Ka Hoku o Hawaii, Volume XIII, Number 47, 22 April 1920 — KE KANAWAI E HOOPULAPULA HOU ANA I NA HAWAII [ARTICLE]

KE KANAWAI E HOOPULAPULA HOU ANA I NA HAWAII

Mr. li<jw!iiis. IMakemiike au e hou aku i ke ai ō o ba mahelehele ta ana o keia pae ainp«. Malhlo <> ka huoponopono kahiVo o na aina i huiia apau he ahtjpu«a ia. 0 keia ka ana o na aina i lioohuia. I Ke'iiihi manawa be kaakani eka o ke ahu;-uaa a i kekahi wa he liaceri k?ukani eka ilōko o laila. E hoomaka ara ma ka aekai ā holopololei iluna o na kuahiwi. Ina no paha ia liē aina uluiaan a ole he aina mahi kalo- Mamua peno o kn aiua h« aiina lawai'a ia. Ina o kahi e ha': ai ka nalu he ma- j ks aekai aku, o ka palena ■ kai lawa'ia. Ina he piii mai i'loko o' ka aekai alaila, o. ka paiena e hiki ai ike kanaka ke hele ku iwaho. Maloko o keia mau ahupuaa na k« 0001 na ooea ap«u, He shea poun nae ke ho>aiaopopo ia inai ka inanawa i !o»a ai o na mokupuni ia Kapeoa Kuke o ka h»pai;oi o n» mokupuni inalalo o na Mōi Knokoa.

Mr. Luoahopmalō. AleīilH, be ehe lakou a i ole eiiai 1 moj? Mr. Kawhin?. Eba, Hawaii, M^u : , Kaūai ame Molok&i he poe moi kuok'oa ko lahou. 0 na* mokupuni apau ua heoh iā lakou e Kamehameha i hookahi aupuni. I!oko o keia mar abupuaa ua maheiehele ia eaa ke'ano ili, a oiaiioko ae o kek poe ili, ua kapaia aku he lele. Penei paha, iloko o kekahi' o keia poe ili aa hiki i kekahi kanaka ke mehiai i kekahi aina ma kekahi wahi iloiio oia ahupuaa, oia !,oi ka hoohuiia ana o na aina apau, he mau noile ka mamao aia malaila kekahī aina no keia aina heokahi no nae e hiki ai iaia ke mahiai, a o na~ aina apau, a Wise j hoike ihv» nei, malalo no ia o ka hoomalu nna a ka moi a hiki i *ia 1848, iloko o nlalaki, oia ka wa o ka mahele aioa. Aka a hiki i k» 1839 ame ka 1840 hoomaopopo ia ana o ke kuleana ponoi inaoli o' ke kanaka e mehi ana i ka hooua, a na hooholo ia e ka ahaolelo malalo o ka moi he kanawai e hoopakele ana i ka hoaaina a hiki i ka wao keifi mahele ana, oia hol ka haawi euaoli ana a ka moi I ka aina no na kaoaka. Ua ike oia o na kanaka e mahi ana i ka honua aia malaila ka !agou pHUĪeIe, a oia ka wa v> ka mah 'le anft. Mr. Lunahoomalu, Ao!t« i hoike iho nei ke Benfitoa i kela mahele an i a ka inoi, ke al i ame na kanaka* Mr, Wise. B hiki akn au ilaila. Iloko o ka 1820 m hoea mai na i Hawaii. Mr. LunHheomalu, Makemake āu ia oe e hoike niai he«ha 'ka lao»elo a iwah* hoohiki i S«we ai i ko !«k<»u wa i ho.»a ai a pehe« lakou i ma. lana ai? Mr. Wis«. ī ko !akotr wa ! hna. e»e ai i o Ilikiuia ūā lawp lakou *n h,>ohii)\ v ttiau»kō o k«*i# Houhiki he eh'a nui m \ makeniake fe! f hīpai rati e

