Ka Hoku o Hawaii, Volume XIX, Number 3, 11 June 1925 — HE MOOLELO KAAO NO HIIAKA-I-KA-POLI-O-PELE KA WAHINE I KA HIKINA A KA LA, AO KA U'I PALEKOKI UWILA O HALEMAUMAU [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO HIIAKA-I-KA-POLI-O-PELE KA WAHINE I KA HIKINA A KA LA, AO KA U'I PALEKOKI UWILA O HALEMAUMAU

(No ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu) O ka hele keia o Hiiaka ma a kau ma kela aoao me ka poino ole i ua mau moowahine nei, ia manawa o Hiiaka i kamailio aku ai ia Wahineomao i keia mau olelo. "E holo awiwi aku olua a kaawale aku mai keia wahi aku, o loaa aku a ua nei olua i ka ehu o kuupau." Holo awiwi io ski la o Wahineomao me Piihonua a kaawale io aku la mai kahi a Hiiaka e ku ana. I ka maopopo ana ia Hii—, aka ua kaawale io aku la kana aikane me Piihonua i kahi ku--pono, o kona poipoi pono mai la no ia i ka hua o kona pau, a pupupu pono iioko o kona mau lima, oia kona manawa i hopmakaukau ai e-hili aku maluna o keia mau moo moewai o Wailuku ai ka manawa hoi a laua i hookokoke loa aku ai i kahi o Hiiaka e ku kali ana ia laua. Ua wili ae la o Hiiaka i kai, ua wili ae la i uka, he wili ana ilalo, a i he wili ana hoi iluna, he kuehu ana i ka la hiki mai, a he kuehu pu ana aku hoi i ka la komo, a wili poai ae la a hoomoe pono aku la iluna o ua mau moo hoo—kiekie nei i ko laua ikaika, ao ka lilo ae la no ia o ua mau moowahine i mau pohaku. A pela iho la i make ai o Pili— amoo me Kuaua i ka "pau uwila o Hiiaka." He make hoi iloko o ko laua hookuli, a hoolohe ole mai hoi i ka leo uwalo kaukau a Hiiaka i noi aku ai i ke alahele no lakou, ae kau ole aku ai hoi ka poino maluna o ua mau moo ai okuhekuhe nei o ke kahawai o Wailuku. Ma kekahi mahele, o keia moolelo, a oia paha ka paa. moolelo e kekahi poe kahiko, aole ka i make o Piliamoo me Kuaua ia Hiiaka, aka, ua ike mai ia no laua ia Hiiaka, a ua uhola mai la i na alelo o laua i alanui no Hii- — aka ma e hele ai mai kekahi aoao ai kekahi aoao, Ai ka hele aaa nae o ka huakai a Hiiaka, oia no ka mea i hele mua loa a pae ma kela aoao, alaila, o Pau-o-palae aku, ao Wahineomao aku, alai— la, o Piihonua aku ka ka hope loa, ai ka manawa nae a Piihonua e hele ana ua hookae iho la ua mau Moo nei ia Pii— honua me ka manao e hoole ia Piihonua iloko o ka wai o Wailuku, aka, mamuli o ka nui mama o Piihonua, ua lehei aku la oia a kau ma kela aoao, a pakele oia mai lilo i inai na .ua mau. moo moe wai nei o ke kawa lele o Piikea. (Oia ka kekahi poe paa moolelo o Hiiaka, aka, ua hoikeike wale ae la no hoi makou ia wahi o ka moolelo a ia poe paa moolelo, aka, o ka makou no hoi 1 hoike ae nei, ua hooili ia no kela kaua mawaena o Hiiaka me keia mau moowahine kupua o ke kawa lele o Piikea ma ka kahawai o Wailuku a ma ia wahi la, malama ae no ia i kana ipu ae, a malama ae no hoi ia i kana ipu. L, H, 1 ka make ana o Piliamoo me Kuaua e like me na mea i hoike ia ae la ma keia moolelo kaulana e hoopuki ia uku nei, ua kamoe aku la ka huakai hele a Hiiaka ma no ke kahua puheueliene o Puueo, ʻoiai lakou nei e hele aku nei, ua ike aku la no o Pii-

