Ka Hoku o Hawaii, Volume XVII, Number 51, 15 May 1924 — NA HOONANEA O KA MANAWA [ARTICLE]

NA HOONANEA O KA MANAWA

NA Kaikamahine Pulehu ʻUlu Ua kahe aku ka Pele a pau ka loko o Paaiea, a oia ka mea nana i aʻo aku ia Kepaalani kela konohiki uahoa a makona o ke "pi" launa ole mai. Ua holopapa aku la ka ai ana a Pele a uhi ia aku la ka iliwai o ka loko a lilo ae i pahoehoe, a nalowale iho la ka wai a o ka pahoe ia e waiho nei, i uhola ia me he moena ala none ka loa aneane e 3 mile a me ka laula aneane 1 mile me ka hapa. O kela aa-pele mai Kaelehuluhulu aku a hoea i Wawaloli e waiho nei oua loko nei ia o Paaiea, a ina e hele ana oe e ka hoa hoonanea o ka Hoku a makaikai ina palena o keia loko i lilo i pahoehoe, e hoomaopopo ana oe i ka nui iʻo maoli no o keia loko i piha i ka momona o ka anae keawa a me ahole, ia mau la. Ua olelo ia, o na auwaa o na Kekaha e holo ana no Kailua a mao aku a hiki paha i Napoopoo ma, maloko o keia loko e holo ai a pae ma kela aoao a hapai ka waa a loko o ke kai a holo aku no na Kona. O ka mea i hana ia i pele, he oluolu wale no ka holo ana malako o ka loko, oiai ka makani eka mamua mai, aohe e maopopo i ka hoe, a hui pu iho hoi me ke au e kahe ana, a me ka ikaika e hoe ai a puka mao o ka lae o Keahole, a holo aku no na Kona. POHAKU O LAMA He pohaku keia aia iloko o ke kai, aia no nae i ka pueone a ke kai e poʻi ai, he pohaku puepue a he nui no kona kino, a o kahi mea ano kamahao nae ke hoomaopopo aku no keia pohaku oia keia. Aia i ka wa e maʻi ka wahine i ka maʻi wai maka lehua. Oia ka wa e ike ia ai ka ula o ke kai a puni keia pohaku me he koko ala, a he mau la e ula ai ke kai, alaila pau ka ula ana a hoi no a like me ka mau. Ua oleloia he wahine keia pohaku a i ka wa e mai wahine ai, alaila, e ula ana kela wahi a puni keia po haku, a kaua e ka mea heluhelu o ka Hoku e komo iho ai na manao kahaha no keia ano kamahao o na haawina kupaianaha o na mea kino ola ole a ke Akua i hana ai a waiho mai i mau mea na kakou e noonoo ai a hoomanao aku ia Ia. Ina he kanalua kou e kuu hoaheluhelu, e ninau oe ia John Kelemakule Sr. e noho nei ma Kailua oiai, oia ke keiki kupa a kamaaina oia kaha, a e loaa no kekahi hoike mai a ia mai a pau kou kanalua no keia pohaku. KUUNA-A-KE-AKUA He like ole na mahele e pili ana no keia wahi, aka, o ka paanaau i ka poe kahiko a kau mai ina mamo a lakou a mai a lakou mai a ina pua o keia la, a oia mau maawe like ole ua hooponopono ka mea kakau e moe kahi ka nee ana. Ua oleloia he kuuna keia i ka wa kahiko o keia mau aina o na kekaha e au pu ai kanaka me ke Akua hele i ka upenakuu, o ka po, e kuhihewa ana oe o kou hoa no keia e au nei me oe, eia nae, aole ia, he debolo nae. Ke na-i aku oe i ka upena a pae iuka, aohe hookahi wahi iʻa o ka upena. O ke kiwi o ka upena kau e ike ana, a ina oe e luu aku ana e ike ana oe i ka weli o ke kai e lalapa hele ai me he ala he uwila. No ka hana mau o na debolo, ua nui ka ukiuki o na poe lawaia upenakuu i ka hana mau ia o lakou pele, a hoaholo iho la kekahi kana ka e kii ia Puniaiki i Kohala, oiai, na kaulana o Puniaiki no ka pau o ke Akua i ka pepehi ia eia. I ka hiki ana oua wahi kanaka nei i Kohala, ua ninau aku la keia i kahi i noho ai o Puniaiki, a kuhikuhi ia mai la iaia ka hale a hele keia a hui me Puniaiki, a hoike kau la no kana huakai a me ke kumu oia kii ana mai ona iaia (Punaiki.)