pili ana ;rr* ku)ana hooponoi.ono aina. ilookahi uU aole ioa lakou i aeia'elawei kekahi kapual aina Mr. Limahoumaie. 0 ke»a ka huj ; noiaiopaoi o Amerika Huipuia, oia hoi ka Papa Misionani Ampnka? Mr. Wisß. O ka elua o ka hoohik' aole lakou e koaio iloko o na hana kalaiaina. Mr. Lunahootnalu. Oia hoi aole lakou e lawe i na aina aole hei e kopo iloko o na ha'na kalaiaina? Mr. Wise. Iko lakou wa i hoea aku ai, ua loaa afcu no ra kanaka e noho aoa elike aie kau, ame ka Mr. Rawbing i hoike iho nei. Ua hoike aku la lakou i na kanaka he hana paakiki loa no ka hoor»ana o ke kanaka ili keokeo ame ka hoo- ■ komo ana i ka inalauaalama iloko o ka ama a ~koe Wi7le~n° a loaa i na ? kanaka ka uie. O ko lakou m«namo e ioaa i na kanaka ka aina. ' Iloko k< ia o ka makahiki 1820. 3 ) kinohi aole i ike ua loa na alii ' j keia oiea, aka, mai ka 1836-1836 8 mai laila tnai a i ka 1840, ua hoo ? holo iho 3a iakou i inea e hoonaauae 5 'iaai. ka lahui kanaka i ka Euanelio, a i mea hoi e loaa piha mai a: ia lakiiu ka hooinana o ke kanaki ili keokeoHe mea pono ia lakou ka law< ana :nai i ke a'o a ke kanaka il: keokeo e mahelehele ia na aina, a noiaila i ka 1818 ua pau ka miheiehele ana a ka a>oi i ka aina a ho. ike uiaila, i ka iahui kanaka, a he : ekoln mahele o na kanaka i haawi ia ai ke kuleana aina la lakou. Hookahi ika Moi na alii ame na haku-aina hooKahi pohai, o k£ aupuni nohoi, a o ka lahui kanaka no hoi ka ekolu o a» pahoi. Iloko oka 1848 i Ka wa i ho f> - heloia ai o keia luahele nr.i, ua haawiia aku ka mahele ekahi i ka moi na alii ame na hakuaina. Ua !awe lakou be 1,619, 000 eka aina, . Mr. Na Aina rio apau loa. Mr. Wise. Ae. no ka mea ua pau loa no uialālo y hooKahi m .t;. Lawt ke aupuni hē 1,505, 460 eka.ainaRe kalanuu lie 9-84,000 eka a : ua, a oka l&hui kauaka aku. Mr. Dowell. Ali'a no kekalii manawa. Heaha ka like ole maat ei? Mr Johr,Bou. Oia h«i ma ka aoao—ekolu mahele, o ke kalaunu kekahi. Mr Wi'se* E hoea mai ana au ilaila" He iwakaluakumamnwalu Tausani eka i haawiia i na makaainana, oia wale no kg nui o ka aina 1 haawi ia no na makaainana. He eiwa haueri ame Lanawaln-kuma-maha kaukani aina i h,tawi ia no ke Kalaunu. Aole he kuleana o Ke aupuai i'k'eia :iina ma.uua aku o ka hoohai aiua ana, a mamūa ako hoi o ka ho (kahuliia ana o ka moiwahine. E hooponopono hou au i ka'u haina malaila - O kela hapa p y54.000 eka ua haawiia no ke Ka launu no ka malama ana i ria ali* mai ka manawa mai o Kamehai meha a hiki ia Kalakaua, a hiki ja ' Liliuokalani. Mr Oowell. O ka'u e hoomaopopo nei he 1,5C0,460 eka i haawiia no ka Moi' Mr Wise. Ike aupuni. Mr Dowell. Heaha ka nui i haawi mua ia i ka moi? Mr Wise. He 1,619,000 eka i ka moi, na alii ame oa Haku aiuaMr Johnson. Maaao wuu ua raaopopo kda. Ua haawi ia kela nb lakou pakahi.* " Mr D-!weil. Makemake au.e loaa pano ka manao o kau i olelo iho nei ua haawiia i ke KaUunu. Mr Wise' Fo ka uaalama ana i ka moi, ke kalaueu. Mr Dowell. Aka «ia loaa uiuā iaia keia 1,619,0W eka, a o keia hoi i ke kalauuu no ka hoohnua aua i hiki ai oia ke aialama ta iiie ka aina i loaa tuua iala.

