Ka Hoku o Hawaii, Volume XVII, Number 33, 10 January 1924 — NA HOONANEA O KA MANAWA KA PUU O MOEMOE [ARTICLE]

NA HOONANEA O KA MANAWA

KA PUU O MOEMOE

A mamuli o ka noho aialii ana o Ehu no ka Okana o na Kekaha i kapaia ai o ka la'i a Ehu a hooholo loa ia o Kona Kaimalino a Ehu a hiki mai i keia la a ka "Hoonanea o ka Manawa" e kuilima pu aku nei me kona mau kini heluhelu e hoonanea iho ai o na hora hoomaha o na la kulolia o ka Hooilo a me na po hu'ihu'i iniki ili o ka haule lau. PUO'A O KA'UALII He Puo'a kaulana loa keia i ka wa kahiko, no ka noho ana o kekahi alii kaulana loa ma ka moolelo o nalii oia au, oia hoi o Ka'ualii. Ma ka moolelo o keia alii, he alii oluolu a lokomaikai keia, a he mea nui na kanaka i keia alii, a maloko o kela Puo'a oia e noho mau ai a e hoonanea ai me kona mau aialo, a me kona poe kahu no hoi. A no ka noho mau o Ka'ualii maloko o keia Puo'a a me kona mau kahuna na kakaolelo a me na kuhikuhi puuone i lilo ai kela Puo'a i mea nui a makee ia e kai alii. A oiai, e noho ana o Ka'ualii me ke ola makai no, a ma kekahi la, ua ano oma'ima'i iho la ua alii nei, oia hoi he palapalahi hehee. A no keia ano oma'ima'i o ke lii, ua hana na kahu i wahi papa'i kuawale nona alii nei e malumalu ai i ka wela o ka la i ka wa e hoolepo ai.

I kekahi la, oiai kelii e hoolepo ana, ua hoea mai la kekahi mau kanaka kolohe mai Kona mai, o Paaaina ka inoa o kekahi a o Kuahiku ka inoa o kekahi kanaka. E hoolepo ana kealii o Ka'ualii, a ku ana keia mau kanaka piha eu a ike mai la i ka ano o ke lii he ma'i ua hele a hailepo na maka. I ka ike ana'ku o kelii i na kanaka, ua pane aku la ke lii. Malihini olua: Ae malihinu, a eia nae ua kamaaina no hoi i ka aina. Mai hea mai olua? Mai Kona mai la maua, A e hele ana ka olua huakai i hea? I Hamakua: I ouhiloa oinei, a i Paauhiloa hoi au. Ka? loihi no ka hoi ka olua wahi e hele nei. Pehea ka ua o Kona? Nui ka ua o Kona, Palahi-puaa ka ua o Kona. Ua i'o aku la ka, aina ke hele ala a kapaheka ka ua ia Kona. A pehea ke Akua o Kona? Aku, "Hi no ka pa, hi no kamalau." Aku i'o aku ka aina ke hele ala ka waa nui me ka waa iki. Aloha no ka i'a kiliopu hii i ka poli, ka i'a haaheo o ua aina nei i ka la'i kupolua i ke kai maokioki A hala aku la ua mau kanaka kolohe nei, hoi aku la kelii a hui me na kahu a me na kakaolelo. Ninau mai la na kahu. O wai kela mau kanaka i ku mai nei me kelii? Pane maila kelii; He mau kanaka malihini mai Kona mai. Owai ko laua mau inoa? Aole au i ninau aku nei i ko laua mau inoa. A e hele ana ihea? Ha'i mainei ia'u, e hele ana i Hamakua. I Oahiloa kekahi, a i Paauhiloa kekahi. Ninau aku nei au i ka mea hou o Kona, a ha'i mainei laua i ka nui

o ka ua o Kona, palahipuaa ka ua o Kona, a ninau aku nei au i ke aku o Kona, a ha'i mainei, nui ke aku "Hi no ka pa, hi no ka malau." A oia ka laua i olelo mainei ia'u, Malaila e noho ana na kahu, oua alii nei a me na kakaolelo no laha na inoa o Puuaha-na a me Nahu-a-Noweo. I ka lohe ana o na kakaolelo ua pane like mai la ka laua, Ka? Na kanaka kauwa makawela laepaa ino, Aole kela no ha'i aku nou no kela e kelii, a kela mau laepaa i olelo mainei. Kuamuamu ia malia oe, no ka ike ana mai la ia oe e hoolepo ana, a o ka ma'i hoi ia o kelii, a no ko laua ike ana mai la i kou ma'i he ma'i palapalahi ea, a oia kela e olelo mai la. Eia ke kaona o na huaolelo a laua i olelo mai la, E hele ana i Hamakua, i Ouhiloa a me Paauhiloa, No ka ike mai o kou ma'i ia he lepo kulu ("ma'i hi") Nolaila, hoopili au la ka laua mau olelo, "ouhiloa a me Paauhiloa, he mau ili aina aia la i Hamakua Kihiloa. Palahi puaa ka ua o Kona, a "Hi" no ka pa, hi no ka malaau." Hookahi noia manao e olelo ino ana noia nou e kelii. Aohe waha-a kiekie e loa kela mau kanaka kolohe kiekie loa, o ka hele ana mai a hailuku me ka haina ino loa ia oe e kelii. Kauwa makeloa kena mau laepaa makawela ino, O ka wa noia i hoouna ia aku ai na kukini e holo a loaa a ho'iho'i mai a kalua ia i ka imu e like me ka make oia manawa. Hala aku la na kukini e uhai ana ma hope o na kanaka piha eu o Kaloko waiawaawa. E huli aku kakou a nana aku i ua mau kolohe nui nei o ka piha eu nui wale, oiai ua mau kanaka eu nei e hele ala a hiki i ke oi oina i uka aku o Puako, nona ka inoa oia oioina i na-na ia o Hukukae. I ka huli ana mai oua mau kanaka nui a nana ua ike mai la ina kukini e holo ana me ka mama nui. Pane mai o Paaaina ia Kuahiku, E! ke uhai ia nei kaua e na kukini, no ko kaua olelo ana aku nei i ua olelo naauao a kuli'u, a ua ike mai la na kakaolelo a kelii, oia mau olelo a kaua ea, he mau olelo kuamuamu ino loa ia i ke lii, a oia keia o na kukini e moe a make nei i ka uhai loloa ia Kealaiki ma. Pane no hoi o Kaahiku, Aohe o kaua ala eae e ola ai o ko kaua huli hoi hou i hope, ae, wahi a Paaaina, a o ka huli hou noia a hoi. Ia laua e hoi nei, ua hui aku la me na kukini, a ninau mai la na kukini. Aohe mau kanaka i loaa mai nei ia olua? He mea kanaka no. Ihea i loaa mainei ia olua? I uka o Hakukae, he oioina e pii aku ai a hoea i Uhu. He holo wale no ka laua hele ana aohe ka'uka'ulua iho, me he ala e hala mai ana mahope. Ae, oia ka makou e uhai a holo aku la no keia mau kanaka olelo ino i kelii A ninau mai la na kukini, a maihea mai olua i hele mainei? mai Kohala - loko mai e kiei ala ia Makanikahio maluna mai o Pololu. Huli ae la na kukini a kuu pau i ka mama a hala aku la ma ko lakou alahele, a huli mai la no hoi ua mau kolohe nei a kau i ko laua mana a pau, a loaa ia laua kekahi kanaka kamaaina noia kaha nona ka inoa o Pohakuahilikona. Ninau akula laua ia Pohakuahilikona, Mahea ke alaiki a Kahuna?