Apopo kaua hele, ua po keia la, a o ka kaua hana o keia la ea, o ke "ka" i upena kuu na kaua e hoohei ai i ke "Akua wahi a Puniaiki. Pane aku la kahi kanaka malihini. Ka? He nui ka upena ma koʻu hale e ahu ala, a i upena aha aku hoi ia e hoonui hana ai. He nui upena wale iho no paha, aohe waiwai, a oia no ka mea i hei ole ai ke aku a paa i ka upena a make hoi paha i pane maiai o Puniaiki. He oiaio, ua haua iho la laua i ka upena naemakalii, a paa, a hoo iloko o ka hokea lawaia, i ole e ike ua poe lapuwale nei o ka po, a ao ae haele mai la laua nei ma kahakai mai a hoea i Kaiopae, loaa he waa e holo ana i kekaha i ka lawaia ahi, a kau laua nei ma ka waa a pae i Makalawena. I ka pae ana no, kamailio aku la o Puniaiki i kahi kamaaina ona, aole loa oia e kamailio iki ma na ano a pau e pili ana nona (Puniaiki.) Aole hoi e olelo ua hele oia i Kohala e kii ai ia Puniaiki, a o kona inoa ana e kahea aku ai o Kalepeamoa, no ka ohule a nemonemo o ke poo aohe lauoho, ua like me ka ipu laau a kealii ke hinu o ke poo. Pela i kapaia ai kela wahi olae e pili ana me "Kuuna a ke Akua" o Kealepeamoe. O ka ia nui o keia wahi e upena kuuia ai, o a ka Palani-mahaoo, ka Pualu, ke Kolenuku-heu, kawekelaʻo, a me ka mamali, oia ka oio liilii. I kamaaina ana iho o Puniaiki a o Kalepeamoa hoi e kahea mau ia nei e na kanaka ia mau la o na kekaha, ua kamailio aku la keia i kahi kamaaina ona e hoomakaukau i na upena kuu no ia po iho e hele ai e kuu me na kapeku no hoi i aʻoaʻo ia oia hoi, aole e au aku i kai mauka wale no e hoopahu ai a o Puniaiki me ka upena ana ke au i kai. Oia hele ko lakou a kahi e kuu ai ka upena, ua olelo aku la o Puiaiki ina kapeku. E noa na kapeku a pau o ke ao, a o na kapeku o ka po ke au pu me aʻu i ke kuuna, aia nae a hokio mai au, alaila au ae pakahi, a hopio hou mai au au ae palua a pela aku ana, aia no a pau loa na kapeku o ka po i ka au ae a hui aʻu alaila, au ae na kapeku o ke ao a na-i-li-ke mai i ka upena, a me ka ia. A nolaila, e makaukau na kapeku a Kalepeamoa e au a e kaii a hokio mai-au, a o ka wa ia luu ae ai a loaa au. Hele ku aku la o Puniaiki a ke ike nei oia i ua poe eepa nei, oia au koianei a lewa e ku ole iho ai ilalo, a hokio mai la, a o ka lele aku la noia a kekahi wahi akua a poholo ana iloko o ka upena nae makalii a paa loa a lumai ia ihola a make. Hokio hou mai la no keia a lele aku la no kekahi lapuwale hou, a pela aku a pau he elima kauna ona puulu debolo nei a ua like ia me 20 ka nui o na poe lapuwale nei o ka po, a oia ka wa a Puniaiki i kahea mai ai ina kapeku ana i hoonoho ai e au aku me ka upena, a oia ka wa o na poe kapeku i au aku ai a kuu i ka upena a naʻi aku la iuka a o ka lakou iʻa oia ua poe auwana nei o ka po, ua pau i ku make, a oia ka mea i kapaia keia kuuna o "Kuuuaakeakua" no ka hei ana i ka upena a Puuiaiki. Me ka ike ole oua poe ino lapuwale nei o Kapuualii, o Puniaiki keia ohule pahukani nemonemo e hinuhinu nei iloko o ke kai. A ma kekahi maawe moolelo hoi, oia ka moolelo o Ka-Miki, ma keia wahi no i hookuu ia ai ka luna a ke akua o na pali alolua o Heha Waipio i ka Noe, o ia na luna nui a Luanuuanuupoelekapo oia hoi o Lawelawe-ke-o, o Hina-i-uka-nananuu, a me Hina-i-kai nana-nuu, a o He-o kai pakele aku. Uapepehi ia no keia mau akua Ilamuku o Luanuupoelekapo a laweia kuu ma keia wahi a pela no paha i kapaia o Kuunaakeakua a hiki i keia la au e ka mea heluhelu e nanea iho ai i keia mau mea kamahao a hoopuiwa noonoo o ka hnauna hou e ulu penei o keia au e nee nei o Hawaii opio. (Aole i pau)