Mr Wiae- Aole uona wale no keia mau ek.a aina apaa. 0 lia alii aiue na haku aiaa pa kek«bi i kuleana □ae i&. O gooa mabde oia ao kona wāiwāi poaoi, Ua hiki kia ke hoolilo a hana pnha e likie co« kom Mr 0 ln-U aoiliona eka *«*»? Mr Wiw. Aol» o k«tla miliooa eka kai hnawiia i k* m \ he w u\\ \ ol II Mr O ka alna kaUunii iā h** w*aitvjt! |>otUM ! noūa,' he mra maU:ua akulāia. Mf Wis t . Ae. "

Mr Lunahooaaalu*- Alaila e iIV ana ia mai keLahi uioi a kek&bi moi' Mr ]>owell, Ua maopopo aku la a'o* ' T Mr AVise, 0 na makaainana ua loaa wale jno ia lakou be 28,000 eka, akB, ke olelo rei lakou o keia aina kalaunu ua haawiia aku ia i |ke knlaunu ma ke r ano kahu malam* waiwai no na makaainana. Ua ike no lakon i kekehi manaw» e loaa hou mai ana uo ia lakou kela aina, a oia no ka lakon e koi nei a hiki i keia la. īkawa i hoea mai a? o na misionari i ka 1820 ua loaa ia lakou, e like cqe ka r u e hoike'nei, aole lea e hiki ia lakou ke a'o aku i na ka-

nae iia lakou~i ti OōtāTB ; ai, a koe wale no a ioaa ia lakou ka ajna e hiki aī ia h»k™ ee enahiaī a't oie hana paha no ka pono o ka hoo. naauao ia ana, a oiai ua ike no lakou n& iawe lakou i keia hoohiki ana m»4uua o ko iakou haalele aku ia Amerika Huipuia, ua noi aku la iak ju i ka Papa o na Misiopari Amerika 20 ka hiki īa lakou ke iawe i kekahi q keia mau aina «upuui mai fea moi mai a hoohaua aku no ka pooo o ka hoonaaut o an9. Ua hoike mai la ka Papa o /ia MiBionari Anaerika he mea poao ia lakou ke noi aku i ka m.>i sme na alii, a ina e loaa ia Jak< v u kela poe aiūa, alaila, ua pono, U| hana io no lakon, a ua haawi ia aku ia lako« he $,566.7? ek». Mahope iho o ka mahele ana o ka aina i ka 1848, ua noi bou «ku la lako i i ka Papa q na Misionari Amerika e pono e haawi ia keia aina no iakuu pakahi iho f a e kala ia mai. hoi iaEou mai ka hoohiki a.lakou i lawe ai, a ua hiki no ia lakou ka malama ana i i ko lakop ola, a ua ae mai ka Pap.a o oa Misionari Amerika i ka lakou noi me ka oielo du mai o na mea apau e piii ana no ka aina e pono lakou e noi aku i ka moi e noho mana ana ame na alii, ina he mea hiki fce pakahi ia lakou kela

poe-ama- Ua mālreT»ake~lafcou e kuai aku lakon he 21,336.401 eka- « Mr Lunahoomalu, No ehia dala? Mr Wtse, li like no aie ka eoai a ka poe H<»waii i manao ai, a he euai ioa uo boi ma kekahi ano. Mr Lunahoomalu.. A<>ie i maopopo ia oe enia 1«?

