Ka Hae Hawaii, Volume 5, Number 43, 23 January 1861 — MOOOLELO NO LOPIKANA KULUKO, He wahi Olulo nana i noho IWakaluakumamawalu Makabiki ma kekahi mokupuni kanaka ole, a me kona Hoopukele ia ana kekahi. MOKUNA X. [ARTICLE]

MOOOLELO NO LOPIKANA KULUKO, He wahi Olulo nana i noho IWakaluakumamawalu Makabiki ma kekahi mokupuni kanaka ole, a me kona Hoopukele ia ana kekahi. MOKUNA X.

Nani ke aloha menemene mai o ka mea Mana Loa i kona poe ma ka honua nei iloko p ko lakou popilikia loa ? He hiki no ia ia ke hoonoono i na rnea mulea loa, ae hoike mai ia maknu i na kumu e hoomaikai ia aku ai ia iloko o na keena poeleele o ka halepaahao ! Aia no au iloko o ka nahelehele, kahi a’u i manao mua ai e make i ka pololi, a! aole okana mai o kn nui o ka ai. la’u e paina ana, me he mni la no au, e ai hookahi ana a maona. O ka manu haaheo, o Polo, oia wale no ka i aeia e olelo mai ia’u, me he mea la oia no kuu hoa ai-alo i hoopunahele nui ia. Ua noho mau no kuu ilio hoa-pili ma ko’u lima akau, a noho hoi na owau elua ma kela aoao keia aoao o ka papa aina, anehenehe e apo aku i nn hunnhuna ai a’u i hauwi aku ai ia laua i hoailona no kuu loko'maikai hooalii. Ma ia ano no kuu noho mau ana, me ka nele ole i kekahi inea, koe ke kamakamailio wale no. Hookahi wale no mea i kaumaha ai ko’u mnnao, oia hoi kuu hiki nle ke lawe kuu waapa ma kahi a’u i makemake ai. Ano e maoli no ko’u mau lole aahu ia wa. Ō ka papale, ua nunui ia, a kalali, a ano ole hoi, i hunaia i ka ili kao, me ka lepa e lewalewa ana ma ke kua, i mea e pale aku i ka la a me ka ua kekahi, no ka mea, o kahi mea ino loa ia ke pulu ke kino i ka wai ua ma ia aioa. He kuka ekekei hoi ko’u i hana ia i ka ili kao, a ua wewelo ilalu ka huluhulu loloa a hiki i na kuli. Ua hana ia hoi ko’u mau kamaa a me na kakini i keia mea hookahi no. He kaei Ui maloo palahalaha ko’u, i kakai ta ma ka puhaka me na kaula ili elua, no kuu nele i na ami ole keia ; a ma ia kaei ua kau no au i ke koi a me ka pahi olo. Ma kekahi kaei, uuku iho ka laula i ko ka mua, i kau ia ma ka poohiwi me he kahei la, ua hoopaaia elua aa ili no ka paula a me ka lu. Ua haawe au he hanai roa ke kua, a ma ka poohiwi ua kauia ka pu ; a maluna iho o ke poo, ua uholaia he mamalu ili kao nunui, hemahema a kohu ole hoi, a oia no ka mea oui ioa ia’u, koe nae ka pu. Ua ulu no kuu umiumi a loloa loa i kinohou ; aka, pokp ae no au a pokopoko iki, he mau kiko oae ka loihi. He hiki paha ia oukou ke maoao wale, no kuu ooho liuliu loa ma ia aioa, o ka mea kahaha loa a makahahi loa mai hoi ia’u, oia ka ike ia ana aku o kekahi kanaka. i kekahi la, ia’u e heie ana e ike i ka waapa, ike iho

la au i ka niehuu wawae kanaka olohelohe i pai akakaia ma ke one o kahakai ; ua maopopo ioa ka manamana wawae, ke kuekue a me ka poho hoi. Ina ua ike aku au i kekahi , uhane lapu weliweli loa e ku ana imua o’u, , aole no i oi ka lele ana o ka oili a me ka haohao hoi i ko keia mea. Haiiu ae ia au i na pepeiao i nenenu e lohe ; alaalawa ae la au i kuu maka i anehe e ike, aole nae i ko kuu makemake ma kekahi oia mau mea elua. 1 Hakiio aku la au ma na wahi a pau o kahakai ; halalo no au ma ka nahelehele, a kiai maluna hoi ma na laau, aole nae i hopu aku kekahi kanaka e