Ka Hae Hawaii, Volume 3, Number 1, 7 April 1858 — HE MOOOLELO BERITANIA.-Helu 43. [ARTICLE]

HE MOOOLELO BERITANIA.- Helu 43.

1 Ke av, iu Kule II. A/. H I67'JOE(!ewada Koleman.kakauolelo o ka Dukc o loka, ka inea mua i hookolokoloia. H<»ohiki mai o Bedelo, ua.loaa ia ia ka pnlupala hoolilo ia ia i Kuhina Kalaiaina na ka luna Pope mui, a ua ae inai <<ia i ka make o ke 4 alii. Ua hoohewaia oia e make. He nui ■ nn mea oka ohaolelo ao na alii i paipai ia e hai mai i na m«*a a pau <» keia hana a ka * poe Kalolika, a e hoopii lak«u ike alii e t £.,| a ma | ja ia. Pane mai kela, aohe ona meu huna iiihIu, nolaila, nohe inea e hiki k»* ■;* haiia’ku. Make kela ika li, e hoole ana aohe ona hewa. * ’Mahope iho, hookolokoloia o Irclnni, Pekeriva tne Gerove. Hoole like inai lakou i !ke lakou hewa, a hele aku i ka make me ia moniio. Aole i manaoia e kanaka, he oiaio • ka lakoo i hoole mai ai. O Hila, Gerina, a ine Beri, ua hookolokoloia, no ka pepehi ana ia Godeliei. Aole i hoike like na mea ike maka. Ua kue loa no ko laua hoike. Aka, he mea ole ia i k<» ka j»re nianao, ua hoohcwtfia lakou. A hele ... lakou ika make, e hoole ana mai iko lakou \ hewa ih>>, Make iho ia o Beri ma ka aoao hoole pope O Huitibread, ka luna pope ma Enelani |j \ me Fcrewika, Gavena, Turner, ame LaveIK ho»c, ua hookolokoloia. Hoike ku e mai « f \ Oate, oBedelo a me Dugedale ia lakou. f * ,Hai mai la hoi o Dugedale, e makaukau

mni ima na Kalnlika he *200,01)H ilnko o Knolani-.e kan». Ua hoohevv;aia, a ua liia Ueia man Kaiolika a pan, huole ana i na mea.i lioikeia rnai ia la.kon, I ka honkolnkol > iina ia Keoki Wakemana, ke, kahiinn lapaan, honkuu aku ka jure iii ia, o hiliia ananei ke alii waliine. O ka Kiiileo btalofia, ka mea hope i make iloko o iia hihia ia Oate ma. l)a hoohewaia e make i ka lij uka,,hoololi ke ’lii i kela, i keoki pooia. He uinikumamahiku na makahiki a ken o ka noho ana o kela ahaolelo. Alaila, ua kohoia ka ahaolelo lioii. Na ia ahiioleh» i hooholo i hila kanawai kuulann, i kapaia, o “ liooknu kino, ” Ma ia mea, ua.'hoomaluia ke kanaka i hopii wale'ia a paa. Ua papaia na lunnkanawai a pau. “ Aole ia p liooli* i ko ke pio hoopii ana ia ia, e hookolokolo no l>e kumu o kona hopuia. Iloko oia kanuwai, ua kauohaia na luna halepa;<hao e iilakai i kaiia pio hoopii imna o ka lunnknnawai i hoopiiia, i ikeui’i ka mea i hopuia’i kela. Jna imaopopo ika lunakanawai; aohe kuinii pono e pua ai ia kunaKa, alaila,. e hm.kuu aku kela ia ia. }na e hookuuia oia i! ka uhnhookoPhkolo, aole e hiki ke hookolokolo hou ,ia ia

