Ka Hae Hawaii, Volume 5, Number 43, 23 January 1861 — No ka laau Niu. [ARTICLE]

No ka laau Niu.

Aloha oukou e na makamaka, e ka poe e heluhelu iho ana i ka Hae Hawaii; E hai aku ana au ia oukou i kekahi mea nui au i ike iho nei iwaena o na kanaka kamaaina o Fatuiva me Hivaoa a me Tahuata. O ka pomaikai nui ana a me ka poino nui o na kanaka ma Fatuiva , Hivaoa, Tahuaia, noloko rnai o ka laau i kapaia e kakou he niu, oia no hoi ka mea i kapaia e na kanaka ma ko Nuuhiva Pae Aina he ehi. 1 ko’u pae mua ana ma Fatuiva; iini mai la ko’u naau e loaa kekahi wai o ka niu; a i ka loaa ana, ua pau ke poluea, me ka maka poniuniu. A i ka noho ana o makou ma ka aina a hala kekahi mau makahiki eono, nana aku la au i ka hana a na kamaaina no ka laau niu ; a loaa ia’u ka mahalo aku i ka niu, no ka nui ana o ko kanaka waiwai iloko ona, a loaa pu no hoi ia’u ka menemene i ka nui o na kanaka e ona ana, a e make ana. E hai mua aku au i ka nui o ko kanaka pomaikai noloko o ka nui. 1. He mea wahie kona kino, mai ke kumu a me na lau: pau loa kona mau mea i ka lilo i wahie. Ina e maloo, ua pau loa i mea wahie. 2. He mea uhi hale maluna iho; o ka lau niu ka mea e ako ai i na hale o na kanaka; e mau no ka paa a hala na makahiki elua. 3. He mea burumi hale a burumi no na moku; o ka mea i kapaia he niau; oia ka iwi o ka lau niu, maikai kela mea i mea burumi haie, a he mea kuai a na kamalii me na haole moku. 4. He mea moena. O ka lau niu, oia ka nui o na mea e moe ai na kanaka, i mea haliilii malalo; he mea kakaikahi na moena lauhala maoli, o ka launiu ka mea nui. 5. He mea laauhale; o ke kino o ka niu, he laau maikai i mea pou hale, a i mea kua hale, he laau oolea. 6. He mea ai, o ka io a me ka wai kona mea pakela loa i ka maikai. Maikai na niu opio, no na keiki liilii a me na kanaka nunui, he mea ono kona io; makemake nui na kanaka i ka io a me ka wai niu, he mea e kawili me ka poi ulu, a e kaulua pu me ke kalo a me ka uwala; ua ane like ka wai niu, me ka waiu o ka bipi. 7. He aila kukui: He maikai ka aila o ka niu i mea malamalama no ka hale; aole pilau o ka aila niu e like me ka aila kohola, he aila aala, nolaila i maikai ai ke hanaia i aila manoi. 8. He mea hana i laau lapaau. O ka wai niu i kunu ia a wela a kawili me kekahi laau e ae; oia ka mea e inu ai; aole e liuliu a hi, a me ka luai maluna. Ua loaa ka oluolu ma |ka opu. 9. He mea hana i kaula aha, o ka pulu o ka niu, oia ka mea e hana ai i kaula hale, a i kaula waa, a i mea upena, a me kekahi hana e ae. 10. He mea ai na na holoholona, na ka puaa, me ka ilio, popoki, me ka moa. Momona na holoholona i keia ai maikai. 11. He mea hana peahi: Oia ka mea maikai i ka nana ana. O ka lau niu opiopio, a o ka iwi iloko, oia ka mea e nala ai i peahi makani; he mea makemake nui ia e na kanaka i mea lawe ma ko lakou mau lima; he nani i ka nana ana. 12. He mea kuai aku me na haole o na moku. O ka niu ka na kamaaina e kuai aku ai me na haole, a loaa mai ka pahi, me ka lei, me ka lole, a me ke apuapu, a me ka poka, ka pohaku paea, a me kekahi mau mea e ae he nui. 13. He mea hue-wai: o na ipu niu oia ka mea lawe wai o na kanaka, a me ka lakou mau ipu ai; o ka iwi o na niu. Ina e pau ka io maloko, oia ka mea maikai. Oia ka na kanaka kamaaina waiwai noloko mai o ka laau niu. He mea maikai wale no ka ka niu i haawi mai i na kanaka ma keia pae aina. Ua hana mai ke Akua i na mea e pomaikai ai na kanaka noloko o ka niu; ua hoakaka ae la au mamua, a ua ike akaka lea oukou; a mahalo loa paha oukou i ka nui o ka pomaikai o na kanaka. He oiaio no ka pomaikai o na kanaka, me he pahu waiwai la ka laau niu no ke kanaka. O na kamaaina ma keia pae moku, aole e hiki ia lakou ke hoano e ae i ka waiwai i kela ano keia ano; aole e hiki ke hookahuli, ua maa lakou i na pomaikai a’u i hai ae la mamua; oia wale no, ua maa lakou mai na kupuna mai. A i ka makahiki 1851 paha; mahuka ae la kekahi wahi haole luina Beretane, a noho ma ke kahawai o Ooma, a huipu kela wahi haole me Tomi Clerk, he haole Beretane i noho

loihi malaila. Ua hui kela mau haole e hookahe i ka wai noloko mai o ka lolo niu opio; a hana laua a ike mai la na kamaaina i ka hana o keia mau haole, hoomahui pu mai la e hana; a i ka hana ana, kahe nui mai la ka wai; a hoiliili lakou a piha na ohe loloa, a hala na la elima a eono, puhi rama lakou iloko o kekahi ipu hao, a kahe mai la ka rama wai niu. O kela mea i kahe mai; he rama ona, inu iho la na haole a me na kanaka i hana mua i ka rama, a ona; nana mai la na kanaka e ae; a kuko e hoao, hoao iki, a hoao iki; a makemake like na kane a me na wahine i ka inu rama. A no ka hapa o ka poe i ike i ka hana rama, ua kuai mai, me ke kapa, me ka malo, a me ka ulu, me ka ia. Oia no hoi na la o ko makou pae ana ma Oomoa Aug. 26, 1853. (Aole i pau. ) S. Kauwealoha.