na maka. Aole hoi au i ike i kekahi meheu hou aku ma ke one, hookahi wale no; aka, he ano hookahi no ke one a puni. Loohia iho ia au i ka pahaohao a me ka weliweli hoi, a hoi aku la au i ka hale, i puiwa wale ia mai e na iaau a pau, no kuu hoohewahewa he mau kunaka no ia, a ua piha ko’u poo i namanao ano ohu no na meheu a’u i ike ai ma ke one. la po no ua hiaa loa na maka,, aole i pani iki ke alu, o na manao kaumaha wale no ka i kupu mai ma ka naau, a nalowale ae la kuu ano haipule me he ao la i pupuhiia aku e ka makani; me he mea la hoi aole no e paiekana hou mai ke Akua ia’u i kona mana, nana i hoopakele kupanaha pinepine mai ia’u mamua. Nani ka munomono o ka hooano e hou ana iloko o ke ola o ke kanaka ! Noni hoi ka hoomalule ana o ko kakou makemake, e iike neoa mea i hiki mai ai ia kakou ! Ua makemake kakou i keia la i ka mea a kakou e inaina aku ai i ka la apopo ; ua kapae kakou i kekahi hora i ka meu a kakou e imi aku ai i kekahi hora hou aku ! U& hoomaopopoia keia a moakaka lea e a’u ; no ka mea, owau, ka mea i kaniuhu nui mamua no ko’u noho ana a no ko’u wailana ana mai ko ka honua aku, ua anehe oo au e make ia’u i manao ai ua keehi kekahi kanaka i kona kapuai wawae maluoa o keia aina mehameha. Aka, ia’u i noonoo ai i kuu ano, a na ke Akua no iloko o kona opuao loa i alakai mai ia'u, ike ae la au, na’u no e paulele nui a e hilinai nui hoi iaia, me ka pule mau, a e waiho haahaa aku ia’u iho mamuli o kona makemake, a nana no e hoopomaikai mai. I kekahi kakahiaka, oiai e moe ana, kupu mai la iloko o kuu manao i keia mao huaolelo iloko o ka Palapaia Hemolele, penei : “ E kahea mai ia’u i ka la o kou piiikia, a e hoopakele au ia oe, a nau no e hoomaikai mai ia’u.” Ala oluolu ae la au, a pule aku i ke Akua me ka olioii, a pau ia lalau iho au i ka Palapala Hemoiele e heluhelu ai, a eueu mua mai la i keia mau hua : “ E kali oe i ke Akuame ka manao lana, a nana noe hooikai ika i kou naau. E kakaii mai no ke Akua, > wahi a’u.” Hoolaulea oui ia ae fa au*o ia,

a ua hoopau loa ia ke kumu o ke kuumaha, a hoolana nui ia ae la ka manao. Hele iho la au iwaho o kuu hale papu, a upiki iho la au i na kao ; alaila, hele iho la au i ka hale puoa iloko o ka ululaau (me ka wiwo nui nae,) a uiui ae la au i na kao olaila. la manawa mahuahua ae la kuu wiwo ole, a hele hou ae la au i kahakai me ka manao e ana i ka nui o ka meheu wawae a e hoohalikelike me ka nui o ko'u wawae, no ka : mea, kuhi au, owau iho no palia ka mea i pai ia meheu ma ke one. Ana iho la au, aua nui loa aku ka nuī i ko’u wawae. Hoi ae la au a ka hale, me ka manau paa, ua pne mai iuka kekahi kanaka, a i ole ia ua noho mau ia ka aina e kanaka, A nolaila, i ole makaalu nui, e lele malu ia mai no paha au i ka manawa i manao ole ia. Hoomaka ae la au e noonoo i ka mea e muluhia ai ia’u, a kupu mai la kekahi mau mea ano okoa e hana ia’i. Manao mua no au e hoohiulo i nu pa a pau, a e hookuu wale i na holoholona laka a pau e hele hihiu iloko o na ululaau, i ole e ioaa ia e ka poe enemi, o holo pinepine mai auanei lakou e pepehi ai. Alaila, manao au e huki i na pulapula kulina a pau a me ka laike kekahi, no ia kumuhookahi no. A mahope, manao au e hookulai loa i ka haie puoa, malia paha