Ka Hoku o Hawaii, Volume XIX, Number 8, 16 July 1925 — HE MOOLELO KAAO NO HIIAKA-I KA-POLI-O-PELE KA WAHINE I KA HIKINA A KA LA, AO KA U'I PALEKOKI UWILA O HALEMAUMAU [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO HIIAKA-I KA-POLI-O-PELE KA WAHINE I KA HIKINA A KA LA, AO KA U'I PALEKOKI UWILA O HALEMAUMAU

(No ka pomaikai o ko ka Hoku poe heluhelu) ī ka pau ana no o keia mau olelo a Hiiaka, alaila, o kona paeaea aku la no 5a i keia kau." Pau ke aho i ke kahawai lau oHilo, He lau ka puu, Ke māno kahawai. He mano na kahawai o Ku'— ! laipo, > He wai Honoiii.'he pali KaI maee. I He pali na ka Hilo-paliku e ! hele ia nei, | He aka ka wai ikawi a ka ® wai i Panaewa, I 0 Panaewa nui mokulehua j Ohia kupu hao'eo'e ika lani, | Lehua ula ika ua, j Ika wili aka manu ua po e, | Po wale Hilo i ka uwahi o i kuu aina, | t Olaiakini ke a mai la kel f "M ! •• ...; • -r Vj E ka makamaka heluhelu oj i keia nanea pookela o Hiiaka-i-ka j poli-o-Pele, ma ka manao o ke— j kahi poe paa moolelo o Hiiaka, jhe kau keia i &oike ia ae la, ai' ■ ( kahea ia mal ka e Hiiaka ī ka ( manawa i hiki ai laua.i ka palena .4 o Ookala, ai kau ia mai hoi e ia < mamuli o ka hoomaopopo ana i . ka make āna o ke Aikane aloha o , Hopoe, ai ko laua manawa hoi i > hoea ai i kela walu o Ookala, ae i kokoke ana hoi i kahi e kaawale ai o Hiio me Hamakua- . Aole nae i kuikahi ko makou mana u Ima ia mea, oiaī, aole ma ka palenao Hilo me Hamakua kahj : a Hiiaka i paeaea mai ai i kana kau aloha no kana aikane, aka, o i ka pololei ma tā "mea, a ia no . iluna o Pohakea ma ka lalani ; mauna e kokoke ana i Waianae, ;.a oia kahi a Hiiaka i hoomaopopo ,j ai i ka make oka Aikane ana o a kau mai oia i kekahi kanaenae §loha no ke aikane , aloha i hana lokoino ia hoi e ke , kaikuaana lokoino, 0 ke kau i hoike ia ae la ma ka hoomaka t ana o keia helu o ko kakou nioov lelo, oia no ke kau ana i kahea ai i kona kaikuaana, e hoouna mai i ke ahi mao kekahi ala o ko laua mau kaikunane, ae hoopau ia hoi kela mau wahine moo • ohumu ia Wahineomao me Hii — aka. Ē hoonee aku no kakou i ka nee ana o ko kakou moolelo aomua. * Pau no hoi k«*ia kau a Hiiaka i , kahea ai i kekahi o ko laua mau I I alaila, o ke kena aku 'jia no i*Tke aikane Wahineomao © iho īlalo o ke kahawai o HonoL lii me ka olelo pu ana aku i kela 1 mau olelo ta Wahineomao, , "Na ke ahi no e hana mai kana . hana, aolē nae hoi i keia manawa , aka, fa ia a huli ka [ hoomaka mai ke ahi a Lonomakuae hanai kana hana ae pau ai ke kala o ka hale e moe i$ ala « kela poe kse maT no nae ko kanaka waln ka'a. 0 ko iakou nei iho aku la no ia a hiki ilaio o ke kahawai q Honolii, a. ua poehx!e loa la ia a ia manawa o Waluueomajf i kamailio aku ai i ke Ai kaul ia HiiaVa, e kipg kauhak lakA o ua kamaaina o kela ka ha\*|ū. Ua aku la o Hiiaka i olelo a Waliiueouiao me ka Hoopuka aua aku i keia mau , ia(WAhin^gai«o. I • \

