Ka Hoku o Hawaii, Volume XIII, Number 13, 28 August 1919 — HE MOOLELO KAAO NO Kepakailiula KE AHIKANANA A O KE KOA WIWOOLE O HILO HANAKAHI A I KA MOKUPUNI KAULANA O MOKUOLA AU I KE KAI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO Kepakailiula KE AHIKANANA A O KE KOA WIWOOLE O HILO HANAKAHI A I KA MOKUPUNI KAULANA O MOKUOLA AU I KE KAI

(He Moolelo Kahiko o Hawaii Nui) Kuauli) KA HOLO ANA O MAKOLEA E HOAO ME KAIKIPAANANEA Ua lohe mai la ua mau wahi koa nei o Kepakailiula, a hoopau io ae ia lakou i ka lakou haua luku wale ana i ke ola o kela poe kanaka lehu lehu, a ua poino no nae ke ola a kekahi poe ola lehulehu i keia mau koa o Kepakailiula. Ua hoi aku la kela puali koa nui o ke Alii Kahooa|ii me ka mahalo i ka manao aloha kanaka o ke keiki malihini, a pela no hoi na alii malalo mai o kela Alii Kahooalii, ua mahalo pu no lakou i ka manao hoopakele ola kanaka o keia keiki koa nui wale, a ua bookaulana aku la keia ikaika kaua o Kepakailiuia i na Kona, a ua liho ia i mea kuaki loa no kekahi mau alii ai ahupuaa i hoea ole mai i kela kaua a ke Alii Kahooalii, a o kekahi oia poe alii he mau hoahanau pili pono loa i ke Alii Keolo- ? ka makuakane hoi o Makolea ka ui pookela o na Kona, a e au ala i ke kai o Alanuihaha no ka hui kino ana aku me Kaikipaananea ke Alii koa kaulana o na Hono o Piilani. I ka hoi ana mai o na koa eha o Kepakailiula, ua hele like aku la lakou e nana i ke alii make Kahooalii, ae ike paha i ke ano o kona ku aua i ka ihe lau-meki a ua alii nei no i uhai ia e ka ikaika kupainaha o Kepakailiula. Ike pu iho la o Kepakiiliula me kona mau Makuakana a me na wahi koa o na Kona, ua ku io no ua alii nei i ka ihe lau-meki e Kepakiiiliula i pahu ai iaia ma ka piko o kona opu, ao ka mea kupainaha no ua holo iho la ilalo ka maka o ka ihe, a ua puka aku la ma ka puka hoopau pilikia, ae like no hoi me na olelo mua a Kepakailiula i kamailio mua aku ai iaia. Hoomanao iho la na wahi koa o Kepakailiula i ka hooko ia o na olelo a ko lakou Haku opio, a ua lilo ia i mea ho?oi loa aku i ko lakou hilinai i ko lakou alii wiwo ole. Ua kena aku la o Kepakailiula i kona makuakane Kiihele e oki i ke poo o ke alii Kahooalii me ka pahoa oki poo, ai hooko ai oia i kana olelo no ka hoopai ana i na hana hoomainoino wale a keia alii i na kanaka ai i ka maia ana no i lahi pu ai kona poe kanaka. Ua hana io no pela o Kiihele a ua kau ia iluna o ka ap hu laau ke poo o na alii Kahooalii nei. E waiho ae kakou ia Kepakailiuia ma e noho ana i kela uka, ae ai ana i ka maia a ke alii aloha kanaka ole i kanu pu ai me na kanaka, ae huli ae hoi kakou i kekahi mau alii hou ae o na Kona, a no lakou hoi na inoa e o nei i kekahi mau wahi o na Kona a hoea loa mai no i keia manawa. Kui aku la ke kaulana o ka make ana o ke alii Kahooalii ia Kepakailiula liuia ai ka hoea ana o keia lono ke Alii ai ahupuaa Kuapehu, ae noho hoomalu ana i ke Ahupuaa nui o Kaawaloa me Kealakekua, ua lilo iho la i mea waiwai loa ua kela alii, a ia manawa aia i hoopuka au ai i kaua mau olelo kaena: "I na owau ka hoa hakaka o kela keiki i paa ole ka malo ka hope, alaila, loaa kona no i mea kupalu mano