Mr Wiae, O ke kumukuai ia wa he 2.5 o ka eka. Ua noi pu ak« i?kuu he ir»ea pouo e ae pu ia na keiki a iakou e kuai boa aku i mau aina, a ua kuai aku lakou he 10,401.80 exa, ka huina iiui apāu he 41,305.991 eka ke hoohniike ae me ka 28,000 eka no 8,000 ohaua Hawaii wale no. a. he 41,000 eka no 33 ohana ni\sionari. Aole o makou kue i na misionari r>o ka lawe ana i

keia poe aioa. O Ko'u manaoio aja* oli ua kuleaoa no lakou i keH poe aina no ka hana a lakou i haoa mai ai maluna o ka iahui Hawaii. He iuuku no aa aina i ioaa i kekahi poe o lakou, Ua makeoake au e lawe mai i keia mea imua o oukou no ka hoike ana aku i ke ano lokomaikai ona kanake Hawaii in« poe o ku ui» aina e. Ua makemake no hoi au e hooia aku innua o oukou i ka wa i ioaa ai i na Kanaka Hawaii na mea apao ua Jhaawi hou aku lakou ia mau mea apeu, a i keia wa aia maialo o ka malama ana o Aoierika Huipuia &a aina aupuni apau, a ua heie mai po aiakou īmua o Amerika i kei« U me ka naanpo eia iiokp. o oukou kela uhane maikai ,eiike makou, a e hoiho' hou mai i kekahi o keia poe aina no na Hawaii.

Mr John»on, Oia boi i na kanaka Hawaii pakahi, ke kuleana e hoWe hookuoooono ti i keia poe aina a e liio hoi no lanoo ua apana kupono. Wjse, !Ha ke kutuukuai ku--poiio» K« olelo «<jti makou o ksla 28,000 eka i h*Hw» ia i na makafūnana aolo ia ho kupono aqa.

Mr. Lttu*ho<»ut<jdu, 1« hvn>loh { ia anei na kauawal aiu* o Uawail tfia kekahi ano Uo*o mant\w;\ (oe kau e kamn'lui nei i keia wja?

Mf Wise, ke ano o kt>u manao? 0 ke kauAWAi aiua i hot»loUt« ma ke kanawai kuui^? Mr Lunuhoou alu, A*.l*> a nei| e h<w*uiiuau« oe.uail, p«U aufi? Mr Wi®*% A«. , j Mr Lunnho nnalu, Aotai.« i hojkt» m»i aei i kt>LV 0, ko'u uiauso .ua poinrt ia paha o«. Mr Wise, Xol*iU o kA ninau liui

e ala mai ana, heaha ka mea o na Hawaii i lawe sle ai i keia maikai oka mahele ih ana o ka aioa a kuai aku elike me na mis'onarl ame kekahi poe e ae; heaha ka hana ole ai na Aawaii makemake au ia oukou e līeolohe pono mai a e iho o na Hawaii mamua o ka haawi mahele nui tia manao īiolakou no ke' alii wale no ka aina. Aole i loaa ia lakou ka noonoo e kuieana lakou i'ka aina, a ikawa i haawMa ai ka aina ia lakou i ka f??4P, o kekaKi poe o lakou 1

ua komo ia lakon ka noonoo e T?we i aina t a o kekahi poe' aol? o lakovj noonoo pel«. Okekahi noe ua hoopili wal* aku mahope q ni alii ame i.a haku aina. Ke hoomanao nei au _ i knpunakane i kona wa e ola ana, ahe wahi keiki uuku au ia manawa o a i ole 9 makahiki paha, ua ninauaka wau iaia heaha .1« kona mea i lawe ote ai a nui ka aina. Ua pane mai la oia, ' O ko'n kupunakane, ko'u makuakaoe, aele ona makemake ia'u e iawe a nui ka aina mamua o ka mea j loaa ia'u, a oiai ua malama a hiki i ko'u kane ana ia laua." Nolaila' hs hoike ana keia imua o oukou i ka paa o na iiana ka malalo o ka njpi ame na aiii. Aole he makemake o na alii e kuieana na mĀkaainana i ka aina i ka wa o ka mahele iloko.o ka 1848. E hoomaoao oukou aolb o lakou noonoo ia mea no ka !a apopo O ko lakou ola ana n » keia la wale iho no. E lawe mai i keia lahui kanaka a hoonoho mawaena o kēkahi poau lahui e, me na Pake ama na Kepeni, hiki anei ia oukou ke hoouiaopopo iho heaha ka mea i loaa nui ole ai ka lakou? Ke olelo n*»i oukou na ili keokeo o Kaleponi aole loa e hiki ia oukou ke paonioni pu me na Kepani o tfa Hikina mai. Mahfa iho ka hiki i na Hawaii iloko o ka 1848 ke lawe anui ka aina iloko o kela wa? Aole i W o lakou wahi aianaolana itci. 0 i