o ike lakou i kekahi wahi i hanaia e ke kanaka ; a e huli hou aku auanei lakou, a loaa mai ia’u ma kuu hale paa, a e hoouka mai ia’u malaila. Pela ke ano o na manao lanuwalei hookupuia mai ai e ka makau ; a ua like au, a ua manao no au e like me ka moi poino o Saulo, ia ia i hookaumahaia mai e ko Pililina poe, a i haalele ia hoi eke Akua. CJa kupaoahu nae keia manao o’u ; no ka mea, aole liuliu mamua a ua waiho okoa au ia’u iho mamuli o ka malama ana o ke Akua, a i neia manawa, ua aneane pauloa kuu paulele ana ia ia ; ua oi kuu weliweli i ka poe i hiki ai ke pepehi i ke kino i kuu weliweli i ka mea i hiki ke hoomakei kuu uhane ola loa. Hele walewale au i kekahi la ma ke komohana loa o ka mokupuni kahi a’u i hele o)e ai mamua, a alawa ae la au i kuu maka i ka moana, kuhi iho au ua ike au i waapa mawaho loa aku aneane i kai lilo, aole nae akaka loa ia. Pau ae la kuu haohao ana oo ka meheu wawae kanaka ma kahakai; a kuhi hoi au he poe aikanaka paha kai pae mai, a hoomaikai aku la au i ke Akua no ko’u noho ana ma ka aoao o ka aink kahi i hele olo ai lakou. A ia’u i kipopo mai ilalo o ka puu a kahakai, ua nui loa kuu makahahi a me kuu weliweli, no ka mea, ua haiii ka honua i na iwipoo, na lima, na wawae, a rae na iwi e ae o ke kino kaoaka; a ike ak« hoi au i kekahi mea ano anaina, me ka lehu ahi iwaenakonu. a kuhi ae la au malaila no kahi i kaou ia a i ai ia hoi na kaoaka hihiu i ka lakou ahaaina io kanaka.

Palapala i ka Hae llawali.—Helu 9. No HamilUena. Oia kekahi o na kulanakauhale o Kanade Komohana, e waiho ana ma kekahi awa maikai tna ka poo o ka Loko Onlario. He 20,000 paha ka nui o kona poe kanaka, a he wahi waiwai no ia. Ku raai na moku mahu a me na moku pea raa kona awa, a holo na kaa-ahi o ka alanui-holo-kaa-ahi, komohana nui, roa ka aoao e pili ana i ke awa, a malaila ka Depo o ia alanui, nui ka hana ma ia alanui; kauaani, kauaani, na kanaka holo maloko o na kaa, a haneri kausani na tona waiwai i lawe ia maloko o oa kaa ukana waiwai. I ka mnnawa i noho ai ko’u ohana ma ia wahi, holo aku au i Komohana l»a, oia hoi i ka moku o Wisikonesin. Penei ka holo ana aku—inai Hamililona aku holo makou ina ka aina palahalaha o Kanade Knmohana a hiki i ka muliwai Deteroita, mawaena o na Loko Erie me Sana Kalare, a maloila aku maluna o ka moku-mahu i kela kapa o ka muliwai i ke kulanakauhale o Deteroita ma ka moku o Mikigana. He kulanakauhale kahiko o Deteroila, i hookumuia e kekahi poe Farani i noho ai malaila mamua, e kuai ilihuluhulu me na Inikini o ia wahl. He pakaua wale nb i kinohi, a i keia wa he kulanakauhale oui iki, he 50,000 paha ka nui o kona poe kanaka. He wnhi waiwai no ia, he depo no ka huila, a me na hua a pau o ka poe mahiai 0 Mikigana, a no ka laau a me ka waiwai kalepa o ia wahi. Nolaiia, nui na moku-mahu a me na moku pea e ku ana ma kona awa-—a nui na kaa ma kona mau alanui holo-kaa-ahi. He $25000,000, paha ka nui o ka waiwai i kuai lilo aku a me ka waiwai i kuai mai ai ma ia kulanakauhale i ka makahiki hookahi, nolaila e ike au, he wahi waiwai nui no, a maikai kona ano no hoi ke nana’ku—maikai na hale Aupuni, ine na Hoteie a me na hale kula. Mai ia wahi, holo aku makou maloko o na kaa, ma ka aina momona o Mikigana a