He ine;t hihia hnu i hiki mai mahope Kuikahi iho la na kamika ino elua <> Dangefila laua n Celiea. i kekahi mea ohuuiu, e hoohiinn ai i kekahi |)"e, he inau mea, wahi a laua e inanao ana e pepehi i ko. a.Iii, a e honioli i ke ano o ke aupuni. Moike aku o Dangelila ia inea i ke aiii, a i ka Duke o Inka. Haawi uiai l.iua ia ia i na dala, a kauoha ia ia. e makaula i loaa’i ka p<>c ohumu. Huna o pangefila i na palapala epa, e ohnmu ana i kc alii, iloko o ka hale o Kanela Ahti'scli!, a mahope iho, nlakai ao la i na makai ilaila, e h.oli i iia waiwai i dnle ole ia LJa loaa na popa i ka poe huli waiwai. Heluhelu ka aha.kuku i na pepa, a miinao no lakou, nn Dangefil;i lakou i Kakau. Hoouna lakou i mau mea kiai inalu ia Dangefila, i kona innu walii a pau i hele ai. A iloko o ka hnie o Celica, ua loaa na pepa a pau i kopein, a liunaia iloko o kekahi pahu palaoa. Nolailu, na kapuia kela liana, ‘‘ Ka ohuiiiu pahu p.iiaoa, ” U’a paa u Dangefila i ka halepaaliao. Malaila ia i ae mai ai i ka haoa a pau, he rnea epa. Aka, hooili aku ia i ka hewa a pau inulona o Earle o Kastlemaina, me kekaiu pue e ae i huipu me ia il.iko o ka ohumu ana, Ua hoopaaia ka poe i hoohikiia ilpko o ke Towera, a mahope iho, lilo wale la mea a pau i mea ole. O ka halia nui « keia ahaolelo hou i liana’i, he hila knuawai, e hookaawale ana i ka Duke o loka, aole la e lilo i Moi, mahope o kii m.ike ana o Kale. LTa hoowahawahuia o lakoho, Doke o lolCi, no kona inanno, paakiki, hookiokie, a me koha inanao ikaika mamuii o ka pope. I koha noiio ana i Kiaaina « Sekotia, he nui loa kona liookaumaha ana i ka aka. Nolaila, ua inainaia oia e na kunaka Ua heluheluia he hila kanawai iloko o ka ahaolelo, e hoole ana, aole ia ka homlina inahope o Kale, a ua kohoia he komile nana e kokua ia-bila. Hc mau la i puu i ka hoopaapaa ana ilok * o ka ahaolelo no ia hila, a ua mokuahana ka ahaolelo. E noho ana ke alii- ii >ko e hoolohe ana i ka hoopa»paa. Aka, ua hooleia ka bila e ka hapanui. * M. H, 1683. Elua mau aoao o kanaka

iloko oke aupuni. Oka aoao e pili ana rnahopo o ko ke alii manao, a o kn noao pili olo ilaila; Hoino aku, hoino mai na aoao i kekahi i kekahi rnn na popa a tn \ na buke K noho ana o Fitshans, ho k-rt<>1 i k a, i ohua no kekahi haiawahine a ko alii. A Uaawi pinepine mai oi.i ia mau p' pa nana o helu llolu, Hoohui mai me ia i kokahi mea e ae, ,ia Evehatla. e kakaii i kokahi pahpala kuei ko alii, a ine ka 5)uko o Inka. He kiu no o Eveha«la no kela aoa<», a n.nhao iho la ia he upeiia kela c .iioohei i« ia, hai aku no ia i ka "mea a pau ia Wala, he lunakaiiawai, a hoonoho ia ia ina ka hope o ka paku, kahi a Inna i kuka ai, a lohe.« Wala i ka olelo a piu. Ua' piha ka palapala a.laua i ka inea* awaawa hoino. Hai aku o Wala ike alii, a, hopuia o Fiisharisme ka palapala iloko o kona eke. Ike iho |a o Fitsharis, ua paa ia i ka poe ike '»lo i ke nloha, lnili kela iiia kii aoao o ke alii, e hai mai ani, na nn ohua o ke nlii ia nianao i palapalaia ; na ka poo makeinako i ka heino ia laknlm, mai ke nlii ana aku. Hai mai la h>iia i kekalu^ ohuniu liou ana o na popo, a o ka i)uke o loka k<> lak.>u poo, A nana hoi ka inanao e pepehi ia GoHelroi. Pela na wahalioo o kela manawa.