na'u." I kona lohe hou ana toai i ka oki ia o ke poo o ke alii Kahooalii, a kau ia iluna o ka apahu laau ua hoowela loa ia kona manao, oiai, he pili hoahanau keia alii Kuapehu no kela alii Kahooalii i make aku la ia Kepakailiula. O kona manawa pu no ia i hoouluulu ai i kona mau mano kanaka ai hoea aku i ka eono mano kanaka, a hoolako iho la iaia iho me na ihe nunui ewalu, ai kona mau koa hoi me na ihe kupono no ka hakaka ana aku. He mau la ka hoomakaukau ana o keia Alii ai ahupuaa o kela mau aina i hoike mua ia ae, a ua lawe ia aku la no hoi ka lohe ia Kepakailiula e noho mai la me kona mau wahi koa

uuku. I ka lohe ia ana o ka hele aku o ke Alii Kuapehu e kaua ia Kepakailiula, ua ninau aku la o Kepakailiula ia Kieimaia i ke kulana hakaka o keia moho hakaka, a ua hoike mai la no o Kieimaia i kona ano ma keia mau olelo.

"'E kuu haku alii hou he alii ikaika no o Kuapehu i ka hakaka, a he kanaka no hoi i kaulaua i ka oo ihe, aka, ma kuu hakilo ana iho nei i kou makaukau oo ihe, aole he alii o na Kona nei e ukali aku i kou makaukau hakaka, a koe wale no paha he alii Keolonahihi i hala aku la no Maui, a me kekahi mau alii e iho no i pili loa ia Keolonahihi, ai ao pu ia hoi i ka oihana kaua oo ihe e ka lakou kumu akamai, ao keia alii e aa mai nei e hakaka me oe, aole no o'u manao e lanakila ana oia i ka hakaka ana me oe, aka, aole no nae hoi e hewa ka makaala i kana mau maka ihe."

Ua lilo keia mau olelo a Kieimaia i mea maikai i ka manao o Kepakailiula, a ua hoomakaukau iho la no hoi oia iaia iho no ka halawai aku me keia Alii puni hakaka e heie mai nei e hui kino me ia. I ka hala hou ana o na la elua mahope iho o kela hoike ia ana aku o ka lohe ia Kepakailiula, ua houuna mai la oia ia Kieimaia i kiu e nana i ka nee ana aku o ka enemi, a aole no hoi i hala kekahi manawa loihi a nui ana ka hanu o Kieimaia imua o Kepuwailiula a me kona mau makuakane, a hoike aku la ma keia mau olelo no ka enemi. ''

"Auhea mai oe e kuu haku alii, eia iho ke kaua la a hoea koke mai oiai, eia ae lakou i ke kiekiena e pii mai nei a he hewa i ka wai ka ua mea o ke kanaka, a aia no ua alii Kuapehu nei mamua o kona poe mamaka kaua, ae kamailio ana hoi me ke ano akena i kona makaukau kaua, a me ka paa o kona manao e hookau i ka make mainoino maluna ou, mamuli o kau hana hoemaewaewa i kona hoahauau alii ma ke oki ana i kona poo, a kau hoomainoino i ka apahu laau. E hana mai ana oia i keia hana hookahi maluna ou, ma ke oki ana i kou poo a me ka haawi pu ana hoi i kou kino i mea kupalu mano, ai ko mau wahi iwi hoi : mea nana makau nana. Ma kuu manao no nae o kona poo ke oki ia ana e oe, oiai, he leo nalu wawa wale kela o na Kona a he huahua lana wale ia e ko kai ka waiwai o kaua mau olelo."

I ka lohe ana o Kepakailiula i keia mau olelo a kona wahi kiu koa wiwo ole, ua hoomakaukau koke iho la oia i kona kulana hakaka, ae aahu ana hoi i koni aahu alii e like no hoi me kona kulana imua o ke alii Kahooalii. I ka makaukau ana o Kepakailiula me kona mau wahi koa, ua nee aku la no lakou no ka halawai pu ana me ke alii ai ahupuaa Kapehu.

