Ka Hoku o Hawaii, Volume XVII, Number 40, 28 February 1924 — HE MOOLELO KAAO NO Kekuhaupio KE KOA KAULANA O KE AU O Kamehameha Ka Nui [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO Kekuhaupio KE KOA KAULANA O KE AU O Kamehameha Ka Nui

Kakau ia co ka pomnikai o ko ke <Hokn Poe heluheio) KE KAtJA 0 NUOANU

A hala kek&hi aiau la o ka nobo kiin n Kamehameha io» kela wahi hope o na.Koolau, ua huli hoi niai Ia oia toa fce alahelti ae o Makapuo XiQ Hpnoiula nei, ae lawelawe a houp3uopoDo ao& oo nae i na kuapa 0 Ba iokui», ai hoomaopopo ole ia hoi i kela maa la e lilo ana ka aiaa 1 ke kau». Ua ao pu aku la no boi o Kaieehameha i m i»akaai. naaa, āolb pouo e no'ho wah akā, e kwelawe ua iiuoa i ka bana e po&o ai ka noho aoa, ao na Alii Konohiki hoi i hoenoho ia aku e Kamehameha, aa oleio aku la o K.amehaeoe.ha ia lakou 6 malaaaa; pono i ka poeo o na ae l&we ao. hoi i ke kuieana o ke alii, aole nae hoi e hoopea i ka ooho aoa o 6a makaainao», 35 paipai i im kanaka e lawelawe i tia haaa e poao ai ka wahine tne na keiKi. I keia .oiahawa 'no a Paiea Ka— 'meUauieha; 'i hele 'kaa'hele aku ai m« kēl» mau -huli o na Pali' Koolaa, ua b. o h* iku Ja no kekahi pv6 Hawaii i kela u>ao' a.iha, a ōa i.o i Kamēhameha e .noho !ako- kekahi oiau aina o kē eI::, t Ja>vf!hWff h«>i i u& hana a K.h . i «na.Eemk&e ai.' Ūa &r. iniu la no o. .Kiiiuehahae.ha». « ■ et ūtia I lilo ai kekahi poe o ua Kouiau .he poe kupuoa ' k~ a i ~ uai iiawaii uuai. I Kh ruihu t>ua o 'Ka.uiena.ajeb*. m-A Hnpo.iulu mahope iho u nela huakai ka'apūni uueueu mahvai i na poe o ka Mokopuiii u ; Oahū, ua noho iho ia m> hoi ui« eoe ka hoeueu uo i na po<- iua na awawa u Manoa- Paioiu, Pauoa, a hue'-i ioa i Kaiihi, e mahi noi aku i ka »ina, ae malama hoi na Ai» Konohiāi i ka puuo o ua makaainana e Dobu aua maialo o !a«uu, Mamni} PO 0 keia uoau oielo ao maikai > ka Aiii AiiōOeu KaOīth«ffiebā oa liio :a i iuēa iawe koke mai nu i ka pianao hiiiuai o aa poe o Ofihu, a Uu )ke ih!> ia oo iakuu i ka like oie o ka nuho ana me ka uianawa e īi kiiuaiu -ao* io Maiu' mau aiii' la niua, uule uo i ujoiiuo pono ia sa pu «» ' aa maeaaiuaua, ai Keia Aiii AitJ«o«iU iiuU lis!i, U» pKipai i! iaiiuu e nau<5 # a ua Kaaon,-» pu ia hū) &o laiuU iuhu Aiu Konohiai t-, tuni,iijtH pu i ku i«K u pouo, a ne iurtt >tiij oaiia i-howpu» uiai i.k<. aioba ia Kamena'iiHi'a. 1 h& nouu p ,j«i »u» iho o Ka— i,t hjh Hou< luiu. \ia hoen oiai ■* k i >a 4 o lulaī, a »ia iwaeu <.) ,o Kan mao Haole ia imauHwa he poe 4merika keßāhi, a ui.alama ae ia o Kanuhameha i ke!>fii)i uni loa, a oa akoakoa keia ptm Haole Amerika ame Kt-K«bi PO« no boi m>» k? t»is t_, KHmehauieha, a ua ahaain» olioli ihi iho> ia lakuu Ia iu»n»ws iio hoi o Kameh*meha i kam*ili< M ko «! uuv* o t>A haole e p*in» pt. aiiH iup ia oeia kela pap» aina i kei. fa„u „ielo pHi i ke ol» o kou» poe kauH«», oiai, ua ike ia kekahi euau ma'ii ii o iwwmoka Ha»»M ia ujhu\WB, » he mau m»*\ no hQi i b»o«Tiiaopopo i» eoai na Hsoh= Uiai k« kumu u k?la m»u m»*l ino, »* mau olelo u«i a Kame— g D i HāOl» K»hiki mai, « £ip» tn»i uo oukem i n«I» M pnbt> po boi ktkaU po# o ookm*