Hoopaa ke alii m Filrharis i ka hao, A kokūā mai ka aliaulelo ia Fifsharia, c nlelo ana, e hoopiia oia-e ka ahaolelo wale no. Aka, hoole mai la ka h le alii. i k»ia hoopii ana Paa iho la ka aha lelo ma ko lakou inanao, a ua kokoke no nn ha'e a elua i kn hakaka ana. Ahula, ln-le aku la ke alii ika Imle ahaololo, a hoopau aku la i ko lakou noho ana, e hoihoi ana ia lakou i kuaaina. Ka pa % u no ia ona aluio'lelo, ika \va ia Kale. O keia hana ikaika a Kale ka mea i kahahaia o na knnaka, a o ka pilika o ia mana\va wale no ka mea hoapono ia liana ana. , Ma ia manawa mai, hoomalu ihn.la oKale mamuli o kona mann iho, rne ke keakea ole ia eka ahaolelo. Paa iho'la kona manao, oke kaikaina ka hooilina ona Ua lilo kona inanao oluolu rnua i inanao huliu wawe, .a hookaumaha. Malama no ia i na lunakanawai i ka poe e ohumu ana, a ua ho->paiia na mea a pau i inanao like ou ule rne ke ulii, ame kona poe malimali ia ia. Ua kipakuia na kanaka lioopono inai k«ma alo aku, a ua paniia ko lakou hakahaka i ka poe ūhanha, kuulala, a hoolealea wale. Ua hookaumanaia na kanaka i ka nuhauia, i dala e h«omauuauna aku ai inaloua o na mea i.ula, u me na wahine manualii. Aohe manawa mamua, e like me kela i ka aia, a me ka uhauha. Aole ma kahi ona ’lii wale no ia. Ua hu aku ia manao, a i na palena o ke aupuni. Ua hoomaania na kahuna pule i hapai i ku lakou leo, e hoohewa m»a iamau mea.

Ua kipakuiu aku lakou mai ko laknu wahi aku, a heie auwana lakou, tne ka pololi a me ka oli»hel<iho Kokua n » na Kalmna o ka ekaleaia Enelani rnah *pe o ke alii, e ao ana i na kanaka i ka lawehala o na mea a pau e olelo ku e ana i na hana a ke alii. No ka mea, « ke alii ke kumu o na kanawai, aole hoi kanawai e pili ana ia ia. Ao mai lakou, e hoolohe i ka ke alii, ke pono, ke hewa ia. Ua hoopaaia l ka hao na kahuna i makau i ke Akua, a hai mai i ka hewa o ka hana ana a na mea.hanohano. Ua haoia ka waiwai o ka poe i hoopaiia, a Jil«> i ka poe hoomakakiu i ko lakou ahapule. Ma Sekotia, ua hoao o Kale e hookomo i ka oihana pule a ka ekaleaia Beritania iloko o na o Sekotia,

He haunael* 1 nui ka iluila, no ia hana ana, a ua kipakuia na kahuna Enel iui, mai na hali'pute nku. Ke kaua ni<» ia nie na koa o ke alii, a'ua hooin linninoia mai na kahuna o kcla aoao, a o keia aoao. Ua pepi-hiia o Kauka Shnrp ke kahnna nui o Beritnnia e kekahi rnau Sckolia. Oia ka hoomaka nna ona koa o Kale e hoomainoino ai i na kahuna a me na haipule o Sekotin. Holo Inkou ina kuahiwi, a pee ma na aua. Aluiiluia mai lakpu ilaiia, a pepehiia malnila. Pela ka hana ana i kekalii wa. Ma Lailana Imi kekahi hooinainoino nna. Ua lawe aku,o Kah* ika palapala hoomalu ia Ladana, e hoonele ana ia lakoii i ka inana e koho ai i na lunahooinalu, n<» k<> lakoii ae ole ana mamuli o k«na manao. iiookauinaha. Ua paniia na halepule o ua e.kaleaia pule ole mamuli o ka o liaua ekalesia o ke aupuni, a ua papaia na kahuna o 'akou, aole e olelo ho.u imua ona anaina pule. A•> ka poe inaiama ole i keia kapu, ua.pna lakoii iloko o na halepaahao. Ua hookol<<koloia o l4'itzharis, a ua liia, no kona ohumu nna i ke, alii. Ua lanakila l<»a ka inana » kc alii ia mannwa, (I ka ne «na aku o ke kulanakauha|e o Ladana i ka ke alii, ua hoihoiia inVii ka Palapala h<»oinalu ia lakou. I keia hoihoi ana, lilo i ke alii ke k<»ho ana i k<» lakou mau luuahuoinalu. A koho no kela i ka poe e pili ana mahope o koun manao, Haawi mai hoi nu kulanakauhale e ae o Enelani i-ka' lakou mau palnpala hooinalu na ke alii. Ai ka hoilmi ana, ua uku inai no lakou ia ia ina dala he nui. Noho malie iho la na kanaka naauao, e kali ana i ka inanawa o pau ai keia mau mea kauinaha. Noonoo lakou, aole p<»no ke ku e aku i ka ke nlii no kona ikaika e kinai i ka poe a pau e ohuinu ku e ana ia ia.

