Ka Hoku o Hawaii, Volume XVII, Number 38, 14 February 1924 — NA HONANEA O KA MANAWA [ARTICLE]

NA HOONANEA O KA MANAWA

KE AHU A LONO Pane mai la o Pupua'kea: "Ua make, ua kukai kaila o Pupua'kea." Oia hoi, ua nana iho la o Pupua'kea i na poho lima ona a ike la ua hele a ula, he koko wale no, a oia ka mea i olelo ai o Pupua'kea, ua kukai ka ila o Pupua'kea. E kala mai i ka mea kakau no ka pakika loa o ka makapeni ma keia mau hunahuna o ka nee ana o ka kakou Hoonanea o ka Manawa. E hoi hou aku kakou a loaa ke Ahu kaulana i kapaia o ke Ahu a Lono, aia no keia Ahu ma ka palena o Kona ame Kohala a e kokoke ana i ke alanui a Haaoio e waiho nei a hele ana no Kohala. HIIAKA-I-KA-ALE-I O keia wahi oia ka palena o Kapalaoa me Anaehoomalu a oia no hoi ka mokuna e kaawale ai o Kohala me Kona a holopololei aku iuka a hiki i Ke Ahu a Lono i olelo mua ia aenei. KAPALAOA Ua olelo ia o ka inoa i kapaia'i keia wahi, no ka pau ana o ka lei palaoa o keliiwahine o Kuiwa i ka Pele, a aia he wahi pau pahoehoe i kapaia ka inoa o Kapalaoa. A ma ka moolelo o Kalapana ke keiki hoopapa o Puna, o ka inoa o Kapalaoa, oia ka inoa o ka makuahine o Kalapana, a no ka noho ana e Kapalaoa, ma keia aina ame kaha kane o Kanepoiki i hele ai i ka hoopapa i Kauai a make ai ia Kalanialiiloa ame na kumu hoopapa, oia hoi o Halepaniho ame Halepaiwi, a oia ke kumu i kapaia ai o ka inoa o keia aina o Kapalaoa a hiki i keia la a kakou e Hoonanea ia nei e ka Hoku olino o Hawaii no ka hoomanao ana no na mea i hala loa i hope. POHAKU O MEKO He pohaku loihi aia iloko o ke kai e ku nei a hiki i keia la o ka loihi o keia pohaku mai ka papaku o lalo a hoea i ka ilikai he aneane e 6 anana kona loihi, a aia no keia pohaku manawa aku o na kuaau kahi a ka nalu e poi mau ai. NA POHAKU KULUA ILOKO O KEKAI

He mau pohaku keia e kaawale ai o Kona ame Kohala. O kekahi pohaku no Kona ao kekahi pohaku no Kohala, aia i ka hohonu aneane e 4 anana ka hohonu o keia mau pohaku kulua kohu mau kiai no keia kaikuono akea o Anaehoomalu ame Kapalaoa, a ua kapaia ko laua mau inoa haaheo o ka poina ole o na Kiai Naueole o ke kaikuono kaulana o Anaehoomalu i ka makani olauniu pili-a o na Kehaha waiole, pale o Kona, pale o Kohala. KAPALAOA O ka inoa i kapaiaai keia wahi a hoea wale no i keia la a ka hanauna hou e ulu aenei oia no e Kapalaoa. No ka noho ana o Kapalaoa ka makuahine o Kalapana ke keiki hoopapa o Puna nana i hoohoka o Kalanialiiloa ke alii hoopapa kaulana oa o Kauai a ke ao lewa i ka lani ame na kumu hoopapa a ua alii kaulana nei oia o Halepaiwi ame Halepaniho. Mai Kauai mai i hele mai o Kapalaoa ame kona mau hoahanau, oia o Kaulana Puumoi, hele oia a noho i Hilo, maanei mai o Kaieie, a kapaia no ka inoa oia aina Kalaoa a hoea i keia la a kakou hoonanea nei me ke Hoku o Hawaii. O keia wahine ka mea nana i a'o aku ia Kalapana a pau na ike ame na ai o ka hoopapa, a oia a'o ana a ka makuahine ia Kalapana, o ka mea i puhili ai na Kumu Hoo papa o Kauai ame Kalanialiiloa