honua i ka a mai o ka imu ona kalua ia ai, alaila, komo la ke anu iloko ona, a hoomaka mai a ka helelei o kona mau waimaka, ae hoomanao ae ana i kona kalua ia i ka umu e kona hoa paonioni. Ua nele maoli no oia i ka manaolana ole no kona lanakila. Huli mai ia o Hiiaka a nana iaia, ai kona ike ana mai 1 na waimaka helelei ma na papalina o Piihonua, alaila, kamailio mai la oia i keia mau olelo ia honua"Aole ka hoi kakou i kokoke aku i kahi o ke kahua o ka hana o keia la, eia nae ke helelei e mai nei no kou waimaka. Alia no hoi paha ke kanikau a ike oe aole he wahi pono ma kou aoao a nele hoi kou mau hoahele nei i kahi pono e kokua aku ai ia oe, alaila, kohu hoi paha ka uwe wale ana, He hana ia na ka— malii "he uwe wale, a make ole mai nei hoi kakou i na moo i kue mai nei ia kakou, a he mau wahine noho wai hoi i piha i ka mana me ka ikaika, eia ka hoi ke kanaka ia Puueo, ao kou makau honua wale mai nei no ka ia. Holoi ia ka waimaka o ke kaumaha, a minoaka ae hoi no ka lanakila e loaa ana ia oe i keia lamokomoko o olua me Puueo.'' Ua komo io iho la ke ano hilahila iloko o Piihonua, a holoi io ae.la oia i mau maka, a hookau io aku la i kona manao hilinai i na olelo a Hiiaka, ka mea hoi nona ka "palekoki uwila anapa o Halemaumau," Ua kuene pono iho la iloko ona ka manao o Hiiaka ana kona kokua o kela la mokomoko o laua me kona hoa “pūhenehene” a mamuli oia mau manao maikai iloko ona ua pūailewa ae la ua manao hopo—hopo iloko oua, a maalo aku la ia mau ao o ke kaumaha, . ai puhi ia aku hoi e ke aheahe lau makani o ka manaolana maikai. Ia manawa hookahi no nae ua Piihonua nei i ninau aku ai ia Hiiaka i keia ninau. "E, e ka wahine ʻkamahao nui wale, he ike no nae paha oe i ka puhenehene, a ua lawelawe mua no oe ia ano hana. Nana mai la o Hiiaka me na minoaka oluolu rma kona mau helehelena ui, a kamailio mai la me ka leo oluolu ia Piihonua. "Aole wau e olelo aku ana ia oe. he ike wau ia hana he puhenehene, a aole no hoi wau e hoole aku ana ia oe no koʻu ike ole ia mea, aka, e hai aku no nae hoi wau ia oe i keia la. Nau ana ka make o keia la. O kela imu e a mai la aole ia nou, aka, no ko hoa paio no ia no Puueo. No kaʻu nae a ao aku nei ia oe mai hoike iki oe i kuu inoa i ke—kahi mea hookahi iloko o kela anaina nui e noho mai la. O kekahi mea hou aʻu e kamailio hou aku nei ia oe, mai noho iki oe a hoike i kou ano olioli, aka, e hookaumaha iho no oe, i kou helehelena me he ala, ua ike no oe i kou make ia Puueo i keia la, ao kou hoa paio hoi e akena mai la i kou make iaia i keia la mokomoko o olua. E hoomaopopo loa oe i keia mau mea aʻu e kamailio aku nei la oe, ai makemake oe i kou lanakila, alaila, hoolohe no hoi ke ela, ao ke kuli no hoi ka make.” I ka lohe ana o Piihonua i keia mau olelo ao maikai a Hiiaka iaia, ua lilo iho la ia i mea maikai loa. kona manao, ao kona hoao koke iho la no ia e “hoomakuekue i kona helehelena, a hele kela a “Luuluu Hanalei i ka ua nui.” Ma na ano apau ke ike aku i kona helehelena ia manawa, me he ala e kukala mai ana, aole io no he manaolana iloko ona no kona ola ma ia la “puhenehene kaulana o laua.”

