aole nae pau ka pilikia ika mokuahi hookahi, i aho nae ia. .

Eia kekahi pono, e hui na kanaka me ke aupuni i ka hana alanui me na wapo. I ko’u nana aku, aole manao na kanaka e hana i na alanui, a maikai, i holo na kau, e ake na kanaka e pau koke kahana a ka luna alanui; he hana kaumaha ia lakou, a nolaila koho lakou i ka luna hana ole. He naaupo loa keia. Nowai ke alanui ? Aole anei no ka lehuiehu, no ka poe iuahiai hoi, i hiki aku ko lakou niea kuai i kahi pono? Aole nae pono e manao na ke aupuni wale Oo e h«na i na alanui me na wapo; e pualu kanaka e hana i kahi i koe. Petama kō*u aina hanau; ina hui na kanaka me kē aupuni, a hana io, o ka maikai koke no ia. •• Oia kekahi inea e holo ni ka mahiāi. Kahaha Ina aa i na kanaka o Kowaihne: halihali lakou i ka uala ma ke'ala ino loa; oki loa na pipi, me na lio. No ke aha aole pualu a hana i k® alanui oluolu, a rae ka hiki wawe o ko lakoa ukana? Ma na aina naauao a pau, he mea nui loa na alanui. Pono oie ka mahiai ke hemaheipa na alanui me na wapo. IV. Eia kekahi mea keakea i ka mahiai, o ka paa oU o na aina mahiai i ka pa. Nolaila, pau na jnea kanu i na holoholona. He pilikia nui keia mei o a o. He mea pono ke hanai holokoloua, a he mea pono oo hoi ka mahiai; he mau lala no ka laau hookahi; aka, ua kue keia mau mea kekahi i kekahi ma Hawaii nei. Makehewa ke paipai i ka mahiai ma kekahi mau aina, makso na kanaka i na holōholona, a nolaila, noho wale, hoomanawanui. Pehea la e pono ai?^ Eia ka muo, ma kahi pono e hana i pa np ka aina; a ma kahi pono olē iā e hele pu ko kahu me na holoholona, paa ole i ka pa, » r ke kaula paha, ioa ua kokoke na mea kAoiUi Hc mea kaumaha ka hana i ka pa, a ma ke-

HAUNAELE HOU MA KAPALAKIKO.

kahi wahi, oka hui ka mea e hiki ai. Oka puaa aole loa pono e kuu aku, e paa mau no ia i ka pa. E noemi no hoi i na lio; lapuwale ka nui ona lio, Ma Huleia i kekahi la iho nei, ua heluia na lio ma ia wahi, a ua 600! Aole nae pau ika heluia. Aole nae he nui na lio maikai, ino maoli ka nui. Heaha ka waiwai o keia pua lio nui loa? Aole. Ina he pipi, alaila pono.

Aia maluhia ka mahiai, a ine ka hanai holoholona elua, aole hihia kekahi i kekahi, alaila, holo pono keia mau hana elua; aole holo pono i keia wa, aole loa pono o ka poe mea holoholona, ke kuu aku e hele io ia nei, eaii na mea kanu. He kumu ia no ka nohp wale, no ka hakaka, no ka nahelehele o kn aina, no ka hookolokolo, a pela aku. Ma kokahi mau aina o JEuropa, ma Farani, Hunakere, ma Inelani, aole paa na aina kanu i ka pa, ua nui nae na holoholona, pipi, lio, puaa, manu, a pela aku. Ua malamaia nae ena kahu ina wa a pau, aua laka loa Aole pela maanei, hele wale me ke'kahu ole i ka po, i ke ao, a noluila, pono ole na mea kanu. Pono iki paha kakou i ke kanawai hou no na hoioholona.

V. Eia kekahi pilikia o ka poe mahiai, o ka lako oU:

Ua makemake kekahi poe kanaka maoli i ka mahiai, ua ikaika ka manao ma ia hana, he wahi ike no hoi malaila, o ka lako ole ka hewa. He wahi oo wale no ma ka lima; aole oopalau, aole haro t aole kaa, aole pipi; nolaila, aole holo ka hana, he oolea, he kaumaha, uuku kahi, i pau ke hana, mai ka la tt po. Ua like ka oopalau rae na kaulua Uo, tt pipi paha, me na kanaka he 40; he eka aina okoa i wali i ka la hookahi i ka oopalao, wali loa; aole paha wali i na kanaka he 40 me kahi oo Hawaii! He mama hoi ka hana mekaoopalau; maluna o na holoholona ke kaumaha nui, aole luhi o ke kanaka. •

Pela no hoi ka halihali ana i na mea o ka aina, aole lako na kanaka i kahi kaa e halihali pohaku e har>a i pa, halihali uala, ipu, kalo, kela raea keia inea; kakaikahi loa ka poe i lako, aole dala e lako ai. Pehea ka pono o koia? Eia ka pono, e hoikaika a e hoomanawanui a lona ka lako. Mai aie i ke dala i mea e lako ai. £ make auanei'i ka uku hoopanee, he naheka ia e make ai, he luapau ia, he powa ia, he pepehi kanaka ia, he akua hanai ia, he hao wela ia; mailiookokoke aku, mai hoopa aku, o vela ka lima; aka, aole nele i ka lako ole, ke kanaka hoikaika maeli, e Innakila no in. * I ko’u manao, ina i makaukau na kanaka H&waii i ka mahiai, me ka oopaiau, me ka haro, a lako hoi i na kaa, na pipi kauo, ane lealea maoli iakou i ka mahiai, no ka oluolu o ka hana, a no ka nui o ka loaa. Mē kahi oo Hawaii, he oolea ka hana, āole wali pono ka lepo, aole hoi nui o ka loaa. Nolaila, aole holo ka hana. Ma ke kalo nae ua holo. [Aole % poji.]