Ka Hoku o Hawaii, Volume XVII, Number 21, 18 October 1923 — NA HOONANEA O KA MANAWA KA LAE O KEAHOLE [ARTICLE]

NA HOONANEA O KA MANAWA

KA LAE O KEAHOLE

He nui aku na ko'a i koe, aia ma loko mai o kela mau ko'a a'u i hoike ae la, a ua kakau aku la au ma na ko'a nui a kaulana a he mau ko'a lawaia hohonu a e moe ana ma ka laina pololei mai ka Lae o Keahole a kiei i ka Lae o Upolu a me ka Heiau o Mookini ma Kohala. O kela pohaku e ku ala ma mua iho o ka Lae o Keahole, ua kapaia kona inoa o Keahole, a no keia pohaku, ka inoa i kapaia'i kela lae a hiki i keia la. I na manawa e holoholo mau ana na moku kuna, a ke hele a hiki ma keia wahi, a ina e mo-ku (kahe ke au) ana ke au, a laila, e hou ana kela moku i ke au a ko ia aku la i hope me ka hiki ole ke holo i Kailua. Ina e pohu aole makani, e pokakaa hele ana kela moku a mau moku pe'a no elua, ekolu, a eha la e lana hele ai ma keia wahi, aia no ka puka ma-o aku o ka Lae o Keahole a loaa mai i ka makani Hoolua a me ke kaumuku. O na poe kamaaina holo lakou a pili i ka lae, a ku'i ka heleuma a ku malaila a hapalua o ka po, ai ole, e kokoke aku ana e hora 2 o ka wanaao, alaila, huki na pe'a a pau, a laila huki ka heleuma, a ia wa e pa iho ana ke hau mauka iho o ka aina, oiai o ka manawa ikaika ia o ke kehau a no ka ikaika o ke kehau e nou aku ana i na peʻa o ka moku ua nee aku la ka moku a puka ma mua aku o ka lae a me ua pohaku nei me ka hoopilipili loko ana, a kaa mawaho ae o na Ooma, Kohanaiki, Kaloko, Na Honokohau, a hala ka lae o Kaiwi, o ke kiei no ia i ke awa o Kailua, a pau ka pilikia. Oia mau no kela mo-ku o ke au o keia lae o Keahole a hiki no i keia la a'u e kakau nei. A i keia la ua kukulu ia he ipukukui imoimo me he olapa ana ala no ka uwila e ke aupuni makua o Amerika Huipuia e a ana me ka mea ole nana e kiai, he mau mahina eono e a ai. Lua ole ka hana a ka naauao, a kamahao a kupaianaha ka iini ana a ka noeau o ke kanaka i na mea i kahi hohonu loa a hoike mai i na mea i hunaia e ka mea nana i hana na mea a pau. KAELEHULUHULU He wahi puu pahoehoe keia aohe ano, eia nae he kaulana a puni o Hawaii nei a hoea loa aku i na mokupuni mao aku o Hawaii. Aia he puka kai e holo ai ka waa a hoea makai o na ko'a lawaia, a pela no ka hoi ana mai mai ka moana mai. Ina holo aku ka waa a na kai make ia manawa ma ua puka nei, a laila, lele na kanaka i lalo a kauo aku la i ka waa a haule makai ma kahi hohonu iki o ke kai, a kau hou ae ua kanaka iluna o ka waa a holo aku i ka lawaia, a pela no ke hoi mai a ina no na kaimake e kauo ana no ka waa a haule mauka nei a kau hou na kanaka a ho'i aku a pae i ke awa e kau ai ka waa ma Mahaiula. A no ke kauo mau o ka waa a huluhulu o lalo o ke kaele o ka waa a kapaia ai o Kaelehuluhulu a pela e o nei kela inoa a hiki i keia la, a aole no he wa e pau ai keia inoa apau keia honua. O ka poe kahiko i hala mau, o lakou ka poe nana i hana kela hana pookela a poina ole, nalii a me na makaainana, a me na lawaia nui oia mau la i kikilo, ua lilo lakou i mau (materia) hunahuna lepo a o Kaelehuluhulu, o ia mau no ia e paani mau ia ana e na hu-

na kai a me na aui nalu e popo'i iho ana i ka pueone a hohola aku maluna o ua wahi puu pahoehoe kaulana nei o Hawaii nui kuauli, ke kilohana o na moku o ka Paredaiso o ka Pakipika. "Ua nani Hawaii Kilohana, Ua ku Ekolu Kuahiwi, Hoohihi ka manao e ike i ka nani, O ke ahi kaulana a ka wahine." A ma ka palapala aina o Hawaii nei, ua lilo o Kelehuluhulu he kikowaena no ka mokupuni o Hawaii, oia hoi, mai ka lae o Ka Lae ma Kau a hiki i ka lae o Upolu ma Kohala, ua ana ia he 100 mile ka loa, a mai ka lae o Kumukahi ma Puna a hiki i Kaelehuluhulu ma Kona Akau, he 83 mile ka laula. Ua pau loa na kamaaina o keia kaha i ka hala mao, a koe wale no o John Kaelemakule e noho nei ma Kailua a me ka peni nana e kakau nei keia mau Hoonanea o ka manawa, a o laua wale no na keiki kupa e ola nei keia la i ke 72 a oi makahiki i piha me na hiona kamahao o keia ola ana.