hiki 1 ka Loko Mikigana, i ke awa o Grand Haven i ke ahiahi o ka la 11 o lune, a komo iloko o ka moku-mahu, a ia po no hiki aku makeu ina kela aoao o ka Loko i ke awa o Miliwauke, kekahi kulanakauhale maikai o ka moku o Wisikone?in —ua oi ka maikai o Miliwauke i ka nana ana aku, mamua o na wahi a pau o na Moku Komohana, ua kukuluia ma kela kapa keia kapa o ka muliwai Miliwauke; maikai na alanui a me na hale nui o kela ano keia ano, ua hookumu ia i ka makahiki 1835; a i ka Mak. 1840 he 1751 wale no ka nui o kona poe kanaka, i 1850, he 2,051, a i ka 1860 aneane he 50,000 ka nui o kona poe kaoaka. Hikiwawe ka ulu ana! aole kona like ma Amenkahui, ma ka hikiwawe o ka ulu ana. Ua hana ia ka ala-nui-holo-kaa-ahi mawaena o Miliwauke a me ka muliwai Misisipi me na lala ma ka aoao Akau a me ka Hema. I ka awakea o ka la 12 o lune, haalele' makou ia wahi a holo aku i ke Komohana Akau a i ke ahiahi hiki aku au i ke kulanakauhale o Fond-du Lae, kahi i noho ai o kuu kaikuaana, a ma ia wahi kali iki au be mau la, e launa pu me ko’u mau makamaka o ke kino, a e nana i na mea maikai o ia aina Komohaoa—He 8,000 ka nui o na kanaka o ia kulauakauhale, ane like ka oui roe ko Honolulu nei. Ua kukuiuia ma ka poo o ka loko o Winebago, nolaila ka inoa o ia wahi, Fond-du Lae, ma ka olelo Farani, a ua like me “ Poo o ka Loko’’ roa ka olelo Hawaii. Lauoa oui au rae na kamaaioa o ia *frhi, hele pinepine iloko o na kula, kamailio pu me na kumu a me na haumana; o

ko lakou makemake nui, e lohe i na inea e pili ana i ko Hawaii nei; nolaila, olelo nui aku au ia lakou, no na mea ano uui o keia mau mokupuni, na pele, na mauna, na awawa, na wailele—a no na kanaka, na keiki kula; no ke Aupuni, na Kanawai, a pela’ku. Oluolu lakou ika lohe aoa ia mau mea, A i ka la pule, haiolelo aku au imua o na kula Sabati, me ka wehewehe ana i na hana a’na Misionari, a me na mea e ae e pili ana i ka pono o keia lahui; a pela no ka’u hana ana ma na wahi e ae kahi au e noho iki ai me ko’u mau makamaka. I kekahi la, holo aku maua me kuu kaikuaana, i ke kuianakauhale o Oskosh, ma ka aoao Komohana o ka Loko Winebago, kahi e«hui ai ka wai o ka muliwai Neenah, nie ko ka Loko. He kulanakauhale hou ia e iike me Fond-du Lae—a ua like no hoi kona nui. He wahi maikai no ke kalepa ana, ho ka halawai ana o na Moku o ka Loko a rne na moku o ka muliwai me na kaa o ke alanui-hnlo-kaa-ahi, mai Kikago, Miliwauke ame Fond-du Lae mai. O ka mea nui o ia wahi, oia no ka laau kukulu hale mailoko mai o ka uiulaau nui ma ke Komohana Akau. A pau ia wahi ika makaikaiia hoi no maua ia la hookahi no. I kekahi la ae, holo makou me ko’u mau makamaka eha i ke Komohana, i kahi i kapaia o Kipona, he kulanakauhale hou ia, a ua like kona nui me ko laua elua I oīelo ia maluna, a oka aina i ike ia ma ia mau holo ana, he aina momona loa no ia, a ua mahi maikai ia. Ua aahu ia I na kihapai huita, me he mau kihei omaomao nui la e waiho ana maiuna. Maikai maoli no ia, oluolu na maka i ka nana ana’ku. Pela no ka aina o Wisikonesin a pau, he aina momona loa, a keia makahiki ua piha i ka huila a me na hua ai o na ano a pau, minamina wau i ka haalele ana ia aina maikai a me ko’u mau makamaka maikai ©ia wahi. Aloha nui ia lakou.