Ka Hae Hawaii, Volume 3, Number 6, 12 May 1858 — HE MOOOLELO BERITANIA.-Helu 48. [ARTICLE]

HE MOOOLELO BERITANIA.-Helu 48.

■ Ke au ia Geoki I. M. H. 1714. Mamuli o ka Bila Kanawai e koho ana i moi hou, ua lilo o Ger»ki, ke keiki hiapo a Enest Auguselo ke alii o Berunswick, i Sakesonia, a me Sopia, ka moopuna a I.akoho I, i alii. He 51 na makahiki ona i ka wa i hele mai ai i Beritani« e noho ai/ He alii naauao no ia, a ua kuoo no hoi i na hana aupuni. t kona liele mua ana mai i ke aupuni, olelo mai oia, O ka’u pololei no ia, aole e haalele i na hoaaloha o’u, e hana pono aku i ko ke ao nei a pau, a e makau ole i kekahi kanaka.” Eia nae kani hewa ona, aole ia i aloha ia Enelani, Ua malama ia i na mea o kona ■upuni ponoi, mamua o na pono o Enelani. I ka make ana o Ane, ane-lele ole.kona ea, akoakoa ka ahakukamalu, a ua heluheluia mai na pepa ekolu, kahi i kakauia’i na inoa 0 ka poe a' ke alii i koho ai i poe lunaaupuni nona, niai kela ma kona aina. Alaila, kukalaia’ku o Geoki i nlii maluna o na aina a pau o Beritania. Ua kenaia’ku hoi o Doseta, e lawe aku ia ia i ke koho ana o ka ahaolelo ia ia, a e alnkai mai ia ia iloko o Enelani. Ua hoounaia na koa e kiai i na awa i komo ole mai na eneini, a e kinai i na haunaele a pau. Aohe haunaele, aohe kipikipi 1 ikeia, i ka «a i komo mai ai ua alii la iloko okonaaupuni. *• Aka, no kona pili ana mamuli o na Huiga,

me ka hoōwahawaha i na Tori, e hoopau ana ia laknu i ha oihana luna o ke aupuni, a e pani ana i ko lakou hakahaka i na Huiga, Ma keia hana ana, lilo iliō la ia i alii maluna o kekahi aoao, a e hooknakeeo mai ana i ko kela aoao ia ia. Ulu koke mai ka manao kue o kanaka- ia Geoki, no kona pili wale ana ma kekalii aoao. Knhea hou lakou, Ua kokoke pilikia ka ekalesia o Enelnni,” a hoomanao lakou i ka \va mamna, e kahea nna nie ka leo kiekie, “ E ola o Sakaverela, a e pio na Huiga.” I ke akoakoa ann o ka ahaolelo, ua maopnpo, he hapnnui ko na Huiga oloko, a manao iho na kanaka, e nui ana ka hana koikoi maluna o na kuhina Tori, i hoohemoia iho la. A pela io no ka hiina ana. Ua kohōia ke komile nana e heluhHu i nai pepa a na kuhina e pili ana i ka. hookuikahi kaua ana i ka wa ia Ane, a e unuhi iho i na olelo oloko e hiki ke hoohihia ia lakou. A hoike mai ua komile Ia, imua o ka ahaolelo, e hoohewa jjna i na kuhina. Alaila, ua hoopaaia lakou' o Mr. Piior, me Mr. Hale, me Lo Okelbda, u me Lo Molima. Ua hoopiiia lakou e hookolukoloia no ke kipi i ke aupuni. la la ae i ke komo ana aku o Lo Okefoda iloko o ka hale olii,. hookaaokoa ae la na’lii iu ia, me he rnea haumia la. I ka heluhelu ana i naolelo hoopii ia ia iloko o ka ahaolelo, he nui ka hoōpaapaa>ana ilaila, no ke ano o ka hana kipi. A pela hoi iloko o ka hale alii, aole i »e like na’lii i-ka pono o keia hoopii. Aka, ua hoohōlo ka hapanui o lakou, he pono ke houkulokolo ia ia imua o ka aha alii. Ua hoopaaia o Lo Okef)da iloko o ke Towera i na inakahiki .el.ua, aole i hookolokolo ia oia ia mnuawa. lluko o ia mau makahiki, he kaua kipi iluko o Beritania. I ka pau ana 0 ke kaua, a pepehiia keknhi poe alii, a kena na kanaka i ka hookahe koko nna, ulaila, noi mai la o Lo Okeloda, e hookolokoloia oia. Manao iho la ia e pakele i ka enake ana, no ka inea, ua kena ka huhu o kanaka malunao ka poe i luwehala io i ke kipi maoli ana. Nolaila, ua kohoia ka la e hoomaka ai i ka hookolukolo an&. I ka la e hookolokolo ai, he hoopaapaa nui iwaena o na’lii a me na nokn rula o ku hana ana. No ka inaina o na’lii i keia hoopaapaa anu, hoōhnlo like lakou e hookuu wale aku ia ia. A pela ia i pakele ai. A no kela kaua ana. M. H. 1715. Kipi mua na kanuka o Sekotia. Makemake no lakou e hoi mai o Kale, ke keiki a lakohō, i alii no Beritania. , Houluulu ka Earle o Mara i mau .tausahi koa kipi, a ku mai nn moku ekolu mai Farani mai ilaila, me na pu a me ka pauda, a ine na mea kaua e ae, ua lako lakou iiaila no ke kaua ana. He umi tausani no lakou. Kue aku ka Duke o Argile ine na kprf eha tausani a keu paha, hoouka lukou ma Dumbelane, a kaua lakou ia la a po. Alaila, emi iho la oa aoao a elua me ka iauakila ole. Ua keakea ia na kipi i ko lakou hele .<na iwaena o ka aina. A mahope iho, ike na koa kipi, aohe hana, hoi wale lakou 1 ko lakou mau wahi ma ka oina mauna, a lilo hou mai na- wahi paa no ke aupuni. Aka, aole i pau ke kipi ana, Ma Enelani hoi kekalii kaua, kipi. Ma ka’ aoao komohana o Enelani, akoakoa ae la na’lii me na koa o lakou. Ako, ua kinaiia lakou. e na koa o Jte alii, ua hopu ia na’lii a me oa luna koa