"Heaha la hoi ka hcv/a, <; kipa [kauhale io kakou. E moe rjo nae' hoi kakou a wehe mai kaiao, unila. o ko kuW>;j manawa no in le heie ai no ka kakou huakai ihele. Aka, o ka hale.nae a ' kakou e kipa aku nei, he hale ia m Kahuli-Kahela no ka wahine i hoi e moe ana iluna ke alo, He l haie inu awa keia." ī Ae koke aku la no o Wahine--omao no kela mau olelo a Hiiaka, [me ka hooia pu aku he hale' maa ! mau no kela i ka imi awa. E |heWaaaei oe e kuu Aikane ke kipa kakou ia hale?" Hoole mai la o Hiiaka, aole lakou e hewa ke kipa ia hale inu' awa. oko laleou kipa io aku la no ia i kela hale i hoike ia ie la, ahe hale hoi ma ke kap|a ma keia aoao e pili nei ia Hilo nei, ao ko lakou kipa aku la no ia i ke!a hale i kamailio mua ia ae nei. Ia lakou nei i komo atru ai iloko o kela hale, ua hele oloko o kela hale a piha i na kane me na jvahine, ae makaukau ana hoi e inu awa. Ua wali ka awa,' a ua hokaia no hoi, auakahea|ia a ku iloko ona apu. ■■ - ■. I ka ike ana mai o ua poe nei o kela hale ia Wahineomao, ja he mea hoi i Ikamaaina ia lakou, a ike pu mai la no hoi ua poe nei o}oko o kela hale i keia mau wahine malihini pu me Waljme--> omao, ao ka pa mai la no ia, o ka j leo kahea ajJta poe nei o ka hale, ae kahea mai e kipa āku iloko o ka' hale, uiai, o ke. ano mau iho la no hoi o keia lahu| kanaka mai ka wa kahiko loa mai no. He lahui maa mau i ka hookipa malihini. A komo loa aku la lakou nei iloko o ka hale, a ike maopopo loa ia mai la kela mau wahine malihini, a aeile no hoi i kana mai ka ui mt ka wa-> hine maikai o keia mau vv[ahine malihini, ahe hookahi no pae o jlaua mea oi loa aku o ka ui .poo— kela o kona mau helehelena, Ua huli ātcu a huli mai ka poe oloko 'okahale, ae hawanawana malu 'ana i ka ui maoll o keia mau | wahine malihiniHaawi ia mai la ia lako.u nei ikekahi mauapu-awa, ao omao kai kamailio aku i na kamaaina e kela hale, « "Na'u emu ka apu o na.ma— - lihini, ao ka maikai hoi ke waiho | aku me laua, Ua Inu io ae la no 0 Wahineomao i kona apu-awa,.a nee aku la no ka elua o ka apu, a pau ia apu, alaila, nee ' hou aku la no ka ia nei inu j ana i ke kolu o ka apu-awa i haawi lokomaikai ia mai e na k'a - maaina nona keia home hookipa. Pau no hoi ka inu ana j o na apu-awa, alaila, haule iho la no lakou nei a paina, a koe no nae o Hiiaka me Pau-o'-palae. Ua.nui no na mea i ia maluna okela papaaina a ua paina aku la no o Wa!jine ; omao, a me he ala iaia ka &i «na 1 kela ma\i mea i hoomakaukau ia e n&kamaaina malkai o HonoHi, a aia nae i k*Ma mau ws*hire ka maona ana. I ka ike ana mai nae o na kamaaina i ka nee ole aku o na wahine malihini e paina pn me na poe e ae, ua noke mai !a lakou i ke koi i na wphine hini ē nee aku a paina pu irne na kamaaina i na mea i htx>makau—> kan ia no keia paina inu-awa Ao!e no hoi i -waopopo i keia poe ke kulana o ka wahine a la - kou e koi nei e paina pu me la— kou, oiāi, aole !oa lakou i ike o (Hiiaka keia a iakou e kahea nei. j«o ke kaikaina punahele loa hoi o jk« wahine hookala'kupua Ki?!auea. f "l 1 » mau?, u.t pa nuu-n ioxomnikai o ra *kam&a!na l Ao!e ea* lne O'aWu, \&o ka niaua ale ne e !kauvha