Ia lakou nei nae e hele aku nei ua hooho ae la kekahi poe i ko Piihonua hele pu aku me keia mau wahine ekolu, a olelo ae la kekahi poe o lakou i keia mau olelo. E! He mau wahine ae hoi keia e hele pu mai nei me Piihonua. Heaha ka hana a keia poe wahine e hele pu mai nei me ke kanaka pio? Ia manawa hoomaopopo aku la kekahi poe i ike mua ia Wahineo— mao, oiai, he kamaaina no hoi o Wahineomao no Hilo, a ua ike ia no hoi e ka poe lehulehu o na wahi kokoke mai i Hilo. 'O Wahineomao kekahi e hele pu mai nei me Piihonua, a he elua nae mau wahine malihini o ko laua mau helehelena, a he keu no hoi kela mau wahine malihini a na wahine ui nui walo a he hookahi no nae i oi loa o kona ui. Heaha la ka pili o kela mau wahine ia Piihonua?” Ua lilo ae la keia hele pu aku o keia poe wahine helehelena ui i mea nune nui loa ia e kela anaina nui o na kanaka. Ia manawa pu no hoi i kamailio ae ai kekahi poe o kela anaina. “Ea, he mau wahine kokua paha keia ia Piihonua, ae make ole ai o Piihonua i ka imu a Puueo i hoomakaukau ai. Ua kupaianaha no nae keia hana a Puueo, aole hoi i maopopo loa ka make o Piihonua iaia i keia la, a eia ka ho-a ka imu a Puueo. E kokua ana paha keia poe wahine ia Piihonua i keia la, a ina io no ko lakou kokua a loaa ka lanakila ia Piihonua, alaila, o ke ola no ia a pakele o Piihonua i ka make i ke kalua ia, alaila, ia wai la e manalo ai keia imu a Puueo i hoomakaukau ai no kona hoa paio. O aeenhi poe hoi o kela at nana mai la hol lakou ia honua, a no ka ike oiei uo hoi i ka t>ele a haikpo oluna o na >> Piihonea, 8 u& heie na hui » koiuunau a Le Loaiiunfl, hoi o ka neīe o ke. ksoiuka i ka mnnaohua ule, alaila, olelo ae la nohoijabou i keūi mau oleio. "E», ke kau e uiai la uo ka hauli o ka «nake uaa ua heleheleoa o Piihonua paha he mau wahine he!d inak,tiia.i wala mai uo keia ik» !a aui ko kakou Alii, oia t> Puuee." O keia "na nona ir,e na wa olelo ana iwaenni o na kanaka lehul»-hu, a akoama ana i kahi e m»laa»a ia ai ka hana puhenehere piliw&iwai mawaeua » Piihonua me Puueo, ke Alii o kela aoao o ka Kahawai o Wailnku. Oiai ka iehulehu o na kanaka e uana tnai aua i ka lakou nei.heleaku, ua huii bou ae ia o Hiiaka a kamailio hou asu la ia Piihonua i keia mau olelo. *'Aahea oaai oe e Puhoi.ua, i heie a ua oei kakou a hoea i kahi o ka haua hookuku o keia ia puheaehene, aiaila, e olelo aku oe i kela «oao, owau kau Ke* 1& oe a ua nei ke koho aoa u ka oo*a huua a keia J|tee, ke kaa ia iakou ka huua uiua aua f a ia oe oo hoi ka huua maa aua o &o k«ua «oaa ke kaa uo hoi i ko kaua «oao fc& hj£aaiua aun» lu hooiohe loa uo oe i &a"u mau o.eiu apau e knuaailio akQ ai la m , a mai waie kau houhaua ana i ko kaua aoae, £l n&ua me k« akaheie aoie ka pihoi— \ hei oi*', *e ht.»oioh« pi-.ua hoi i Ka ««oaoa u aei iaoe.'' O «o Ukou uei hele aku ta uo la a bo«a tut i ke kaluu s ja«4U ai» u« a«.u ia Ukeu uei i ka ,tu quioua "puu k&pa e'.iaia," | ia Pūhooua ih) ikuai m* kahi <? !k«la w«u &ou k«p«, a» ku pu *ku hoi iiuaka ma kou? a vta« ua oinsu koka <u*U& tu* Wium k*<~* tn*« ma ka aoao e Paao« i kaa ra malauUu aaei o PnhmuH t fc*ta U ma ke aiUiaa tai«t putom*h*n*? %