alii puni hoopaa o moe okoa no a Kauai iluna o ka la. He ohana hookahi no keia mau kumu hoopapa o Halepaiwi ame Halepaniho. He mau kaikunanae ponoi no na Kalaoa ame Kapalaoa, a eia nae, aohe nanaia a ko lakou pili ohana a hoahanau oiai, ua hoopaa ka hoopapa ka lakou oihana i hoohiki ai a me maia oihana, a ua make ua mau kumu hoopapa nei ame kelii, a laua i a'o ai i ka oihana hoopapa oia o Kalaniaililoa. KUAIWA-MOKU-POHAKU He moku pohaku nui keia aia iloko o ke kai a ua kapaia kona inoa o Kuaiwa, he inoa no kekahi aliiwahine i noho ma keia wahi ika wa kahiko, a ma ka olelo a na kamaaina kahiko o keia aina maloo wale noia mamua a i keia manawa mai mahope mai i uhi ia ai e ke kai a lilo i kai wale no mai o a o. NAIPUAKALAULANI He moku pohaku no keia e kokoke aku ana ia Kuaiwa a ma ka moolelo, he keiki alii keia, a o ke keiki keia a Kuaiwa ke aliiwahine ame Halemihi. I ka hele ana mai o Anaehoomalu mai Kau mai a hoea i keia wahi, ua hoao iho la me keia keiki alii, a noho oia ma keia aina a kapaia ka inoa o keia wahi o Anaehoomalu a hoea i keia la a kaua e ka mea heluhelu e hoonanea nei. NA WAHI PANA O PUUANAHULU 1 – Puuhuluhulu Ua olelo ia he puu kiai keia no Puuanahulu a oia ka mea i olelo ia'i o Napuu, no ke kiai o kekahi puu i kekahi puu 2 —Haonapaipu He malu kana a-i, kalo ame ka uala, ka maia, ke ko a no ka uhao ia iloko o ke paipu i kapaiai o Haonapaipu e ka poe kahiko oia mau la i hala loa aku la i kikilo loa. 3 —Awikiwiki-lua He ana waiho kanaka keia, a oia maloko o keia ana e moe nei kekahi poe kupa o keia mau kaiaulu e kali ana i ka pu a ka anela no ka hoala ana i na ilina e moe nei i ka moe kau moe hooilo. 4—Pahoa O keia ka puka pa e pii mai ai i ka pali o kela kualapa e Puuanahulu ma ka huli ma Kau e pili ana ma ka aoao i ka aina o Puuwaawaa. 5 – Mauohili He halokowai keia i ka wa kahiko, ka ua Naulu a malie oia ka wa e ukuhi ai a piha a haona wai a hoi'hoi' iloko o na lua-pao i hana ia a kipapaia a paa i ka pohaku. 6 —Awikiwiki—luawai Ke papawai no keia i hana pao ia a kipapaia i ka pohaku a paa a oia mau paa no a hiki i keia la a kakou e hoonanea ia nei e ka Hoku ahailono ahonui o Hawaii Kilohana i ka la'i. 7 – Mau-ki He papawai no keia elike no me ia mamua a'enei. 8 – Kuahiku-ka lapa o-Anahulu O kahi kiekie loa keia o kela puu Anahlu ma kela Kualapa e nana aku ai i na kahakai o Kohala, Keawaiki, Kapalaoa, Anaehoomalu, a me na wahi apau o na kahakai mai Kaupulehu a Kawaihae. NA PA-NA E AE O PUUANA– HULU Puakalehua, Pilinui, Pohakau, Pohaku-o-kelii, Nahale-o-Kulani, Lapakaheo-nui, he kiekiena keia iluna mai o ka aalii. Lapakaheo iki aia ia wahi malalo aku he kahonua maikai apuni, alaila iho hou aku a hiki ka honua aina haahaa o lalo. He u'i okoa aku noia. KUKUI O HAKAU He mea kumukukui keia e ulu nei ilalo o ka aina haahaa. O ka