Ka Hae Hawaii, Volume 3, Number 32, 10 November 1858 — KE KUMUKANAWAI BERITANIA. [ARTICLE]

KE KUMUKANAWAI BERITANIA.

I ka pau ana o ka IMooolelo, he pono e ike na kanaka Hawaii i ke Kuiuka.nawai Bkkitama. No keia Knmukanawai* ke kmnu o kona maluhia, kona waiwai iiui, a me kona maiia nialuna o na aina' e ae. I ka wa e hoomau aua keia kumu, e uiau no hoi ka pomaikai o; ia aupuni. I A i ka wa e hoopau ia ae, a uhaiia pahu keia kumukanawai, alaila.e hoomaka no kona nanaliwali ana, a me kona emi ihn ilalo, Mahope niai n ka ianakila ana o Wiliama I. no Noremande; malunā « Enelani, hookaumaha wale-kela me kana inan keiki a.me na moopuna maluna o ia aina. O ko na’lii manao ke kanawai. Koikoi loa lukou m«luna ō nu knmaaina kahiko »> ke aupuui. la lākou ka wuiuai a me ka ilihune, ke nla a ine ka inuke o kanaka. He wa naaupo loa ia n kanaka. Ua naaupo hoi na alii, aoJe i ike i ka heluhelu palapala. O ke kauu wale no ko lakou niea ike. : _ I ka wa ia loane ka hooinaka ana o ka naauao iki ahā o kanaka me na alii. Iloko 0 ka pilikih lua ana o loane, koi .ikāika.mai na’lii o Enelani ia ia, e haawi inai i ka palāpala hookuu ia lakou’i kekahi mau mea hookauihuha loa, alaila ae mai lakou e kokua'ia iu e hoopuka i kona pilikia. Ae mai o loane, ,'no ku mea, anhe meā o ae e puku ai oia mailoko māi o kona mau pilikia. Pela hoi kana keiki-o Heneri III". llooko niai ia ia i ka hoohiki aha o kona inakuakane; i mea e.pili pna mai ai na alii o Enelani nmhopo ona. Oia ka hookumu ana i ka hale alii iloko o ka ahnolelo kau kauawai, ā lilo ia i kumukanawai paa no ke aupuni. " I ka mahuahua anu o ke'kalepa ma na mor kn nie ko na aina e, a.ulu a nui na kulanakauhale ma na awa kumoku, no ke kalepa mai, a noi mai ka moi ia mau kulanakauhale 1 dala e kokua ia ia iloko o kona nele ana i ke dala nle, alaila, noi aku kela mau kulauakauhale, i ahaolelo lunamakaainana i kohoia e na kahaka; a ha lakou e kau i na kanawai auhau i na kanuka o ke aupuni. . N<> ka mukemake o kc alii i ko iakou inau dala, ae mai la ia-e koho lakou i poe luna na na laUou e auhau mai Oia ka hoomaka a na o ka ahaolelo lunainakaainana. Pela i lawe ia uku ai ka mana o ka moi, no ke kau kanawaiana, a lilo ia no ka hale lunamakaainana, no ka hale alii hoi kekahi inana, a no ka moi hoi kekah: mana. O ka hooko ka ke alii i na bila kanawai i hooholoia maloko o ia mau hale elua. A ina hoole mui ka moi i kekalil bila kanawai, aole ia i HJk> i kanawa; no ke aupuni O keia mau inea ekolu, ka moi, ka hale alii, a me ka hale iunamakaainana, na rnca naaluna o na mea hooponopono a rne na mea hoomnlu a pau no ke aupuni. . ■, I. Ka Moi. Ua kapaia ka Moikane he Kini (A*t«g,) a ua kāpaia ka Moiwahine he Kini {Queen .) G ke kini ka mea hanau mua o ka ohana moi. Ke keiki mua ia e ola ana a ka moi i make ih'n la. Ina make ka inoi, aohe ana keiki, alaila komo mai kona kaikaina, a ke kalkuwahine inahope iho ona, i moi ma kona hakahaka. Aohe mana o kn moi e kau i kanawai; aohe ona mana e lawe wale i ka waiwai o hai, aohe hoi e pono ia ia ke pepehi wale iho i kekahi lawehaU. Aia ina ka hookolokoloia e ka lunakanawei a pifi ke kanawui ia ia, e