tne wakeu, a eia no rt*e hol io f Uj mintq m onkou Aole 0*« —] kemeke e lu)je hau ua ns «&Lir>e Ilawaii i o« Hn»'} li'.o o o» h«oJe, aa na «j»'i hoi i knp» U he "wai-ei," lta M oei« ; hfto,*' Rtne "hahainnaan®." He ro«u inaM hoopilikla kela i ke ol* «ua o n* kan»k» o ko'u r»au a!u«», ft inw r lohe ia ua Jds» kekahi po?- wiahinp u ko'u ain& ioaa i kei» maa mw'i ,ino o na haole, ao fea moku e ku ana ia maiKMwa, ai iiooiaha i kf>ia

niā'i Ino iwiiena o Ba wahine Hh'wall, alaila, e t>t»bi ia no keia oaoka ike ahj- Oia kuu kar.&w&t i lohe tufti oukou e na Haole o Kahiki mai- 0 ka roea naria i ūnuhi oBaikH.i keia aaau olelo a Katneha{tehB, oia no o Aikake kekahi o kana maa Haole pnnaheie iuouaokona alo, a! IHo hoi mahope mai i kupuna no kekahi Lalani Alii hapahaole o Hawaii nei. Ma keia mau oielu ao a'.Kaniehn. meha i na huole i kela manaw», uia hoike maopopo loa mai i i» iko Kumehaueha ffj»kee aiaoli r īke ola o kona mau Mnkaai ana a ua iiio no hoi ia mau oieU ) tnea ri - pono .'c no ke kdpa ia aku he Ali' maKee ol& jpoaoii no feeia, a he A!ii ao hoi i tn>īkerp9ke ole i ka laha o oa mea ino. J «wa.ena o ka noho ana o

j ka aina, j Ee oieio nui woboi kesa U Kftrß«bft»ttabe i kftk>»ilio iwneu» o ī>a ā»ule cqs keia p«j»* ahon.im. a ua iiio ia u>au oleiu bno kuio a Kamebftmfeba i mea kaiiiailiu ia iwaeo? 0 na haoie i akoaKoa pn ma kela maoawa- I keia manawa do boi e oohu ana o K.amebaai€ha ti)a Hoooluiu, ua kau ia kekahi olelo p»a iwāeaa o ua kanaka, ai bootaba ia a puui o Hoooialu, a boea loa aku 1 ao wahī pili tß»i i Honolulu, a oia oieio p»pa aoie e bu-a na kukui i ka pOi ao «« ut»ie tf luniaiuu ole aua i keia kauolia, a loan na kuwu eoaikai e ahewa iu ai, e puhi ia ana ia hale i abi a« hooiiio ia ,hoi i "hooleiaa pjoka M . Mamuii paha o keia ple'O kaupna papa u Kauiehaoiehw, uahooKU(iiU ia kala oleio k&ulaha o Haia&iuiu 4 ai iobe aiau ia boi uoai»upn mai a oia hoi keia oieio a ka ppe Eahiko o Hnwaii nei, **Haba ka pap&i o Honouiiu" oini, «ole e ae ia Keeahi laenae a oia na wahi like O'e.o ka aioa, ao kt» hale e ioaa pono aua k® Kue i oieio kauoha a Ka uoehaoieha, aīhUa, e sa« i» no ka bo »pa». M» «e»a wahi ia e kamaiiio ia ae no k<; auo kauīike o keih hana o Ka'iieha* i»<?La se iuaa ke kuiuu kupuuo o ka HO-A ia aim o ke ah> kukui. 0 ke nuoiu uui uo u kt-;ia manao hana Hna o pei» 4 mmauli ao in o ka. uiakenuaiie oie )& o ka b nin kipi hou maiuuH <» ka aiua, u ua manao 0 Kawehaiueh». o ka boa auii i se abi iauuaiauih i ku po, he &ukaauau aipi «o la i se Aupuni ui u i auKuiu u> t K»ujthujetia uia ua Mt'kuyui.i kauUnH o ae Aiii . la fe noho »na i Houoiulu ponoi iho, ua aku i» oia i k# uiuiki uiai o krkati malauiulaaia kuaui m» wabi i «ai)a \A I Kahikapu* a be ioko i» Iha he Kaulana tuakai o Mpanaiua, ao ka m#« uo ri»e « k» u*auaO + Karxiebß<ueh&, oia mo keh t\ikm a pio koke »hf> t« o feeia ue o Ka" ooehaaaeha i kel» fcu«ui owaka o kt U(ui>e i keK«toi maoawa, Qa h (.».«" Uul.» iuo la » kuni* uauuae» e hei» u»aiu u.o o*« « ik.« i kttia wahi « <« uei ite»a KaW-, h-.K>jiMOjwpo hoī i kuuaa % uiniama oie ia aet kei» oīeiu KMUuha «na i fra iuwi i» o n« kuaui i ka po. Holu aku la oia malun* o ka «a« iii wi pii o ke nai* * ua hele pu ooboi uue ia kekahi u kona ae iawe pu aua noho» i *« kapu pu iouiuu, oia hoi ka Hoailona'Alh *•- pu o n* Aiii A»m«k» i &e au kah>ko o ka ainH. I «o l*to*u boea ana v kela wahi, m %o Iho 1* n» 0 K - tueh«aseh» I Mhi kokoke loa «« ī sa puka o keln i obi ia koo» nu*a me ka aho moinn, ā !• he iku 1« no oia i ka iiwe o ka ieo \ktiki iloko, a malope e kft «w ; nua o ke keiki, ua wt»be> a *« !a | k*. abu maee» e paku *m ! ka ■puka oka ha!ē, a !f h# *t\\ !s o!i: 'lkekahM *n« m»! o ki-kih! w» J h\m I kei* m*n nb!a *

