Ka Hoku o Hawaii, Volume XVII, Number 23, 1 November 1923 — NA HOONANEA O KA MANAWA [ARTICLE]

NA HOONANEA O KA MANAWA

KA AHU A KAMAIHI He ahu pohaku keia i kukulu ia e kekahi kanaka nona ka inoa o Kamaihi. Kukulu oia i keia ahu pohaku nui aia i ke kula o Hoohila e ku nei a hiki i keia la. Ua kukulu keia kanaka i keia Ahu pohaku i wahi nona e hoomaha ai ke iho i kahakai, a ke pii mai mai kahakai mai a hiki i laila hoomaha. Penei ka moolelo o keia kanaka: Aia i uka o Makaula, a ma kahi i kapaia o Kapanee, aia ma laila kona hale e noho ai me kona ohana, a o ka hana a keia kanaka o ka mahiai kalo, uala, maia, a me ke ko. He hale nui kona a he elua puka e komo ai ma ke kala kekahi puka, a mamua o ke alo kekahi puka me na lanai. He hale pili keia, o ke ano no hoi o na hale o ke au kahiko, a he u'i no nae ke nana aku ai i kona kulana. E ala ana keia kanaka i ka wanaao a pii i ka mahiai, a eia no ka hoi i ka hale a napoo ka la, a ua maa loa kana wahine i na hana a kana kane, a he kii maoli aku iaia i waena alaila oia hoi mai oia, a ina he kuhea aku iaia e hoi mai, he huhu loa oia ke kahea ia, ina ua puka ia mai e ka malihini ma ka hale. Aole oia e hoi mai ana ina me ke kahea wale aku iaia, aia no a kii maoli aku iaia i waena mahiai, alaila hoi mai oia, a ua maa loa kana wahine a me kona ohana iaia, ua lilo ia he rula paa nona a hiki i kona make ana. He kanaka kino nui a lawa kona kino a o kona kiekie aia ma kahi o aneane ehiku (7) kapuai a oi, a he kanaka ikaika a mama no hoi ma ka hele ana a ho'i ana mai. He kanaka "pi" keia; aole e loaa wale mai kana mau mea i kekahi, a aia na kana wahine e haawi alaila loaa mai la. Ina oe e hele aku ma kona mau waena e ike aku ana oe ua hele ka maia a pala-ku iluna, ke ko, ua hele a moe a ala mai, ke kalo, ua hele a i'o makaole, a pela ka uala poho i waena, aole nae e olelo mai ana ia oe e ai maia, ai ko, a pela wale aku. Ke iho oia i kahakai, kahumu oia a hoopiha elua mau umeke pohue nunui aneane ma kahi o ka ekolu haneri paona ke kaumaha, hana a piha paa na umeke a elua, a koko aela na koko aha puluniu mawaho, a komo ka mamaka a iho aku la a hoea i ke kula, i kahi o kela ahu pohaku ana i kukulu ai i ke kula, a hoomaha, a nana aku la o ka hoi mai o ka auwaa hiaku, ake ike i ka hoi mai o ka waa, a laila iho aku la. I ka waa no a pae ku ana keia mauka, a kuu ka mamaka o na umeke poi. Ninau na lawai'a: Ehia i'a (aku) o ka umeke? Pane maila ua kanaka nei, ina alii ke aku, alaila, he kanaha i'a, a ina he ka-ha-ha ke aku, alaila he kanakolu i'a. Ina ae na lawai'a, alaila, hao i ae la ka ai apau, a o ke aku, hookomo iho la i loko o na umeke a piha, a pii aku la a hiki i ua ahu pohaku nei a hoomaha iho la, a maha a ku ae la a pii a hoea i ka hale. A ina aole e lilo ua mau umeke ai nei, auamo hou no hoi aku no uka, a moe no a ao, alaila, iho hou no, a aia no ka pau o ka iho ana a pau kela ai oloko o na umeke i ka lilo, alaila, hoomaha i ka hale he mau la, a pii i ka mahiai, aia no ka hoi a napoo ka la, a pela mau keia kanaka, a me he ala o kona rula ia a o kona ano iho la no pahaia i nanau ia mai ai. Ua ike maka ka mea e kakau nei i keia kanaka ia Kamaihi, i ko'u wa aneane umi makahiki, a o kona makahiki ia wa a'u i ike ai iaia ma ka'u koho aia paha ma kahi o 70 ai ole 80 paha, oiai, ua elemakule oia ia wa, a o kona moo lelo a me kana mau hana ua paa naau ia i ka mea e kakau nei i keia mau hoonanea o ka manawa a no tausani heluhelu ka Hoku e hoo-

nanea iho ai i ke ano o ke ola ana o na kanaka oia manawa. Ua hala kahiko kela kanaka, a o kana mau hana a me kela Ahu Pohaku i kukulu ia, eia no ke ku nei a hiki i keia la i kiahoomanao ai no ka hana aiwaiwa a keia kanaka i hala mao o koe kana mau hana i hana ai. MANINIOWALI He pohaku aia i ka pueone kahakai ma waena o Awakee a me Kukio 2. He pohaku keia he kino wahine kona ano, he poo no, he ihu no, waha a he mau waiu a me ke kino nui e moe ana i loko o ke one a hiki i keia la, ua uhi ia e ke one a paa, a aia a kaikoo, alaila, eli ia ke one a laweia ke one e ke kai a waiho wale ke kino pohaku o ua pohaku nei a nona ka inoa o Maniniowali. O ka moolelo o keia pohaku penei: I ka wa kahiko e noho ana kekahi mau ohana ma keia mau aina a hanau na keiki. O kekahi ohana hanau he keiki kane a kapaia ka inoa o Uluweuweu, he keiki kane kanaka, maikai a o na Kukio kona wahi noho paa a me na makua a me ka ohana. A pela no hoi kekahi ohana, ua hanau mai la no hoi he kaikamahine u'i wahine maikai, a kapa ia ka inoa o Maniniowali, a ua hooholo na ohana e hoopalau ia ua mau keiki nei a hiki i ka nunui ana, alaila "hoao" ia laua. (Aole i Pau.)