howa ai ke kannka. Aole e liiki ike kanawai ke hookolokolo i ke Kini, no ka mpa, nona no ke knnawai. i Na ke Kini e koho a c i na kuliina o ke anpuni, rnc na lunakoa, me ua luna manuwa, mo na lunakanawai, u .me na lunii lioomaln. Nana m>e kuho a c hoonna ina Komisina a me na Kanikela, e hookuikuhi me ko na aina e, a e lioomalu i ka noho an;i o na kanaka Eeiilania ina ia mau aina. E noho nioi no ia mai ku wa, mai o ka m.ikc anīi c> kona niua, a hi.ki i kona wa c innke ai. Maluna o ke Kini ua mahalo nui ia n pau, a ua inalama ia oia malokoo ka haiiohano mii lna, ame ka waiwai nui. L*a lih* iā i mea kie.kie maluna o n« meu e ac a pau % a iiniia ona e nolio haahaa ana na’lii a pau o kē.aupiini. Ina. hewa kekahi haiia a ke alii,- * ua hooiliia ua hewa la inaluna o kona inaii kuhina, a puka ke Kmi, uo ka me:«, ma nTi lima o na kuliiua na hana a pau a ke Kini, ina ka iiomnalu aupuni. E hiki iu> i ka moi e kukala i ke kaua iue kokahi aupuni e ae; aka. no ka ahaolelo uuii na dala e hooku ai ike kaua ana. .\o iii inea, ina e nianno ke Kini e kaua aku, «a noi mua oin i na dala, a loaamai ia haawina, ulaila, ua kukala aku ike kaua ana. K h*ki no hoi i ke Klni ke hoopuka i ka lawehala inailokp'iiiāi o Iia hoopaiia, ā hookuu- wale aku ia ia; aka, aole e hiki ia ia ke luiohewn w.ale i keknhi, ke ku oU; ka hewu ia ia iloko oka hookolokoloia ma ke kaoawai. Pela « nialu ai ke ola o kc kanaka o Beritania, uoie " e pono i ke Kini ke lawe wāle i kekalu waiwai iki o ka inea ilihiine, a ine ka makaainana. Aole ponp ia ia ke koino wale iko liai liale ke hoole mai ka meu nona ka hale. Ma ka noho maluhia oTia kanaka ka nalii nui «> ka moi, a ua aloha nui ia oia, e like nie ka ka nui o kona malama i ka poiu>, a ’hie kana hnim liiaikai ana mai i na kanaka a pau. Ina - aole ona malama i ka pono, ua hoowahawalia ia mai oia e nu kanaka. Aole i aeia inni ke Kioi c mare m,e kekahi waliine o kona aupuni. Pela hoi lia keiki a pa.u aka moi. Ua kohoia kekahi aliiwahine o ka-aiua e i wahine nana. He mea hooluu* ia i kekahi poe, hc nffea pono ole. Alla, u»i )ilo ia kanawai'i ineu pono e hooliauhaa ai i ■ ka manao makemake e mare maloko o ka ohana moi. 1ka wā kahiko, hc nui ka haunaele anā a mc na kauu kipi aaa ilaila. Nolaila ia kanawai. Ua knpain ka hiāpo kane a ka moi, l,c ali* u Wah, a oia ka Uoooilina aupuni e liLp i Kini ika māke nna p kona nmkua. Ina make e ke alii o Wale i ka wa e <>lu ana kona makua, alaila, ili inai keia niuoa maluna o. ke keiki muli iho. I kona Wa kanaka makua ole, ua noho ia mamuli o kona uiakuakane, me ka Inaa ole ia ia kekalii oihana luna. Aka. a lilo ika makahiki 21 o konu ola ana, ua haawi mai ka ahaolelo ika waiwai e noho kuokoa ai me ka hanohano e pono no ka hooilina inoi. # ,2. Na Aī.ii. O na’lii e noho nei, he-poe mamo lakou o na lunikoa o Wiliama I, •« Noremand, i lunakila maluiia o Enelani, I ka pio ann o Enelani ia ia, lawe. ae la ia i na aina o na’lii kamaāina, a haawi lilo aku n<» kona poe koa. Mai laila rnai ko lakou ahi ana Aka, aole nolaila*mai na ohana ahi a pau. Ua hooalii ia fta lunakoa, ame nakanaka waiwai nui, a naauao'nui, i mau alii, e ' a pai).mai ia manawa mai.

He tnaij wa, —h—n<> l«i* k')u ha mn o ka aina ma B*,*ri(ania. A no k<» lakou 4ianohiin<i nui, a ine ka waiwiii nui, ua (il<> lakou hc poe kia no ke aupuni' la Ukou lioi kn nu'i o na oiliapn lunukoa o ke eiupuni. I) lakou nu kn pne i kapain ka lm- ■" oka ahaoielo. .Aole nae no ka alniolelo lukou a pao, l»e mnu hanei i 110 uae o lakou.

'V i<A WaIu l.’a koho t?u)ota la poe e na maknninami o ko au\>'ii»l. Na lakon no ku hooholo i naioila kanawai a pau no ka waiwni. Aia .no i na’Iii kn ae u mo kii hoole. E mau ana no ia aha-

'o'.elo a kd mnnawa e hoopau ia ni'e ke Kiiii’ alailu, koho .hon no na makuainana i'oha'ole'lo holi, e like nvc ka makeinake o kii hapunui o kanaka. Pela no i malamaia ka pono ona inakaainanu Aole e'h’ik'i ika moi, aoie hoi i na-’lii ke hookauiiiaiin a1*u me ka hala. ole. A'ole iiae i pau na kaumaha. No ka niea, mai kahiko loa mai ia mau mea. Aka, e pau llilii ena, e like me ka naauao ana o-na nmkaainaka.