akii nei iu oukgu, E ai ana «o hoi a noonoo ana no. He mea nui keia mau olelo a Hiiaka i kela poe,.ai ka puka ana aku o keia mauoielo i hoepuka ia la,. ua li.lo iho la ia i mea wa ia iwaena, o. ka poe kaniaaina e noho ana Hoko o keia haie, ae konao pu . ana hoi i kela paina inu-awa. Ua mahalo ae la iakou ,i kela mau olelo maikai a ka wahine malihini, a no ke ano oiuolu pu no hoi o ka hoopuka,ia ana aku o na olelo. Ma ka olek» hope nae a Hiiaka i. ka,mailio aku ai ia lakou, ua liio iho la ia i mea hoohupi iioieo o lakou, a heaha la ka manao o kela muu olelo, Kai ana no a noonoo ana no.'' A ia no he manao ano koikoi iioko o kela mau mapuna oielo i hoopuka ia , aku e Ha wahine maiihini ui nui wale, ae hele nei hoi kona helehelena a enaena luna i ka mohala l o ka ui kamahao, a he m hoi a lakou i ike mua ole ai ma na wahi apau o ko lakou aina iho. Heaha la ka manao o kela mau olelo ano hohonu i hoopuka ia .e keia wahine uj nui wale. I ko Hiiaka ike ana aku i ke ano pioo o ka poe nona ka hale i kela mau olelo ana i hoopuka aku ai, oia - hoi keia mau oleio. ''E ai ana no a noonoo ana no hoi." | Nolaila, ua kamailio hou akula |oiaiaiakou i keia mau olelo i I mea e maopopo ai palia ia lakou |kekaonaoia mau hooheie oleio s ana. j "Ke hoohuoi mai. nei pahs f oukou i ka'u mauoleio i hoopuka , aku nei ia oukou 2 , | Ae. 0 ka'u i oleio aku nei i# | oukou eai ana a noonoo pu an&* «no hoi, oia no ko oukou ai ana $• jna mea a oukou i hoomakaukau s jai i keia po, ae ai no hoi a paif | pono me ka hookoe ole i kekahi, oiai, he mea maikai ole ka hoo- < koe aku i kekahi hakina» oiai, , aoie paha oukou i maopopo i ka mea hakina, aia oukou i j waiho.hemahema ai, a pa a lilo j iaia ala ka hakina, a he pilikia mai no ka nope oia mea." ♦ "Eia o Honoiii ia he huawai o-tla-o ika nuku. He nui na Kahuna aihemu o keia wahi a oia ke t kumu o ka' u kahoahoa e ana aiu ia oukou, ae ai ana a noonoo >aaa no hoi i kahi hakina koena. j Ina ua hewa ka'u mau olelo ia (oukou. alaiia, e hoihoi mai no jka'u oleiome a'u." I ia manawa no i hooho mai ai ka ieo o na kamaaina oia wahi» me ka oieio ana mai i keia mau oieio, l *Aoie kau he olelo hewa, aka, he leo kau no ke oisL 0 Honolii io no keia i ka huewal o-!a-o la, ai kauianaai ko Honolii nei poe." ■ ua pono, wahi a Hiiaka i kamaiho aku av a me ka hoomau hou ana aku i lt% ka.nailio i ua poe kamaaina nei o Honolii i keia mau oieio. "He mea kupaianaha ka kakou e ike aku ana i keia manawa koke iho no, ao ka'u nae ia ou— . kou, mai makau oukou/' ■1 ua poe nei e ai ana ua nee aku la o Hiiaka a noho maliope o ke kua o ke oia hoi o Wahineomao, oia hoi kona aoaa hema, aiaiia, kau pono aku ia ko«a mau niAk* miUuna o ka wahi.ie e noho ana m* ka hema o VV ahineom«o. tu*s\ 10 -I?.* ke aaan*>i Wm-ho -. ~ a k« Jvu )lon« v UUt>, tuti » hv*optl kijp«ktt i* AhU m<* Cuuba o P; ī u*. o oaao ko Un» oU mal 1 k& h«Uw«i o k» K« hele Im, *«« m ua b»' ii u o <■* v' o»Lti i k»