Akn, aole i pau ka poe e hoomnnan inalu ana i na wa maikai i hala, a makemako Inkou e hoihoiia inai kela manawa. 'O ka Du* ke 6'Moneinoula, ke keiki nianuahi a Kale i ohumu me ka Earle o Makelcsfiela, ine Lo Uranden:i, me Oilehala Geiada, a ine Lp Rn &ela, e hoohuli i ke aupuni mai aku, a e hoonoho ia Monenn<>utu i alii. O S:ifesheri a me Ferqusona i hoao e hoala i ko Laeiana e hui pn me kela poe. He , nui na ohuinu ana ia walii aku, ia wahi aku. Aka, aole i ko na nianao »ka ppe oliumu. Hoopanee aku o Monemouta ; i ka wa o ala ai na k<>kua ona, a ua hoopake'leia ke anpuni ike kaua hui ilaila. Holo nialu aku o Safesberi mai Knelani nku, a noho ma Holani, no ke kokoke q kona pilikia i keia ohumu ana

(1G81.) Ilui pu ka Duke o Monemouta mt; ke Uiike o Argila e kipi ia Kale, a ehooliio ia Monemoula i nlii. O laua no na poo o keia kipi ana. • He nui nae na lun.i mumuli o liuia. Hooholoia ka manno c pepehi i ke aiii i kona hele ana i Numakela. He aina ko Rumabela kekahi o na kipi tna kapa aianui e hele ana ke ahi, ilaila lakou i manao ai e pepehi i ke a!ti. E hookahuli ana lak»u i kekahi kaa bipi ma ke alauui, a hiki mai ke kaa o ke alii, a kakali ia i ke kaawaie ana o ke kaa bipi, e kipu ia ia maiInko aku o ka laau ooi e ulu ana ma kapa. Aka, no ka wela o ko ko alii hale ma Numaketa, aole ia i hele i ka la i manaoia’i, 'A pela ua lilo ko lakou ohumu i rnea ole. Ua h 'ike mai kekahi o na kipi ia mea a pau i na kuhina aupum. Mahuka ,Hku- o

Mnneinoulii ika aimi e, a pakele. Uu hnpu ia n Lo K.o.sf;la, a paii ih»ko o ke 'Powena. Pee iho o Howada ilokn o k:i puka uwahi, a uii hnpuia ilaila liuii ia i Imike no ke alii, a pakele kona ola. J lopuia o E-ieka, Ilamedoua, rne Sidenei, u ua hoopaiiu i ka uiako. He mau mea eae kekahi p»»e i rnake. Mahot»e iho ua hookolokoloia o Lo liusela, he niii i nloha uui i:i iio kananiau luina hnopono. Ua konio in ilokoo koia kipi ana, ma ka ike i ka pono ole o ka I>uke o loka e lilo i moi. Aka, uojc i manaoia kona mau pono a pau ia wa haunaole, ua hoohewaia oia,. a ua make ih<» ina ke okiia oke poo. Ua horjpaiia « Hameelona i ria pauna dal : a he 40,01)0 Ua loaa o K-eka il<»ko o k<;l'owera, na make ike okiia o kona ai Ua hoopaiia hoi k'okahi poe eaei ka make. Oia na hoopai liup* iloko o ko alii ana o Kale.

la wa. ua lilo o Kale i ulii ku okoa mn ka ikaika e hookamnaha me ka meu «le nana e koaken inai. Aka, ho p>»kolo no kona wa hookaumalia. Ili»ko o kona ihan lealeā,- n iwaena kohu o knnn mau haiawahine, foaa ia ia ka mai lolo. Ua [iahuia kona lima, a kahe mai ke koko, hoi hou mai m> ku ike. Aka, ua nuwaiiwali loa nia, a hala kekalii iiKin la, make ih<» no ia. 1 kona wa nuii, kiiia kona kaikaina, ka I>uke o loka. a' kauoh.a niai ki la ike nu[»nni nona. Kiiia’ku hoi kekahi inau kahiinapulo hoole pope, e ao mai ia ia e mihi, a e pule., Aole :ia i honlohe i k,a lakou. a hoi walemai lakou me ke kaumaha. Alaila. kil malu aku kona kaikaiua i kekahi kahuiui kalolika e hele hiai. Oia ka Kale i makeinake. Hoolohe o Kale ia ia, ā ua hapniemaia oia iloko o ka ekalesiu Roma. A pela ia i inake ai.