"2 *h *e boI, M a iu m4Q*wjk o>au aaa k& wasfs« u Ka ū.ithauithu i kekahi u>ca uaan. ao ua Lua u Kaaiehuaaeha aku koke mai uuu, da boui koke ma; uo lakou i ke 100 o kn j,?ut>lu i Lwlei 1« iaai aiai iuai o kek Uak, uu k><sMx IlaOiUku Oiuuu ue hoo£UftQj>ups.< koe oini In ju, oia I ku, haukui! au* o ka y KamoliaiHehu i kcb tfktiūa pUoi'ilo. ua yll «e la koua kat» » «a hiwanawami kokt- h no oia ia KWieli&auehe. e puhi k'jkt ;a ia ke!u ha!e i ke ahi, ake,, i*a lullluli ae la Ke poo o Kaiueha * n3fcha, u ua kauoha aku la e kuiiuīuj ia kh laau pahoa ixjavyahu u k<t, kela h&!t. Ua hooko 58 aku la «eia kauoha a Kamehauieha, a boi mai la p Kamehameha a ma ke kai .ua holoi ae la i k©!a pllikia o koua wawae j i haukatf ai i ka ulu kepau pilapllu i a ka keiki bebfc o kela half. Ike ala aaa ae o P"e u kela hale i ke kakahiaka, a ike i ke ku mas o kn !aau palau ame ke ku fpw oka Pnloulou JAīi!, ua mifii iho ■1ā lakou I ka make, a hoomaka ae la ka uwe uaiauma ana c> kela hale, ae mihi āku ana a mihi rrai, oiai, ua bogmaopnpo īoa sho la !akou i ,ka hoailon» oka make, ai hoike ia hoi oaa kela palau, a ma kela hoailona pulouleu kapu ho ; , e hoike mai ana no ke A,liJ Aimoku keia kapu alii. I ka lohe aua o ea alii i keia piH ana o ke Alii Aimoku Kamehameha i ke kepau hoopipili a kamalii o kela kaha o ss ain&i a hooho?o iho la lakou loku holookoa ia kela hale malama keiki, ai ho-a hoi i ke kukui me ke kue i ke kanawai o Kamehameha.

' Ua hei in aku la keia lohe ia ' Kaaoehameha no keia maiiao ona | slii koikoi o kona alo alii, a ia 'manawa oia i kamallio luai ai i keia mau olelo ia lakeu*'Aote i bewa kela makaabin« malania keiki, aka, o ke ali» no ka bew«, aiai, aa kahea nani .no k«U e alo, aka, aoīe wau i alo af, ai ko'u piH ana i ka ha&alepo o lela keiki a kaa&ka ako nō na alii no keia mua aku, ao!e e pono e kan ia ako kt« hoopai o ka make maluna o kela hate hewa 03e." E kii ia ak'u ka palau, ae hoihoi pu ia aaai hoi ka Puloulou kapu o na alii, 30 ka'u i oiakeinake ai, e Lo f Jn6ho.-ia- aku kela wahiue me kana kāne i uiau Kouohiki inalaaia loko no kela loKoia o ke alii."