Halawai aku la no lakou ma kahi no i hooili mua ia ai kela kaua mawaena o Kepakailiula a me ke alii Kahooalii ai ka ike ana mai no k Kuapehu i keia kanaka opio helehelena ui maoli, ua ka-

mailio akea ae la ua alii nei me ka leo e lohe ia ai e ka lehulehu e hoolohe mai ana. "Kahuhu, kai no paha he kane

ka hoa i hele mai nei e hakaka, ae hoike hoi i na makaukau oo ihe o maua, eia he kaikamahina opio wale no. Minamina ino no hoi ka ui pookela o keia opio wahine, ao ka makaukau aku hoi paha koe e hoao me ke kane make e hoi mamuli o ka manao ake hakaka wale iho no. Ea i na no he makee kou i ke ola ana, alaila, me nei no la noi e noi no i kou ola ana, a mea hoi o aloha wau a hoopakele aku i kou ola e ke koa wahine." I ka lohe ana o Kepakailiula i keia mau olelo hoonaukiuki a ko Alii Kuapehu, a oiai no he mea e Kepakailiula i maa i ua olelo hoonaukiuki ae lilo ai ke keeo i ka hoa

hakaka, nolaila, ua kamailio mai la no hoi oia ma kona aoao i ua Alii Kuapehu nei o na ahupuaa o Kaawaloa me Kealakekua.

"Auwe, he papai aama holo pali ka keia o ka pali o Kealakekua, a ike mai i ke kanaka alaila, holo ma ka ma wae pohaku e pee ai. He papahi kahiko no e aneane ana e lu i ke kino alua mua, a no ka uluhua paha i ke ola ana, nolaila, makaaiau mai nei i keia uka, ai mea e hahai ia aku ai na niho ona e ke Keiki kapili manu Oo o ka uka kaulana o Kaunuauioa. O ko ia nei inoa o Kuapehu, aole oia ka pololei aka, o ke alii poopehu o ka pali o Kaawaloa, a e noho aihamu ana hoi malalo aku o kekahi mau haku alii okoa aku. Hoea mai nei oe ma ke ano hoohoihoi makuahonowai wale no, ai lohe aku paha kou haku nana oe i hoonono i mea ai aina wale iho no, alaila, makepono ka ai a na alii ia oe e ka lopa ai limu akikila o ka pali hakahaka o Kealakekua. Eia ka mai ka aina kauwa mai oe o Kaawaloa, ao ka mea no ka ia i hawawa ai ka olelo ana, he mamo na ka "kauwa makawela." O ka mea maa mau i na alii o ka wa kahiko ea, ua hookaawale ia ka mamo o na kauwa makawela, a la lealea o ke Alii no ka paani kupalu mano, alaila, kii ia mai ka welo a ke "Kauwa Makawela a lawe ia i mea kupalu mano."' Ia manawa ua haii ae la o Kepakailiula a kamailio hou aku la ia Kieimakani i keia mau olelo, a he mau olelo no nau e wela loa ai o Kuapehu i na olelo nioi a ka Ui opio o Kaunuamoa.

"Kieimakani e, a i hakaka maua me ka aama auwaua o na pali o Kealakekoa me Kaawaloa, ai lilo ka lanakila ia kakou ea, alaila, makeamake wau ia oe e oki i kona poo a kau ae ma ka aoao o ke poo o kona hoahanau i hele mua aku nei i ka poipoi pulelehua."

Ua hiki ole ia Kuapehu ke hoomanawanui hou iho i na olelo, hoopaipai a Kepakailiula, a o kona manawa no ia i nee mai ai a hou mai la i kaua ihe, ame kona manao kuhihewa e ku aua o Kepakailiula iaia, oiai, ua ano hemahema ke kulana o Kepakailiula ia manawa, oia nae ka manao kuhihewa o ke alii Kuapehu. I ka hemo ana mai o ka ihe mai ka lima mai o ke alii Kuapehu, ua alo aoao ae la o Kepakailiula a hala wale aku la kela pahuna ihe a ka hoa hakaka o Kepakailiula me ka waiwai ole. Ia manawa no o Kepakailiula i kamaiho hoonaukiuki aku ai i kona hoa hakaka:

"Hokai no hoi ua hoa hakaka haahaa o ke koko, he powa ka mea loaa, aole hoi o ka hakaka o ka mea i hanau alii ia mai. Manao anei oe o kou hou ki?? ana mai

nei ia'u he mea ia no'u e ku ai i ka ihe palaualelo. Hou hou ia mai hoi paha ka ihe pauku kuikui, a haihai ia aku e alu i kuu lima. E hoo-

manao oe o kena ihe au e hou mai ai, e uhai ia ana e a'u me ka haule ole ihe i ka honua, a he mea no ia e hooiaio aku ana i ka'u i olelo mua aku nei ia oe. "He ihe kukui haihai wale ka kuu hoa hakaka kamalii. Aole i pau.