Ka Hoku o Hawaii, Volume XVII, Number 39, 21 February 1924 — NA HOONANEA O KA MANAWA KUKUI O HAKAU [ARTICLE]

NA HOONANEA O KA MANAWA

KUKUI O HAKAU

Hiki oia i Hamakua i kahi i kapaia o Kukuihaele a hookipaia e kamaaina oia wahi. A no ka eleu ame ka miki oianei, (Hakau) ma na hapa apau, ua loaa iho la ka uʻi ana i makemake ai i hoa pupuu no ka aina puu kinikini e Napuu i ka uka iuiu. A o ka puni hoi a keia uʻi o ke kukui inamona, a he mea punahele loa iaia ke kukui inamona, a noia hunakele o ke kukui inamona i keia wahine, ua ohi la o Hakau i ke kukui a piha ka hokeo, mai kekahi kukui kaulana o Hamakua a nona hoi ka inoa o Kukuihaele a no keia kukui ka inoa i pana ia ai kela aina o Kukuihaele a hiki i keia la. I ka hoi ana mai o Hakau me ka uʻi o Hamakua, a noho i keia aina, ua kanu iho la oia i kekahi hua kukui a ulu a hua nohoi a ai oua kukui nei, a kapaia no hoi ka inoa o ke kukui-a-Hakau a hiki i keia la, a kaua e ke hoa heluhelu e nanea nei. Eia nae i ka make ana o Hakau a make no hoi ua kukui nei, a o kana mau keiki kukui ke ulu nei ma kahi o Hakau kukui makua i make a kapaia no Kukui-a-Hakau a o ke o nei no lakou i kela inoa o ke kukui a Hakau, Na ahu a Kamalii, na hale a Niheu, Pohaku-o-Waiokalani. He punawai keia ke hiki mai i ka wa ua, kahe mai ana ka wai mai na pali mai a kahe aku a piha keia punawai a he mau mahina e mau ai ka wai, a ina nui ka la e maloo ana a pika-o. Ahinaahina. He kula aku ia e hui aku ana me ka pahoehoe Pele i pane ai ka loko o Kiholo i ka 1875. Kaa-la. Pau na pali, alaila pu hou iuka ma ka lapa ma ka aoao e huli ana i Kohala. Paakea. Alaila o Anahulu aku a o kahi keia i noho ai o Anahulu kela luahine Makaula a kaula Pele hoi a no keia luahine ka inoa kapaia ai ka inoa o keia wahi o Puuanahulu e o nei a hiki i keia la a ka hanauna hou e ike iho ai i ka mea nona ka inoa i kapaia ai keia mau puu aku kinikini o Napuu o Puuanahulu nei. Maile-Kini Puako. kahi keia o Iwahaonou i noho ai, kela kanaka kino mano a kakou i ike mua aenei ma na helu i hala. Kela kanaka nona ka waha mano ma ke kua, na i a-i kanaka o Napuu, a e ole o Moemoe ka Makaula e hele mai i ke ia ai keia kupuino lapuwale nui. O K-He mau papawai keia i hana pa-o ia a eia no ke waiho nei a hiki i keia la, aia ma kahi o ka haneri kalani ka nui o ka wai o ke pa-o wai hookahi a oi aku. Ua hanai a paa, a i ka wa ua e piha ana i ka wai a hoi mai ka manawa papaa la alaila kii ka keia mau papawai i hanaia ai. A o ka mea kupanaha nae, aole e hiki i na wahine maʻi-wahine (waimakaolehua) ke kii i ka wai o keia mau punawai. Ina e kii lakou, alaila, e maloo ana ka wai a nele i ka waiole. Kupanaha no. Kawekaeka, Puuhanalepo, Lepelau, Pikohana-nui, Pikohana-iki ame Kumua. Kumaia-kukui-He ana moe keia Puako-ana. He ana moe no keia no ka poe kahiko. Puuolili, he puu keia. Na Elemakule-kukui Puuiki, Kalapaio, he kualapa, Kaholowaa, Puuokaoiwi, Puuokalaukela, Kai-pohaku, Kuaana, Kep. He papawai keia. Pauwaa o Haleanani. Hale Ia, Keahua, Halule. He heiau keia a ua pau i ka wawahi ia e na poe o keia mau makahiki i hala aku la. Puuohia-He puu no keia e ku nei. Wahaokahee o Puuhaule, Keanakapiki. He ana wai keia, aia mahuka aku o Puuhuluhulu, aia maloko o keia ana he mau pohowai nunui, a alaila ka wai e kii ai ko Puuanahulu ame Puuwaawaa i ka wa e papaala maiai ka aina. Halepouli-he ana wai no keia elike no me kela ana. Aole i pau