; Ua houko ia keia Dtiaa olelo ake Alii Kaouehaiueha, ua kii aku la |ka IlamuEO hooko kauoha o ke ; Alo Aiii Kamehaaaoha, ai koaa I Uwe ana mai i eda mau mea i ( kukolu ia ke a!u o kela hale, ua hooouho 8«u ia 1 oia 1 kela maa | me» i aien ' J Hiai !oko no \se Ali! Kaaiehameha ma ktla lokoia kau— laoa o KahiK»pu. M : Ke hoike nei keia mooleio ike ano kaīilike maoii uo o ka aaahao akei o keia Alii Nai Aupuni kHuianH o'Hawaii neiĒia hou no kekahi nooolelo s Piii aua no i ke aoo kaulike no o keia Alii Kaeueh&weha, oiai no ate he au naaupō no ia o k« alna , TJa ho'o mai la kekahi t»oku haole ma kahi kokoke i Waioianalo ma o» KwhW* a fae eono paha haole oluoa o kela aiokulīaole. ua holo la na kapoaka o kela wahi iluua o kela oioka, ai ko lakou hoooaaoaua he eono wale na hsole oloaa o ka uooku, ua pept»hi ia iho la keia. poe haole o kela moku, a ua hao wab ia iho t,a waiwai uluoa' o kela meika» a ua puhi ia aku la o® tno<n nei i ke ahi e keia kanaka kdlufte. )

I ho«A *tt-i o !ool> io K#oaeb®«>»b* »>h H <no!u!u, ua boouna asn l» uia i kekahi o k u u»*u llat»ufcu buokii bttU .lia ai<- k«iftbi roao koa ē hele « imi' pono i k«la poe okna i p#>pnhi ke!si Iho!e, «co6 k» poo n»na i hao wal* wai o ka moia o haole. L' * ht'b >u> k* Itaiuufc'i * uh Suii:i p.? Kekahi dim», » o* kauoh.i n K >rnehftTuohu e ti(M»«au ia k» ho<iP*i o tea unt luu» o k«!« h»o wnUi, .-mI, u« *uk*i* i» hoi *« "K*vQ«Wfii M<o»a.i*hoa' f , a uii trt> o!>i ou\ n«* apau raaUh> ma Ka« aw'Hi o k umlnhi*. tt nnl« ho's i t>Mi w«te no k«U kan«ir«i i oh poe «ki«, e* piU p** ao i n* h«oie o Kahiii, « p*lēk*»nft ko i<*k ■•' i h'»t»H aua tna! f k?U !k'n!*, n ».<!' »xi\ m to!« 0« Hni he naHkkatt>rti>A i>umhMi • uha'i i kH'« kauawai o ka m kab\i* •> hili um o h»H>j,)i*i luaUlo o k«U Iv*'UWH : , R:UH'hH.UVM» i kuk&'.a a« h - k» miilulli v \>:u% knpml

0 fee «uao'u paha o ka p&e nw* o JuU wuku haole i,keU wa!u u Wai" m&u&Jo, ,oia no ta Uha &uh o ka mai ulalii iwaeua o .kela poe haole, oia hoi be h.ookahi o lakou i lua i lutta. i kela tu»i au ka UoiH.' o keia poe kauīika i haua iuu i»i i ktiia uuokuhiiuk', ua iaha ae lu iuaia. Ui»'i o ua k&uaka uk' aa aiii Ui» ka o Oahu, a , ua loaa pu t»o o K.auifchayueha i t(eib u*a'i, a, u»amuli uo uae o ke ae o 4ikaifcfc Uiti ieekahi uuau haole i ke alo ō Kauithauiekh i pakeie ai kuna fti koun oiuoiu iki aua uo ua hoi koke »ku lu uia i liawaii, a lua Kawaiahae a eoho ihu ja 01* «a' ia wahi ia Luau ia, Ua iilo uae kei# i uaea \'humM no kekahi poe Aiii wai Hayraii ooai, hi haalala ia aku uo hoi e Kamehamnha ik* Mokupuoi o Oahu» a ua oieh aela iakou i keia mau olelo iwaeua iho uo o lakou, Aolei pau