ka lako'J wale..no i olelo ai, ua oi aku ka maikai ke haawi aaamua o ka loaa nāai. Oia a'o nna a Paula pela oia ka iakou i hoolohe ai Us oaawi aku lnkou i r,a oiea apau i loaa ialakou, nolaila, iloko o 189o| 0 ke kuikahi panailika mawaeua o Hawaii ame Amerika Huipuia ua hoea mai i ka hopena, na Makinale 1 hooikaika loa i kela manawa. Mr Luilahoomalu, E kali iki*no kahi manawa? Seuat'ia, Aole anei ou mana-) ua haule aku ia oe ka manawa o'ka Repubaiika o Hawaii? Mr WiBe, E hoomaka aku atia au i keia mauawa. Iloko o ka 1890 ua hooikaika loa o Makinale e kauia i auhau maluna o ke kopaa. 0 na poe kanu ko o Haw»ii ua ike koke iakou h': wa kupono ia no ka hioikaika ana i hoohui aina i mea e pakfcle si lakou, a oiai ua pau iho la ke kuikahi panaiiike, a i mea e pakele ai lakou nm e ka aioa ua makeooake lakou i ka hoohui ainaMai ka 1890 a ka 18*13 ua hooia lā lakou no ka hookahuli ana i ka Moiwahine, a iloko o ka 1893 ua hooko ia ko lakou manao, ma ke kokua ana a ko oukou mau moku manuwa, a ua kokuln'a ke aupuni kuikawa, r he palapala hoopii kai [ hoouna ia mai i ka Ahaolelo Lahui [o Amerika Huipuia e noi mai ana !e hoohui aina. M»muli o kekahi | OiBU kumu a'u i ike ole ai, i ka wa o Kaliwilana i noho mai ai he Pereāidena aoie i hooko īā ko lakou m&nao, aka, maī ka Ma ka 1808 e # nāna mau aa& lak«)U no ka hoohui ain». Iloko oia manawa u a lioololl ae la lakou i aupuui kuikawa a ka Repubalikh o Hawaii, a lawt< &e la i ua aina Kalaunu apau tuai ke Kalaunu aku, mai na makaainaua aku hoi. a hoolilo ae la i mau alua aupuni. Ma ia «oau&wa uiai ka hgolilo nui ia «oao keia mau aiaa. He nui wale a lakou i hwkuoaoono ia e nā poe Pelekane, na Kelemania, ua lahui e, no keia kuuiu ua fift&k»»make !o* Uakou e, pau keia oūiu aina Uionaoni iloko o ka lima 0 keia pee kanak*. Iloku o ka ua holo iho ) ; * ka hoohni aina Ua ae ia aku ke nol a ka Kepuhalika o Hawaii e komo unvi o Hawj»ii he Toritort* no Atneri&a Iluipuia. 0 kv kult«ua o keia mau Kakuuu» ua aiua aupuui e like lue ia u& haawi ia mai no Auakaū a V k«»i* U no Anak«la ko kuWua' 1 k» a<ua % « oa h**wi hou ia aku \ k« X«/Uore o iiawaii uo ka hos)> pouo^uo J v * t pau.