kipi. Ua pio hoi na kanaka koa. Aka, ua make na’lii me na Uma wale no, a o na kanaka, ua laweia lakou rna Amei-ika, a hoolei ia mauka e noho ilaila. O Kale ke keiki a lakoho, ke kumu o keia kaua ana. E noho una ia ma Farani, a hiki i ka wa i pilikia ai kona poe kukua ina Beritania, alaila, manao iho kela, ina oia kekahi malaila,. e ko pahu kona makemake. Holo malu mai oia a pae ma Sekotia, a ua halawai me ia kekahi poe kokua ia iaj a ua kukalaia oia malaila i moi I ka wa i innnao ai na kauaka e kaua oia n<» ke aupuni, houluulu oia i na luna.koa ona, a hai mai ia lakou, aohe ona dala a fne n« kanaka e pono ai ke kaua, a e hoi ana ia i Farani, e iini ia mau mea. O kona hoi aku no ia, a me ia pu kekahi poe alii kipi i inakau i ka noho o pepehiia mai e Kini Geoki. Ka pau ia o kela kaua.

H ooknhi wale no hana kipi i koe o kela au I ka wa e kaua ana o Enelani me Sepnnia, manao iho la ka poe makemake ia Kale, e loaa ke kokua inai Sepanin inai. Nulaila, ua liaawiia mai eke alii o Sepania i aumok» ine na koa 6,01)0 e holo ma Enelani. Ua hooukaia mai hoi na pu ame ka paudu e lawa ai no na koa hou uku he 12,000, e manao ana no ka poe kipi o Eneluni ia mau mea. Aka, i ka holo ana mai o na moku, ua loaa ka makani ino ma ka moana, a nahaha kekahi mau moku, a hoi wale aku na moku i koe i Sepania. Pela ko laila poho. I ka rnak. 1727, holo aku ke alii o Geoki I, e ike i kona aina lianau ma Sakesonia. Pae ola aku la ia ma Holani, a malaila aku liele oia maluna o ke kaa, Ma ke alauui loaa ia iā ka lolo. Lapaau mai na kahuna ia ia, aka, ab!e i inaha kona mai, A pehu mai kona alelo, anle i hiki ke pane inai. A hala keknhi mau la, make iho la ia, i ke 68 o kona mau maknhiki. Alii no oia ma Enelani iha makaliiki he umi kumamakolu. Ua kanuia rna kona aina. He alii naauao nia, aua pono kona malama aupuni. Aka, uole ia i hnoluolu ia na Tori, a me na kahuna pule o ka Ekalesia Euelani, no kona pīli ana ina ka aoao oka pne Huiga. Nolaila, ko lakou kipi ana ia ia.